106 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH H ΓPAΦEIOKPATIA ΣTH ΛOΓOTEXNIA TOY MEΣOΠOΛEMOY ιαπιστώσεις από τα έργα των K. Kαρυωτάκη & F.Kafka Tων Γ. Aσπρίδη - Π. Γκέλια «Mόνο οι καλλιτέχνες και οι ποιητές ικαιούνται να εµφανίζονται ως «τρελλοί», Ως απαλλαγµένοι δηλαδή από την υποχρέωση Nα υπηρετούν δίχως παραχωρήσεις Tο λόγο της εξουσίας» K. Tσουκαλάς «Stories exist in stories whereas real life goes by without the need to turn into stories» W. Wenters 1. EIΣAΓΩΓH: ΠEPI IOIKHTIKHΣ EΠIΣTHMHΣ KAI IOIKHTIKHΣ ΛOΓOTEXNIAΣ Περί ιοικητικής Eπιστήµης H ιοικητική Eπιστήµη παρουσιάζει σήµερα σηµαντική εξέλιξη και βρίσκεται πλέον σε πλήρη ανάπτυξη. H ανάπτυξη αυτή ξεκίνησε από την Eυρώπη και στην συνέχεια ακολούθησε και η Aµερική. Aκόµη και στην Eλλάδα, η οποία πολύ αργότερα δέχτηκε τις επιδράσεις της, η ιοικητική Eπιστήµη θεωρείται ως αυτόνοµη επιστήµη. ηλαδή τα πορίσµατά της και οι αρχές της λαµβάνονται υπόψη στην πρακτική λειτουργία της διοίκησης, ενώ παράλληλα συνεργάζεται και µε τις λοιπές επιστήµες. Ως ιοικητική Eπιστήµη εννοούµε τον κλάδο εκείνο των κοινωνικών επιστηµών που στηρίζεται στην κοινωνιολογική µέθοδο προσέγγισης, για να µελετήσει την δοµή και τη λειτουργία του διοικητικού φαινοµένου στο σύνολο του 1. O όρος αυτός περιλαµβάνει δύο επιµέρους έννοιες την λειτουργική, από την άποψη της διενέργειας των νοµικών πράξεων για την επίτευξη O Γ. Aσπρίδης είναι ιδάκτορας ιοικητικής Eπιστήµης του Tµήµατος Πολιτικής Eπιστήµης και ηµόσιας ιοίκησης του Πανεπιστηµίου Aθηνών. H Π. Γκέλια είναι τελειόφοιτη του ίδιου Tµήµατος.
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 107 ενός σκοπού και την οργανική που συνδέεται µε το πρόσωπο ή τις οµάδες προσώπων που έχουν δικαίωµα ή υποχρέωση να ασκήσουν την προηγούµενη δραστηριότητα 2. Σύµφωνα µε τον L. Gullick 3, «...η επιστήµη της διοίκησης είναι το σύστηµα των γνώσεων µέσω των οποίων µπορούν οι άνθρωποι να κατανοούν τις σχέσεις, να προβλέπουν τα αποτελέσµατα και να επηρεάζουν την έκβαση της οργανωµένης προσπάθειας για την επίτευξη ορισµένων κοινών σκοπών. H δε ηµόσια ιοίκηση είναι το τµήµα εκείνο της ιοικητικής Eπιστήµης το οποίο ασχολείται µε τη διακυβέρνηση και ιδίως µε την εκτελεστική λειτουργία, όπου εφαρ- µόζονται οι σκοποί του κράτους, µολονότι υπάρχουν διοικητικά προβλήµατα και στη νοµοθετική και στη δικαστική λειτουργία...». Πριν από εκατόν είκοσι, περίπου, χρόνια ο W. Wilson 4 σηµείωνε ότι «αντικείµενο της µελέτης της διοικήσεως είναι η διερεύνηση, πρώτον, του τι οφείλει να κάνει η κυβέρνηση µε επιτυχία και, δεύτερον, πως µπορεί να πραγµατώσει τις ευθύνες της µε τη µεγαλύτερη δυνατή αποτελεσµατικότητα και το µικρότερο δυνατό κόστος σε χρήµα ή ενέργεια». Πολύ αργότερα ο H. Simon 5 υπογράµµιζε ότι το «πρώτιστο έργο της διοικητικής θεωρίας είναι η επεξεργασία ενός συνόλου εννοιών ώστε να καταστεί δυνατή η περιγραφή, µε όρους συνεπείς προς θεωρία, των διοικητικών καταστάσεων». Eκείνο που προκύπτει από τις αναφορές αυτές των κλασσικών της διοικητικής σκέψης ως προς τον χαρακτήρα της διοικητικής θεωρίας, είναι ότι αυτή αποτελεί κατά κάποιο τρόπο όρο και προϋπόθεση της ουσιαστικής ανάλυσης και του ελέγχου της διοικητικής πραγµατικότητας. Eπισηµαίνουν, επίσης, την ανάγκη της διασύνδεσης της διοικητικής θεωρίας µε τα εµπειρικά διοικητικά προβλήµατα και την εννοιολογική αναγωγή των τελευταίων στο επίπεδο µιας θεωρίας, επαρκώς αφηρηµένης και συνεκτικής για τη σφαιρική θεώρηση και ερµηνεία της εµπειρικής πραγµατικότητας. Mε την έννοια αυτή οι παραπάνω επισηµάνσεις οριοθετούν ένα ενδεικτικό αξιολογικό πλαίσιο αποτίµησης της εγχώριας διοικητικής βιβλιογραφικής παραγωγής. H ιοικητική Eπιστήµη τοποθετείται στο επίκεντρο του management, έχει τεράστιο εύρος εφαρµογών, συµβαδίζει µε την ανάπτυξη της πληροφορικής, επιτρέπει τη διαχείριση του ρίσκου και της αβεβαιότητας και τέλος δηµιουργεί αξία και γνώση από τα δεδοµένα. Στο πλαίσιο αυτής της δηµιουργίας και του εύρους της χρησιµοποίησής της, η ιοικητική Eπιστήµη χρησι- µοποιείται και στην δηµόσια έκφανση της διοίκησης. Ως ηµόσια ιοίκηση εννοούµε το σύνολο των διοικητικών υποθέσεων. O όρος είναι αρκετά ευρύς και περιλαµβάνει όλη την πρακτική δραστηριότητα του κράτους, εκτός από τις αρ- µοδιότητες που υπάγονται στην νοµοθετική και δικαιοδοτική λειτουργία του. Περιλαµβάνει το σύνολο των διοικητικών υπηρεσιών του Kράτους. Σε αυτήν υπάγονται οι O.T.A, τα N.Π..., οι κάθε είδους κρατικές ή δηµόσιες παραχωρηθείσες εταιρείες, οι τράπεζες του δηµοσίου και άλλα. H εµφάνιση της ιοικητικής Λογοτεχνίας H ιοικητική Eπιστήµη για να µελετήσει καλύτερα το φαινόµενο της διοίκησης σχετίζεται άµεσα και µε άλλες επιστήµες όπως η νοµική, η πολιτική επιστήµη, η κοινωνιολογία και η ιστορία 6. Tα τελευταία χρόνια έχει προστεθεί σε αυτή τη λίστα και ο κλάδος της «ιοικητικής Λογοτεχνίας» 7, δηλαδή η διαδικασία παραγωγής των λογοτεχνικών έργων, που αναφέρονται σε όλες τις πλευρές του διοικητικού φαινοµένου και βασίζονται στην µελέτη της διοίκησης και της γραφειοκρατίας από τους λογοτέχνες, καθώς και στα βιώµατα των συγγραφέων τους. Aυτά περιλαµβάνουν τα µυθιστορήµατα, τα διηγήµατα, τον θεατρικό λόγο, την αλληλογραφία, τα προσωπικά ηµερολόγια, τα ποιήµατα και τα αποµνηµονεύµατα. Σκοπός της είναι να αναδείξει ε- κείνες τις πτυχές της δηµοσιοϋπαλληλίας που πιθανό να µην διακρίνονται µε τις επιστηµονικές µεθόδους 8.
108 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH H χρησιµότητα της «ιοικητικής Λογοτεχνίας» έγκειται, στο γεγονός ότι µας πληροφορεί για τον τρόπο που βλέπουν την κρατική γραφειοκρατία τόσο οι εργαζόµενοι σε αυτήν όσο και οι πολίτες. Eιδικότερα οι πληροφορίες που λαµβάνουµε από αυτή είναι δυνατό να οδηγήσουν σε αλλαγή της κυβερνητικής πολιτικής και την χάραξη νέας 9. Eπίσης συνεισφέρει στην συ- µπλήρωση των σφυγµοµετρήσεων της κοινής γνώµης σχετικά µε την δηµόσια διοίκηση, αφού οι συγγραφείς δεν αναφέρονται µόνο σε προσωπικές τους σκέψεις αλλά και σε απόψεις του κοινωνικού τους περίγυρου 10. Ένα λογοτεχνικό έργο µπορεί να περιγράψει την δυσλειτουργία της δηµόσιας διοίκησης και να παραθέσει πολλά στοιχεία για τον τρόπο λειτουργίας των γραφειοκρατικών οργανώσεων 11. Mε την παράθεση των χωρίων θα επιδιωχθεί να τονιστεί το γεγονός ότι η λογοτεχνία δύναται να περιγράφει και να εξηγήσει την οργάνωση και την λειτουργία των γραφειοκρατικών οργανώσεων. H λογοτεχνία µπορεί να αντικαταστήσει και την ιστορία, αφού από την µελέτη παλαιότερων καταστάσεων µπορούν να εξαχθούν χρήσιµα συµπεράσµατα για την κατανόηση της παρούσας αλλά και της µελλοντικής κατάστασης. H «ιοικητική Λογοτεχνία» και η ενασχόληση των λογοτεχνών µε την κρατική γραφειοκρατία είναι φαινόµενο το οποίο παρατηρείται από τον 15ο αιώνα 12 αν και ο αντίστοιχος όρος εµφανίστηκε τον 20ο αιώνα. Παλαιότερα, κατά τον 15ο και 16ο αιώνα, τα λογοτεχνικά κείµενα χρησίµευαν για την πληροφόρηση του κοινού. Tον 17ο αιώνα οι διανοητές ζούσαν υπό την προστασία των µοναρχικών καθεστώτων και υπηρετούσαν τους βασιλιάδες τους. H ουσιαστική ανάπτυξη του κλάδου πραγµατοποιείται έως το τέλος του 18ου αιώνα και ειδικά από την στιγµή που ξεκίνησε να καλλιεργείται η ιοικητική Eπιστήµη. Στο επίκεντρο του προβληµατισµού ήταν «η τέχνη του κυβερνάν» και πιο συγκεκριµένα οι διαπραγµατεύσεις των βασιλείων µεταξύ τους. Aργότερα και µε την δηµιουργία των εθνικών κρατών οι λογοτέχνες άλλοτε συγκρούστηκαν µε την εξουσία και άλλοτε, µέσω των γραπτών τους, την στήριζαν. Στις αρχές του 20ου αιώνα οι λογοτέχνες ενδιαφέρονταν µε πάθος για τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήµατα. Στις σύγχρονες βιοµηχανικές κοινωνίες παρατηρείται το φαινόµενο η επίδραση των βιβλίων στην κοινή γνώµη γίνεται όλο και λιγότερο έκδηλη. Aπό τον 18ο αιώνα έως και τον 20ο ο ρόλος της κρατικής διοίκησης έγινε ιδιαίτερα νευραλγικός και αναπτύχθηκαν και οι πρώτες βασικές θεωρίες γύρω από την γραφειοκρατία. H ε- δραίωσής της όµως ξεκίνησε από τις αρχές του 20ου αιώνα όταν και πλέον το κράτος άλλαξε συσιαστικά ρόλο και απέκτησε τον ρόλο του «Kράτους Πρόνοιας». H επικοινωνία των πολιτών µε την διοίκηση έγινε πιο τακτική σε σχέση µε το παρελθόν, µε αποτέλεσµα πολλά από τα προβλήµατα της δηµόσιας διοίκησης να έρθουν στο φως της επικαιρότητας 13. Λογοτέχνες δηµόσιοι υπάλληλοι Σε αυτό το πλαίσιο άρχισε να αναπτύσσεται και στην Eλλάδα ο κλάδος της διοικητικής λογοτεχνίας, µε πρωτεργάτες τους ίδιους τους υπαλλήλους της διοίκησης, οι οποίοι ένιωσαν την ανάγκη να αποτυπώσουν τις εµπειρίες τους. Πιο συγκεκριµένα, στην πρώτη περίοδο της ύπαρξης του Eλληνικού Kράτους διακρίνουµε τον K. Oυράνη από το διπλωµατικό σώµα, τον Aχ. Παράσχο που εργάστηκε στην Bουλή και στο Yπ. Oικονοµικών. Tον N. Πολίτη στην Eπιθεώρηση ηµοτικών Σχολείων, τον Hλ. Bουτιερίδη που εργάστηκε στην Bουλή ως γραµµατέας και τον I. Πολέµη στο Yπ. Παιδείας. O Kωστής Παλαµάς διετέλεσε για χρόνια Γραµµατέας του Πανεπιστηµίου Aθηνών, ο Γ. Kονδυλάκης υπηρέτησε στην γραµµατεία των ικαστηρίων της Kρήτης. O. Kαµπούρογλου υπήρξε υπάλληλος στο Πρωτοδικείο Aθηνών και ο Aνδρέας Λασκαράτος στο Eιρηνοδικείο Kεφαλλονιάς. O Nικόλαος Πολίτης είχε διατελέσει τµηµατάρ-
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 109 χης και Eπιθεωρητής δηµοσίων σχολείων, ο Aγγ. Bλάχος είχε υπηρετήσει στα Yπουργεία Eσωτερικών και Παιδείας. O Kωνστ. Kαβάφης υπηρέτησε 34 χρόνια ως δηµόσιος υπάλληλος, στην υπηρεσία υδρεύσεων της Aιγύπτου, στην οποία και έζησε όλη του την ζωή, και είχε πάντοτε Άγγλους προϊστα- µένους. Eίναι µάλιστα χαρακτηριστικό ότι για τέσσερα περίπου χρόνια εργάστηκε χωρίς µισθό. Στην ποίηση του Kαβάφη δεν υπάρχουν άµεσες αναφορές στην γραφειοκρατία αν και η βασική του ενασχόληση ήταν να διορθώνει τα κείµενα που προορίζονταν για την αλληλογραφία 14. Eπίσης γνωστοί λογοτέχνες ήταν και οι I.P. Nερουλός υπουργός Παιδείας, Aλέξανδρος Pίζος-Pαγκαβής πρέσβης και ανώτατος διοικητικός υπάλληλος. Στην δεύτερη περίοδο, η οποία χαρακτηρίζεται από την µονιµοποίηση των δηµοσίων υ- παλλήλων µετά την αναθεώρηση του Συντάγµατος το 1911 από την κυβέρνηση Eλ. Bενιζέλου και την υπερβολική συγκέντρωση της γραφειοκρατίας 15, διακρίνουµε την Aνθούλα Σταθοπούλου-Bαφοπούλου που εργάστηκε στο ήµο Θεσσαλονίκης, ο Tέλος Άγρας στο Yπουργείο Γεωργίας, η Mαρία Πολυδούρη στην Nοµαρχία Aττικής, ο Άγγελος Tερζάκης στο Eθνικό Θέατρο, ο Στρ. Mυριβήλης στην Bιβλιοθήκη της Bουλής και ο N. Kαζαντζάκης στο Yπουργείο Πρόνοιας. O E. Παπανούτσος υπάλληλος του Yπ. Παιδείας και εµπνευστής της εκπαιδευτικής µεταρρύθµισης, ενώ ο Γ. ροσίνης διετέλεσε διευθυντής ηµοτικής Eκπαίδευσης και διευθυντής Γραµµάτων του Yπουργείου Παιδείας. Tέλος στην σύγχρονη περίοδο, στην οποία όπως σηµειώνει και ο T. Άγρας, ο άνθρωπος των γραµµάτων είναι ο υπάλληλος, διακρίνουµε τον B. Πασσιά που εργάστηκε στο Yπ. Πολιτισµού, τον Eυ. Pόζο στο Yπ. Eσωτερικών, τον Nικ. Bρεττάκο, ο οποίος υπηρέτησε στο Yπουργείο Eργασίας, τον T. Παπατσώνη στο Eλεγκτικό Συνέδριο και στα Yπουργεία Tύπου και Oικονοµικών. Στο υπουργείο Oικονοµικών εργάστηκαν οι Γ. Σαραντής, K. Mίσσιος και ο Πέτρος Γλέζος, ενώ ο Aντ. Σαµαράκης εργάστηκε στο Yπουργείο Eργασίας. O Nίκος Zωρογιαννίδης, υπηρέτησε στα Yπουργεία Προεδρίας, Συντονισµού και Πολιτισµού, στο οποίο έφτασε έως τον βαθµό του Γενικού ιευθυντή. Aπό το χώρο της εκπαίδευσης ο Aντ. Tραυλαντώνης υπηρέτησε στην Mέση Eκπαίδευση, ο Kώστας Bάρναλης υπηρέτησε ως δάσκαλος σε ελληνικά σχολεία στην Bουλγαρία και I. Γρυπάρης στην διεύθυνση Γραµµάτων και Tεχνών του Yπουργείο Παιδείας 16, 17. Eπίσης διακρίνουµε και τους Xρ. Xατζηγιαννιού, N. Σιδερίδη, Γ. Θεµελής, Bίκυ Aλεξοπούλου και M. Mιχαηλίδης. O Σωτήρης Σκίπης υπηρέτησε ιοικητικός ιευθυντής στην Σχολή Kαλών Tεχνών και ο Πέτρος Xάρης ως Γενικός Γραµµατέας στην A.Σ.K.T.. Aπό τους αξιω- µατικούς των Eνόπλων υνάµεων ξεχωρίζουν οι Aνδρέας Kαρκαβίτσας, Παύλος Nιρβάνας και K. Kαρθαίος. Στον ευρωπαϊκό χώρο διακρίνουµε τους ρώσους Vladimir Mayakofski, Anton Tshexof, Nikolai Gogol και Al. Beck (και είναι λογικό να συµβαίνει αυτό σε µια χώρα που χαρακτηρίζεται από έντονη γραφειοκρατία, τόσο κοµµατική όσο και κρατική). Aπό την Tσεχία ο Vatslab Havel, από την Tουρκία ο Nαζίµ Xικµέτ. Aπό την Bουλγαρία πολύ γνωστά είναι και τα θεατρικά έργα του πρώην προέδρου της ένωσης Bουλγάρων συγγραφέων, Stanislav Stratief. Eπίσης διακρίνουµε τους Σέρβους Iβο Άντριτς και Nτ. Kοβάτσεβιτς καθώς και τον Oύγγρο Γιάννος Aράνυ. Eπίσης αξίζει να αναφερθούµε στον Nορβηγό Henrik Ibsen, στους Γάλλους J.P. Satrt, M. Duras, P. Soudet, M. Ayme, P. Valery, και στον O. de Balzac. Στον Άγγλο George Orwell και στον Pωσοαµερικανό Iσαάκ Aσίµωφ. Eπίσης για την διοίκηση στα κείµενά τους έκαναν λόγο και οι ιταλοί Λ. Πιραντέλλο και Umberto Eco.
110 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 2. TA OMIKA ΣTOIXEIA THΣ ΓPAΦEIOKPATIAΣ TΩN OPΓANΩΣEΩN 18 «Kάθε εξουσία εκφράζεται και λειτουργεί µέσω της διοικήσεως κάθε διοίκηση... χρειάζεται την εξουσία» W. Weber The theory of social and economic organization Ως οργάνωση εννοούµε το σύνολο των δραστηριοτήτων δύο ή περισσότερων ανθρώπων οι οποίοι επιδιώκουν την επίτευξη κάποιων συγκεκριµένων στόχων ή σκοπών, µε βάση την επικοινωνία. Σύµφωνα µε τον W. Weber, ο οποίος και απέφυγε να δώσει τον ορισµό της γραφειοκρατίας 19, κάθε γραφειοκρατική οργάνωση 20 οφείλει να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα: 1. Tα φυσικά πρόσωπα που συµµετέχουν στη λειτουργία της γραφειοκρατίας διατηρούν µια τυπική σχέση µεταξύ τους 21. 2. Σε κάθε βαθµό της ιεραρχίας αντιστοιχεί ορισµένη ζώνη ή πεδίο καθηκόντων, ευθυνών ή αρµοδιοτήτων, η εκπλήρωση των οποίων συνιστά την αποστολή του κάθε φορέα του ρόλου ή του κατόχου της θέσης. 3. H κατανοµή της εξουσίας και η έκταση της επιρροής εντός του οργανωτικού πλαισίου της γραφειοκρατίας διαρθρώνεται σύµφωνα µε την ιεραρχική αρχή, δηλαδή κατά διαδοχικές βαθµίδες, µε αυξανόµενη από κάτω προς τα πάνω ισχύ, επιρροή και δύναµη 22. 4. Tα στελέχη που απαρτίζουν την προσωπική βάση της γραφειοκρατικής οργάνωσης επιλέγονται (δεν εκλέγονται) µε αξιολογικά κριτήρια (όπως τα τυπικά προσόντα, τις γνώσεις, τις ικανότητες και άλλα). 5. Kάθε υπάλληλος της γραφειοκρατίας διατηρεί και αναπτύσσει µε την οργάνωση µια ελεύθερη συµβατική σχέση στη βάση της αµοιβαιότητας και της ισότητας των µερών και δεν α- πασχολεί την οργάνωση η συµπεριφορά του εργαζόµενου έξω από αυτήν 23. 6. H κύρια αµοιβή των υπαλλήλων της γραφειοκρατίας συνίσταται στην περιοδική καταβολή του µισθού 24. 7. Oι υπάλληλοι που απασχολούνται στην γραφειοκρατία έχουν την δυνατότητα της ιεραρχικής εξέλιξης και της σταδιοδροµίας. Aυτό δεν επηρεάζει την δυνατότητά τους να παραιτηθούν, να συνταξιοδοτηθούν ή την δυνατότητα της διοίκησης να τους απολύσει 25. 8. Bασική προϋπόθεση της σταθερότητας της σταδιοδροµίας των υπαλλήλων στη γραφειοκρατία είναι η επαγγελµατική αφοσίωση σε αυτή και συνεπάγεται και άλλες ειδικές υποχρεώσεις 26. 9. O κάθε υπάλληλος της γραφειοκρατίας είναι φορέας του αντίστοιχου ρόλου, ο οποίος περιγράφεται σε πληθώρα τυπικών κειµένων και κανονισµών λειτουργίας. 10. H βασική αποστολή των υπαλλήλων της γραφειοκρατίας συνίσταται στη συνεπή και πειθαρχηµένη εκπλήρωση των καθηκόντων και των υποχρεώσεων τους, όπως προβλέπονται από τον κανονισµό λειτουργίας της υπηρεσίας 27. 3. H EΛΛA A KAI H AYΣTPIA THN ΠEPIO O TOY MEΣOΠOΛEMOY 3.1. H Eλλάδα 28 O N. AΩΠ/1890 τροποποίησε προηγούµενους νόµους σχετικούς µε τα προσόντα και τις πειθαρχικές τιµωρίες των δηµοσίων υπαλλήλων για να συνεχιστεί η οµαλή λειτουργία της δηµόσιας διοίκησης. Mε τους νόµους που ψηφίστηκαν έως το 1909, πραγµατοποιήθηκε απόπειρα καθιέρωσης της µονιµότητας των δηµοσίων υπαλλήλων και της αξιοκρατίας στην εξέλιξή τους
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 111 και η αποµάκρυνση όλων των εξωϋπηρεσιακών παραγόντων οι οποίοι πιθανόν να επηρέαζαν την αξιοκρατική ανέλιξη και την µονιµότητα των υπαλλήλων. Στόχος αυτής της προσπάθειας ήταν οι δηµόσιοι υπάλληλοι να µην είναι πλέον εξαρτηµένοι από τα πολιτικά κόµµατα και τις πελατειακές σχέσεις. Tο κίνηµα στο Γουδί, το 1909, σηµατοδότησε την έναρξη µιας νέας περιόδου για την δηµόσια διοίκηση και την δηµοσιοϋπαλληλία στην Eλλάδα. Nέοι οργανικοί νόµοι καθιέρωσαν την αρχή της εισόδου σε όλες τις δηµόσιες υπηρεσίες. H πρόσληψη των δηµοσίων υπαλλήλων ενεργούνταν κατόπιν διαγωνισµού µε αξιοκρατικά κριτήρια. H µονιµότητα των δηµοσίων υπαλλήλων καθιερώθηκε µε το Σύνταγµα του 1911 στο οποίο συµπεριελήφθησαν άρθρα σχετικά µε την ισοβιότητα των δικαστών και των µελών του Eλεγκτικού Συνεδρίου, ενώ κατέστησε µόνιµους και όλους τους δικαστικούς υπαλλήλους. Για τους διοικητικούς υπαλλήλους, το άρθρο 102, προέβλεπε ότι θα καταστούν µόνιµοι από την λειτουργία του Συµβουλίου της Eπικρατείας. Aργότερα το Σύνταγµα του 1927 προβλέπει την µονιµότητα των δηµοσίων υπαλλήλων (στο άρθρο 114) σύµφωνα µε το οποίο οι τακτικοί διοικητικοί υπάλληλοι είναι µόνιµοι από την ηµέρα του διορισµού τους εφόσον υφίστανται οι σχετικές υπηρεσίες και οι αντίστοιχες οργανικές θέσεις. Tην ίδια περίοδο, το 1917, έγινε η πρώτη απόπειρα προσπάθεια καθιέρωσης ενιαίων νοµικών αρχών για την υπηρεσιακή κατάσταση όλων των πολιτικών υπαλλήλων της διοικήσεως. Tην ίδια περίοδο ιδρύθηκαν νέα υπουργεία, ενώ µε το Σύνταγµα του 1927, αλλά και µε διατάξεις που είχαν ψηφιστεί νωρίτερα, εισήχθησαν νέοι θεσµοί που αφορούσαν την Tοπική Aυτοδιοίκηση και την Aποκέντρωση. Aυτή την περίοδο υπηρέτησε την δηµόσια διοίκηση και ο K. Kαρυωτάκης. Aρχικά εργάστηκε στο Yπουργείο Eσωτερικών και στη συνέχεια στο Yπουργείο Πρόνοιας. Παράλληλα είχε έντονη συνδικαλιστική δράση µε αποτέλεσµα να εκλεγεί Γενικός Γραµµατέας της Ένωσης ηµοσίων Yπαλλήλων. Άλλωστε δεν ήταν και ότι πιο εύκολο να υπηρετεί κάποιος την δηµόσια διοίκηση την περίοδο του µεσπολέµου. Περίοδο που κυριαρχούσαν τα οικονοµικά αιτήµατα των δηµοσίων υπαλλήλων 29, η διαφθορά, ο κοµµατισµός και η ξύλινη γλώσσα της γραφειοκρατίας. Προς το τέλος του 19ου αιώνα είχε διαφανεί η ανάγκη να αναθεωρηθεί ο νόµος που αφορούσε τα προσόντα των δηµοσίων υπαλλήλων. H περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια των κυβερνήσεων να θεµελιώσουν µια σύγχρονη µορφή διοίκησης. Mε την συµµετοχή της Eλλάδος στις πολεµικές συρράξεις του πρώτου µισού του 20ου αιώνα η προσπάθεια µεταρρύθµισης της δηµόσιας διοίκησης σταµάτησε έως το 1951-1952. 3.2. H Aυστρία 30 Tο 1806 διαλύθηκε (µετά την ατυχή πολεµική αναµέτρηση µε τη Γαλλία του Mεγάλου Nαπολέοντα) και στη θέση της προέκυψε η Aυστριακή Aυτοκρατορία, µε κεντρικό πυρήνα την Aυστρία και εξαρτηµένες περιοχές την Oυγγαρία και περιοχές της σλαβικής A. Eυρώπης. Aκολούθησε µακρά περίοδος πρωταγωνιστικού ρόλου των Aψβούργων στις ευρωπαϊκές υποθέσεις (περίοδος Mέττερνιχ, 1809-1848) και κατόπιν οι επαναστατικές ταραχές του 1848-1849, που οδήγησαν στη µακρότατη βασιλεία του Φραγκίσκου Iωσήφ (1848-1916), στη διεθνή υποβάθµιση του αψβουργικού κράτους στο γερµανικό κόσµο (το κενό κάλυψε η Πρωσία) και στη δηµιουργία του ιδιόµορφου σχήµατος της υαδικής Mοναρχίας της Aυστροουγγαρίας (1868-1918). Tο κρατικό αυτό σχήµα δεν έλυσε τις µεγάλες διαφορές µεταξύ των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας και κατέρρευσε µε το τέλος του A Παγκοσµίου Πολέµου, κατά τον οποίο η Aυστρία είχε συµπαραταχθεί µε την καϊζερική Γερµανία στο πλαίσιο της Συµµαχίας των Kεντρικών υνάµεων. Aπό την ήττα και τη διάλυση προέκυψε το συρρικνωµένο κράτο της Aυστριακής η-
112 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH µοκρατίας, το οποίο πέρασε µέσα από πολλές και ποικίλες πολιτικές και κοινωνικές ταραχές, για να ενσωµατωθεί τελικά µε βίαιο τρόπο και µετά από παρωδία δηµοψηφίσµατος στο Γ Pάιχ (Άνσλους, Mάρτιος 1938). Tο καθεστώς αυτό διατηρήθηκε µέχρι την ήττα του Άξονα και την κατάληψη της Aυστρίας από τις συµµαχικές δυνάµεις (1945). Aκολούθησε η επανασύσταση της Aυστριακής ηµοκρατίας, η οµαλή όµως πολιτική και εθνική ζωή αποκαταστάθηκε µόλις το 1955 οπότε τερµατίστηκε µε διεθνείς ρυθµίσεις µεταξύ Aνατολής - ύσης το καθεστώς της κατοχής και κατοχυρώθηκε πλήρως η διεθνής θέση της νέας Aυστρίας ως ουδέτερης και αδέσµευτης χώρας. 4. IANOHTIKOI ΠAPAΛΛHΛIΣMOI KAI BIOΓPAΦIKEΣ ΣXEΣEIΣ 4.1 Kώστας Kαρυωτάκης 4.1.1. Bιογραφικά στοιχεία «Oι υπάλληλοι λιώνουν και τελειώνουν σαν στήλες δυο-δυο µεσ στα γραφεία» K. Kαρυωτάκης O K.Γ. Kαρυωτάκης γεννήθηκε στις 30 Oκτωβρίου 1986 στην Tρίπολη, από πατέρα πολιτικό µηχανικό και µητέρα αρχοντοπούλα. Oι γονείς του - Γεώργιος Kαρυωτάκης και Aικατερίνη Σκάγιανη - ήταν ικανοί να κατανοήσουν, αλλά και να εκτιµήσουν τα πνευµατικά χαρίσµατα του παιδιού τους. Eξαιτίας της εργασίας του πατέρα του αναγκαζόταν να αλλάζει συχνά τόπο διαµονής, µε αποτέλεσµα να επισκεφθεί πολλές πόλεις όπως, το Aργοστόλι, την Λευκάδα, την Λάρισα, την Kαλαµάτα, την Aθήνα και τα Xανιά. Aπό το 1912 δηµοσίευε ποιήµατα σε διάφορα παιδικά περιοδικά. Όταν πήρε το δίπλωµα της Nοµικής Σχολής Aθηνών, διορίστηκε στη νοµαρχία Θεσσαλονίκης. H ελεύθερη φύση του, όµως, δεν µπορούσε να δεχτεί την γραφειοκρατία της κρατικής µηχανής, την οποία και καυτηρίαζε όποτε είχε τη δυνατότητα. Eξαιτίας αυτής της συµπεριφοράς του, µετατέθηκε πολλές φορές διωκόµενος από τους ανωτέρους του. Στη διάρκεια αυτών των µεταθέσεων, γνώρισε την α- νία και τη µιζέρια της επαρχίας, γεγονός που τον στιγµάτισε. Tο Φεβρουάριο του 1919 εκδίδει την πρώτη του συλλογή «O πόνος των ανθρώπων και των πραγµάτων», η οποία έτυχε αδιάφορης ή και υποτιµητικής κριτικής. Tο 1921 κυκλοφόρησε τη δεύτερη συλλογή του τα «Nηπενθή». Στο έργο αυτό η θλίψη παρουσιάζεται σα µια µόνιµη κατάσταση, που δεν προκαλείται από εξωατοµικά αίτια. Παράλληλα, εκείνο τον καιρό, συνάντησε την ποιήτρια M. Πολυδούρη, συνάδελφό του στη Nοµαρχία Aττικής. Πολλοί ισχυρίζονται ότι οι σχέσεις τους ήταν και ερωτικές. Tο 1924 ταξίδεψε στην Iταλία και τη Γερµανία, ενώ το εκέµβριο του 1927 κυκλοφόρησε την τελευταία του συλλογή «Eλεγεία και Σάτιρες». Kαι σε αυτό το έργο εξακολουθεί να υπάρχει ένα έντονο στοιχείο κατάθλιψης, εµπλουτισµένο όµως, µε µια θερµή επίκληση στον θάνατο. O υπερήφανος χαρακτήρας του, δεν µπορούσε να συνυπάρξει µε τον υπαλληλικό συµβιβασµό, την κολακεία και τις υποχωρήσεις της εποχής τους. Tο 1928 υπηρετώντας στην Πάτρα, ήρθε σε ανοιχτή σύγκρουση µε τον τότε Yπουργό Mιχ. Kύρκο, µε αποτέλεσµα τον Iούνιο του ίδιου έτους να µετατεθεί στην Πρέβεζα 31. Aπό εκει έστελνε απελπισµένα γράµµατα σε συγγενείς και φίλους, περιγράφοντας την αθλιότητα που κυριαρχούσε σε αυτή την πόλη. O ίδιος τόνιζε ό- τι η µετάθεσή του οφείλονταν στην αντιπαράθεση µε την υπηρεσία του και το γεγονός ότι είχε γίνει ο αποδιοποµπαίος τράγος στην εργασία του. Στις 20 Iουλίου έπεσε γυµνός στη θάλασσα - στην περιοχή Mονολιθίου - προσπαθώντας επί δέκα ώρες να πνιγεί, µάταια όµως, καθώς ήταν δεινός κολυµβητής 32. Tο πρωί της 21ης Iουλίου
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 113 γύρισε σπίτι του, ήπιε ήρεµος το γάλα που του προσέφερε η σπιτονοικοκυρά του, έφυγε και α- φού αγόρασε ένα περίστροφο, έδωσε τέλος στη ζωή του 33. 4.1.2. Tο έργο του Tην υπηρεσιακή ζωή των δηµοσίων υπαλλήλων την θεωρεί ανιαρή και χωρίς µεγάλο ενδιαφέρον και ειδικά για τους κατώτερους δηµοσίους υπαλλήλους, στους οποίους και δεν ανατίθενται µεγάλα και σηµαντικά καθήκοντα παρά µόνο µικρά µέσω των οποίων δεν µπορούν να χρησιµοποιήσουν τις γνώσεις και την κρίση τους 34. Tο πρώτο που παρατηρεί κάποιος στα ποίηµά του είναι η µελαγχολία του εργαζόµενου, που περιορίζεται στην αντιγραφή κειµένων, χωρίς την δυνατότητα να δηµιουργήσει. Aναφέρει στο ποίηµά του «Γραφιάς»: «Oι ώρες µ εχλώµιναν, γυρτός που βρέθηκε ξανά Στο αχάριστο τραπέζι. (Aπ τ ανοιχτό παράθυρο στον τοίχο αντικρινά ο ήλιος γλιστράει και παίζει). ιπλώνοντας το στήθος µου, γυρεύω αναπνοή στη σκόνη των χαρτιών µου. (Σφύζει γλυκά και ακούγεται χιλιόφωνα η ζωή στα ελεύθερα του δρόµου). Aπόκαµα, θολώσανε τα µάτια µου και ο νους, Όµως ακόµη γράφω. (Στο βάζο ξέρω δίπλα µου δύο κρίνους φωτεινούς. Σα να χουν βγει σε τάφο)». Kαι στο ποίηµα «Mίσθια δουλειά...» συµπληρώνει (τονίζοντας την µιζέρια και την αθλιότητα της εργασίας του): «Mίσθια δουλειά, σωροί χαρτιών, έγνοιες µικρές, και λύπες άθλιες µε περιµένανε σήµερα καθώς πάντα. Mόνο είδα, φεύγοντας το πρωί, στην πόρτα µου τουλίπες Tα ρόδα, και γυρίζοντας έκοψα µια γιρλάντα». Στο κείµενό του «Kαλός Yπάλληλος» αναφέρει: «...έπειτα από τριάντα χρόνια υπηρεσία, έχει να διατρέξει όλους τους βαθµούς. Γραφεύς στο πρωτόκολλο. Πάντα έκανε τη δουλειά του ευσυνείδητα, σχεδόν µε κέφι. Σκυµµένος από το πρωί ως το βράδυ στο παρθενικό βιβλίο του, περνούσε τους αριθµούς και αντέγραφε τις περιλίψεις... κάποτε, µετά την καταχώρηση ενός εισερχόµενου ή εξερχόµενου ετράβαζε µια γραµ- µή που έβγαινε από την τελευταία στήλη και προχωρούσε προς το περιθώριο, έτσι σαν απόπειρα φυγής... θέλοντας να εκφράσει τον εαυτό του». «...νέος ακόµη, µπαίνοντας στην υπηρεσία, εχαίρετησε µε συγκαταβατικό χαµόγελο τους συναδέλφους του. Έτυχε να καθίσει σ αυτήν την καρέκλα του γραφέα πρωτοκόλλου και έµεινε εκεί. Ήρθαν άλλοι αργότερα, έφυγαν, επέθαναν. Aυτός έµεινε εκεί. Oι προϊστάµενοι του τον θεωρούσαν απαραίτητο. Eίχε αποκτήσει µια φοβερή µοιραία ειδικότητα...». Για τις σχέσεις προϊσταµένων-υφισταµένων πιστεύει ότι χαρακτηρίζονται από σχέσεις υποταγής των δεύτερων στους πρώτους. Στο ίδιο κείµενο «Kαλός υπάλληλος» αναφέρει: «...ο κύριος ιευθυντής τότε, µ ένα παγωµένο βλέµµα, τον εκάρφωσε πάλι στην θέση του... Kι έµεινε εκεί». Για µια ακόµη φορά διαµαρτύρεται για την έλλειψη ενδιαφέροντος στα καθήκοντα που α- νατίθενται στους χαµηλόβαθµους υπαλλήλους, για την ολοκλήρωση των οποίων δεν χρειάζεται καµιά ιδιαίτερη πνευµατική προσπάθεια, παρά µόνο η καθιερωµένη ρουτίνα 35.
114 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Στα έργα του ο K. Kαρυωτάκης δυσανασχετεί µε τον τρόπο της ανέλιξης εξέλιξης των δη- µοσίων υπαλλήλων και πιστεύει ότι το µόνο που αποµένει σε αυτούς είναι να διατηρήσουν ψηλά και καθαρή την τιµή τους. Στο ποιήµά του «ηµόσιοι Yπάλληλοι» όπου αναφέρει χαρακτηριστικά: «Oι υπάλληλοι λιώνουν και τελειώνουν σαν στήλες δυο-δυο µεσ στα γραφεία. (Hλεκτρολόγοι θα ναι η Πολιτεία κι ο Θάνατος που τους ανανεώνουν). Kάθονται στις καρέκλες µουτζουρώνουν αθώα λευκά χαρτιά, χωρίς αιτία. «Συν τη παρούση αλληλογραφία έχοµεν την τιµή» διαβεβαιώνουν. Kαι µονάχα η τιµή τους αποµένει, Όταν ανηφορίζουνε τους δρόµους, Tο βράδυ στις οχτώ, σαν κουρντισµένοι Παίρνουν κάστανα, σκέπτονται τους νόµους, Σκέπτονται το συνάλλαγµα, τους ώµους Σηκώνοντας οι υπάλληλοι οι καηµένοι». Στο πεζό του «Kάθαρση» κατακεραυνώνει την διαφθορά των δηµοσίων υπαλλήλων. Συγκεκριµένα γράφει: «...Έπρεπε να σκύψω πάνω στον ένα και χαϊδεύοντας το µαύρο σεβιότ... να είπω «κύριε Άλφα... Ύστερα έπρεπε να περιµένω στην γωνία, κι όταν αντίκρυζα την κοιλιά του άλλου αφού θα χα επί τόσα χρόνια παρακολουθήσει τα αισθήµατα και το σφυγµό της, να σκύψω άλλη µια φορά και να ψιθυρίσω εµπιστευτικά: «Aχ, αυτός ο Άλφα, κύριος Bήτα... Eκεί η ληστεία γινόταν υπό λαµπρούς, διεθνείς οιωνούς, µέσα σε πολυτελή γραφεία... Θα εκέρδιζα την εµπιστοσύνη ό- λων... Kαι, µια µέρα, ακουµπώντας στο κρύσταλλο του τραπεζιού µου, θα έγραφα εγώ την α- πάντηση: «O αυτόνοµος οργανισµός µας, κύριος Eισαγγελεύ...»...Έπρεπε να σκύψω, να σκύψω. Tόσο που η µύτη µου να ενωθεί µε την φτέρνα µου. Έτσι βολικά κουλουριασµένος, να κυλώ και να φθάσω...». Kατηγορεί τους συναδέλφους του ότι λειτουργούν ως «αυλικοί», ότι δηλαδή για να πετύχουν στην εργασία τους και να καταξιωθούν δεν διστάζουν να υποβιβάσουν τόσο τους συναδέλφους τους, αλλά πολύ περισσότερο τους ίδιους τους εαυτούς τους και να επιβάλλουν την κολακεία στον χώρο της εργασίας τους. Kαταλήγοντας σε ορισµένα συµπεράσµατα 36, πιστεύετε ότι η ποίηση του K. Kαρυωτάκη, είναι συντηρητική και από στιχουργική άποψη εκφράζει µια απαισιόδοξη διάθεση, µε πικρή γεύση απογοήτευσης. Tα ποιήµατα που ξεχωρίζουν τα εµπνέει ο σαρκασµός, διότι ο ποιητής πιστεύει ότι στον άτονο κόσµο δίνει ζωή ο σαρκασµός. Ένας σαρκασµός που για τον ποιητή ξεκινάει από τις συνθήκες εργασίας σο δηµόσιο, από τις οποίες ο ίδιος ένιωθε συνθλιµµένος. Συνθήκες εργασίας που χαρακτηρίζονται από τον κοµµατισµό, την διαφθορά, την συναλλαγή και την κολακεία. Kαι γι αυτό τονίζει στο πεζό του «Aνάγκη χρηστότητας» ότι «δεν έχοµεν ανάγκη νέων πόρων. Έχοµεν ανάγκη χρηστής διοικήσεως» 37. Στο ίδιο κείµενο ο K. Kαρυωτάκης κάνει προτάσεις σχετικά µε την αύξηση των µισθών των δηµοσίων υπαλλήλων, χωρίς την επιβάρυνση του λαού. Συγκεκριµένα αναφέρει: «1. Bεβαίωσις και είσπραξις πληρέστερα των υφισταµένων φόρων, των οποίων ήδη µέγα µέρος διαφεύγεις, λόγω ιδίως της απροθυµίας των υπαλλήλων, αµειβοµένων ανεπαρκώς... 7. Aνασύστασις Eπιτροπής Προµηθειών προς περιορισµόν της σπατάλης κατά την διενέργειαν των προµηθειών του ηµοσίου... 8. κατάργησις των συσταθεισών δια σκανδαλωδών νοµοθε-
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 115 τηµάτων νέων θέσεων εις διάφορα υπουργεία, αυστηρός έλεγχος των νέων διορισµών υπό ειδικής επιτροπής εξ ανωτάτων δηµοσίων λειτουργών...» 38. Φαινόµενα που συνεχίζουν να εµφανίζονται ακόµη και σήµερα στην ελληνική δηµόσια διοίκηση, γεγονός που κάνουν τον K. Kαρυωτάκη πιο επίκαιρο και σύγχρονο από ποτέ 39. 4.2. Franz Kafka 4.2.1. Bιογραφικά στοιχεία «Oι επαναστάσεις εξατµίζονται και το µόνο που µένει είναι το δοχείο µιας νέας γραφειοκρατίας. Oι αλυσίδες της βασανισµένης ανθρωπότητας είναι τα υπουργικά έγγραφα» F. Kafka O F. Kafka γεννήθηκε το 1883 στην Πράγα της Tσεχοσλοβακίας. Ήταν µέλος της γερµανόγλωσσης εβραϊκής µειονότητας της Πράγας και γιος εύπορου εµπόρου. Γράφτηκε στο Πανεπιστήµιο της Πράγας το 1901 και αναγορεύθηκε ιδάκτορας της Nοµικής το 1906. Tο 1908 διορίστηκε σε ασφαλιστική εταιρεία, ενώ αργότερα έφυγε από το Bερολίνο, όπου όµως ύστερα από λίγο καιρό προσβλήθηκε από φυµατίωση και πέθανε το 1924. Tην περίοδο 1911-1917 υπήρξε συνέταιρος σε µια εταιρεία αµιάντου. Παράλληλα ανέπτυξε και συνδικαλιστική δράση και υ- πήρξε ενεργό µέλος της ένωσης των εβραίων υπαλλήλων. Για διάφορους λόγους (όπως η εσωτερική αδυναµία του για να δηµιουργήσει οικογένεια, αλλά και η επιβολή της ισχυρής προσωπικότητας του πατέρα του) ανέβαλε τον γάµο του δύο φορές µε την Φελίτσια Mπάουερ. Mερικά από τα διηγήµατά του, όπως η «Mεταµόρφωση» (1916), δηµοσιεύτηκαν όσο εκείνος ζούσε, τα τρία όµως µυθιστορήµατά του «H ίκη», γράφτηκε την περίοδο 1914-1917 και εκδόθηκε το 1925 40. «O Πύργος» γραµµένος και δηµοσιευµένος το 1926 41 και η «Aµέρικα» (1927), που είχαν µείνει µισοτελειωµένα, δηµοσιεύτηκαν µετά το θάνατό του µε τη φροντίδα του φίλου του Mαξ Mπροντ. Άλλα έργα του είναι «H Kρίση» (1913), «H Mεταµόρφωση» (1916), «Στην αποικία των Tιµωρηµένων» (1919). Eπηρέασε πολλούς συγγραφείς, θεωρώντας την κοινωνία ως άχρηστο, σχιζοφρενικά ορθολογικό οργανισµό, µε τις βασανιστικές γραφειοκρατικές και αυταρχικές δοµές της, τους ψυχολογικούς λαβυρίνθους και τις µαζοχιστικές φαντασιώσεις της, µέσα στην οποία το άτοµο νιώθει τελείως αποµονωµένο (σύµφωνα µε το επονοµαζόµενο «καφκικό στυλ») 42. 4.2.2. Tο έργο του Στα έργα του αναφέρεται σε συγκεκριµένες κοινωνικές καταστάσεις, αλλά προεκτείνεται µε τον συµβολισµό του στο µεταφυσικό πεδίο. Στην «ίκη», πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι ένοχος απέναντι σε µια δικαιοσύνη την οποία απονέµει µια γραφειοκρατία, την οποία θεωρεί ως µικρόψυχη και αποκρουστική. O ήρωας του K., τραπεζικός υπάλληλος, συλλαµβάνεται για λόγους που αγνοεί και ανακρίνεται επίµονα, σε διαδικασίες διαστρεβλωµένες, προσπαθώντας να αποδείξει την αθωότητά του και τελικά δολοφονείται από δυο µαυροντυµένους αγνώστους χωρίς να έχει µάθει ποτέ την κατηγορία που τον βάραινε. H προσπάθεια που κάνει ο K. είναι µάταιη, διότι ακόµη και ο δικηγόρος του είναι µέρος του συστήµατος που τον καταδιώκει (ο επίσηµος ζωγράφος των πορτραίτων του δικαστηρίου). Oυσιαστικά τονίζει το δέος και τον φόβο που αισθάνεται ο πολίτης απέναντι στην α- πρόσωπη εξουσία, κατά τον M. Weber.
116 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Γράφει χαρακτηριστικά: «Πίσω από τη σύλληψή µου και τη σηµερινή µου ανάκριση κινείται ένας µεγάλος οργανισµός. Ένας οργανισµός που διαθέτει όχι και τόσο ακέραιους δεσµοφύλακες, όχι και τόσο έξυπνους επιθεωρητές και Aνακριτές για τους οποίους το καλύτερο που µπορείς να πεις είναι ότι αναγνωρίζουν τα όριά τους, αλλά έχει επίσης στη διάθεσή του δικαστική ιεραρχία υψηλής, της ύψιστης πράγµατι βαθµίδος, µε την απαραίτητη πολυάριθµη ακολουθία κλητήρων, γραφείων, αστυνοµικών και άλλων υπαλλήλων, ενδεχοµένως και δηµίων, δεν µε πτοεί η λέξη. Kαι ποια η σηµασία, κύριοι, αυτού του µεγάλου οργανισµού;» Όλες οι συµπεριφορές εµπλέκονται στα γρανάζια της και υπακούουν σε ένα σύστηµα από κώδικες που είναι άγνωστοι προς τον πολίτη, τον σεβασµό για την ιεραρχία, την τυπικότητα, το αλάθητο του νόµου, την µυστικότητα και άλλα. Θεωρεί ότι η γραφειοκρατική οργάνωση είναι έννοια άγνωστη προς τους πολίτες «και η διαδικασία (η ιεραρχία στο δικαστικό σύστηµα) ε- κρατείτο µυστική από τους κατώτερους υπαλλήλους. Έτσι η υπόθεση ήρθε στον κύκλο της αρ- µοδιότητάς τους χωρίς να ξέρουν συχνά από που ήρθε και έφευγε χωρίς να ξέρουν που πηγαίνει» 43. Στο έργο του κάνει ιδιαίτερες αναφορές για τους υπαλλήλους της γραφειοκρατίας, που είναι αλλοτριωµένοικαι εµπλεκόµενοι στα πλοκάµια και στα γρανάζια της γραφειοκρατίας 44. Yπάλληλοι οι οποίοι χρηµατίζονται µε διάφορες προφάσεις: «Nα ξέρατε πόσο ελεεινά µας πληρώνουν... Kάνει κανείς ότι µπορεί και µε τη δουλειά δεν πλουτίζεις, ακόµη κι αν δουλεύεις µέρα νύχτα». Kαι που θεωρεί ότι για να ξεπεραστεί αυτό χρειάζεται άµεσα η µεταρρύθµιση της δηµόσιας διοίκησης 45, αν και ο συγγραφέας ήταν γενικά απαισιόδοξος για την πορεία των µεταρρυθµίσεων και το εάν θα µπορούσαν να βελτιώσουν την απόδοση των υπηρεσιών. O F. Kafka σε αυτό το έργο ορίζει (άθελά του άραγε;) και την έννοια του συστήµατος. Tονίζει ότι σύστηµα είναι «όλα τα στοιχεία που βρίσκονται σε συνδυασµό µεταξύ τους» 46. Ένα σύστηµα που λειτουργεί ως αυτοποιητικό, απορροφάει όλους τους επικίνδυνους κραδασµούς και καταφέρνει να επιζήσει σε όλες τις δυσκολίες. Στον «Πύργο», «µαστιγώνεται» και διακωµωδείται η γραφειοκρατία, αλλά η βαρύτητα δεν βρίσκεται µόνο στην γραφειοκρατία. O ήρωας ξεριζωµένος αναζητάει την ανθρώπινη κοινότητα, την δικαιοσύνη και την θεία χάρη. Για τον F. Kafka η κρίση και η θεία χάρη είναι δύο θρησκευτικές κατηγορίες που δεν πρέπει να συγχέονται µε ανάλογες ηθικές κατηγορίες 47. Στο έργο αυτό ο F. Kafka ασκεί αυστηρή κριτική στην επικοινωνία των διοικητικών υπηρεσιών. Tο πρόβληµα αυτό πιστεύει ότι πηγάζει από τον τεράστιο όγκο της διοικητικής µηχανής και την έλλειψη συντονισµού µεταξύ των υπηρεσιών 48 «όπως δείχνουν τα πράγµατα, η απάντηση µας δεν πήγε στην πρώτη διεύθυνση, ας την ονοµάσω A. Kατά λάθος πήγε σε µια άλλη διεύθυνση, τη B!». Aποτέλεσµα αυτού του τεράστιου διοικητικού µηχανισµού ήταν να µην είναι σε θέση να ε- πικοινωνήσουν οι υπηρεσίες εσωτερικά και την ίδια στιγµή ο πολίτης (-πελάτης) της διοίκησης να ταλαιπωρείται, χωρίς να µπορεί να εξυπηρετηθεί. Tέλος σηµαντικό δείγµα «ιοικητικής Λογοτεχνίας» είναι και η επιστολή που έστειλε ο F. Kafka στην εταιρεία του και εξηγούσε τους λόγους για τους οποίους, κατά την γνώµη του, ό- φειλε να πάρει αύξηση στο µισθό του 49. Aξίζει να τονιστεί ότι ο F. Kafka είχε εργαστεί τόσο στον ιδιωτικό όσο στον δηµόσιο τοµέα και γι αυτό τον λόγο τονίζει ότι οι διαφορές µεταξύ των δύο δεν είναι δα και τόσο δραµατικές, όσο παρουσιάζονται. Άλλωστε δεν είναι και λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν, ότι εάν αφαιρέσουµε το θεσµικό πλαίσιο, σε πολλά οργανωτικά ζητήµατα οι δύο τοµείς συµπληρώνονται. O F. Kafka ασχολείται στα έργα του και µε την έννοια της αλλοτρίωσης. Tης αλλοτρίωσης του ανθρώπου (υπαλλήλου και πολίτη) που υποτάσσεται στην απρόσωπη γραφειοκρατική ε- ξουσία. Mε αποτέλεσµα να τονίζει τους κινδύνους της υπέρµετρης γραφειοκρατικοποίησης. H οποία οφείλεται στην τεράστια κρατική µηχανή, στο υδροκέφαλο κράτος, στον υπερβολικό α-
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 117 ριθµό των δηµοσίων υπαλλήλων που θέτουν σε κίνδυνο την λειτουργία ενός ιδανικού γραφειοκρατικού συστήµατος. Mε αποτέλεσµα να κινδυνεύουν άµεσα και τα δικαιώµατα των ανθρώπων που υφίστανται αυτό το σύστηµα. Oι οποίοι οφείλουν να αντισταθούν σε αυτό, µε την δη- µιουργία ισχυρών µηχανισµών, οι οποίοι θα λειτουργούν εκτός των ορίων του συστήµατος και θα συµβάλλουν στην προάσπιση των δικαιωµάτων τους. Mηχανισµοί που θα είναι ενταγµένοι στο πλαίσιο της Kοινωνίας των Πολιτών και θα συµβάλλουν δραστικά στην βελτίωση των παρεχόµενων υπηρεσιών της κρατικής γραφειοκρατίας προς τους πολίτες. Oι ήρωες του είναι δηµόσιοι υπάλληλοι οι περισσότεροι 50, διαφόρων κατηγοριών και βαθ- µίδων. Aκόµη και εάν δεν ανήκουν σε αυτή την κατηγορία, είναι σίγουρο ότι εργάζονται σε µεγάλους γραφειοκρατικούς οργανισµούς, έστω και µη κυβερνητικούς και είναι αντιµέτωποι µε τα αντίθετα, όπως είναι ελευθερία και φυλακή. Θεωρεί ότι η επικοινωνία µεταξύ των υπηρεσιών οφείλει να είναι γραπτή και τα έγγραφα να µην χάνονται. H γραπτή επικοινωνία οφείλει να µην παραµορφώνει την πραγµατικότητα, ενώ υπογραµµίζει και το απρόσωπο της γραφειοκρατικής λειτουργίας. Mε αυτόν τον τρόπο θα α- ντιµετωπιστεί το φαινόµενο της αδιαφάνειας των διαδικασιών και η ασάφεια των κανόνων λήψης των αποφάσεων από τα ανωτέρα ιεραρχικά κλιµάκια. Tέλος υποστηρίζει ότι η γραφειοκρατία είναι συγκεχυµένη. Γεγονός που οφείλεται στο πολυεπίπεδο της οργάνωσης της 51. Όσον αφορά την γλώσσα που χρησιµοποιεί, όπως και η θεµατική του, προσαρµόζεται σε αυτήν από τις ίδιες αντιφάσεις που αποτελούν ως ύψιστο ηθικό πρόβληµα την ουσία της τέχνης. Παρ όλες τις ερµηνείες που έχουν δοθεί στα έργα του (θεολογικές, φυσιολογικές, ιστορικές, κοινωνικές, ψυχαναλυτικές) καµιά δεν θα µπορέσει να λύσει το πρόβληµα της υπαρξιακής αγωνίας του σύγχρονου ανθρώπου. Tο σίγουρο είναι ότι το έργο του είναι γεµάτο από πυκνές και πολύπλοκες έννοιες και άσκησε ισχυρή επίδραση στην σύγχρονη ευρωπαϊκή διοικητική λογοτεχνία 52. Kλείνοντας αξίζει να τονίσουµε αυτό που αναφέρει ο Hans - Ulrich Derlien, ότι δηλαδή «δεν υπάρχει πέρα του Kafka, σχεδόν κανείς άλλος συγγραφέας στην παγκόσµια λογοτεχνία που να χρωµατίζεται το έργο του τόσο έντονα από τα χαρακτηριστικά του γραφειοκρατικού κρατικού µηχανισµού. O πλούτος των παρατηρήσεων του για τη γραφειοκρατία πολλές φορές αγγίζει το επίπεδο των βιβλίων της οργανωτικής θεωρίας» 53. 5. ΣYMΠEPAΣMATIKEΣ ΣKEΨEIΣ Kατά την πρώτη περίοδο της ιστορίας του Eλληνικού κράτους, οι λογοτέχνες στα έργα τους ασχολήθηκαν κυρίως µε την κακοδιοίκηση του Eλληνικού Bασιλείου κατακρίνοντας ήθη και έθιµα τα οποία σε αυτή την περίοδο ήταν ξενόφερτα και επηρεασµένα από τους Bαυαρούς. Eπίσης καταγγέλλουν το γεγονός ότι στην Eλληνική κρατική διοίκηση υπήρχαν πολλοί υπάλληλοι οι οποίοι δεν είχαν, ουσιαστικά, οργανική θέση µε αποτέλεσµα να παραµένουν αναξιοποίητοι. Σταδιακά και ιδιαίτερα µετά την αναθεώρηση του Συντάγµατος από τον Eλ. Bενιζέλο το 1911 και την µονιµοποίηση όλων των δηµοσίων υπαλλήλων, κύριο στοιχείο της κριτικής τους έ- γινε η έντονη γραφειοκρατικοποίηση, η αδυναµία πραγµάτωσης των εργασιών µέσα στα προβλεπόµενα χρονικά πλαίσια και η περιχαράκωση των υπαλλήλων πίσω από το γράµµα του νό- µου. Aρχίζουν να ασχολούνται µε το γεγονός ότι η γραφειοκρατία κάνει την ζωή των υπαλλήλων πιο ανιαρή και τους περιορίζει. O κυριότερος εκπρόσωπός τους, ο K. Kαρυωτάκης, τους κάνει να αντιλαµβάνονται µόνο τον τρόπο µε τον οποίο θα καταλάβουν µια καλύτερη θέση και θα ανέβουν κοινωνικά. Γι αυτό τον λόγο κάνουν αναφορές στις εργασιακές σχέσεις και στις σχέσεις των υπαλλήλων µεταξύ
118 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH τους, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως τυπικές και τελείως ουδέτερες και µερικές φορές τις κρίνουν και ως εχθρικές, διότι οι υπάλληλοι επιδιώκουν την κατάληψη της ίδιας θέσης. Kαταγγέλλουν το ρουσφέτι και το θεωρούν ως τον κύριο λόγο για τον οποίο η δηµόσια διοίκηση δεν µπορεί να παράγει έργο. Oι µεταπολεµικοί λογοτέχνες ασχολήθηκαν ιδιαίτερα µε την διόγκωση του γραφειοκρατικού οργανισµού δείχνοντας τον φόβο και την αγωνία και τον σεβασµό που διακατείχε όχι µόνο αυτούς αλλά και τους απλούς πολίτες της χώρας. Στην Eυρώπη, µε προεξέχοντα τον F. Kafka, οι λογοτέχνες καταγγέλλουν και αυτοί την γραφειοκρατία την οποία θεωρούν ως το µεγαλύτερο πρόβληµα των σύγχρονων κοινωνιών, που αποξενώνει τους ανθρώπους και τους υπαλλήλους και προσπαθούν να προτείνουν τρόπους και µέσα για να αντιµετωπιστεί το φαινόµενο της. Aπό όλα όσα αναφέρθηκαν, διακρίνουµε ότι τα έργα των K. Kαρυωτάκη και F. Kafka έ- χουν αντοχή στον χρόνο και είναι πάντα σύγχρονα και επίκαιρα. Στο ευρύ κοινό, αλλά και στους ειδικούς της λογοτεχνίας και της διοίκησης (οι οποίοι ασχολήθηκαν µε την µελέτη των γραπτών τους και λιγότερο µε την εφαρµογή τους στην διοίκηση) ακούγονται ως το «µοιρολόι» δύο ανθρώπων που δεν κατάφεραν να αντιµετωπίσουν µε γενναιότητα την ζωή, αλλά και τα προβλήµατα που τους δηµιούργησε η εργασίας τους. Aλλά και οι δύο συγγραφείς άντεχαν την σκληρή καθηµερινότητα, γεγονός που αποδίδεται και στα γραπτά τους. Στα έργα τους και οι δύο, έχουν συχνά το στοιχείο της αντίθεσης. Για παράδειγµα από την µια πονάνε τον δηµόσιο υπάλληλο, την ίδια στιγµή που δείχνουν οίκτο για τους συναδέλφους τους. Tα έργα τους διακρίνονται από απαισιοδοξία, την περιγραφή της µονοτονίας των δηµοσίων υπαλλήλων, την έλλειψη ενδιαφέροντος για την ζωή. Kαι οι δύο αποτελούν από τα σηµαντικότερα κεφάλαια της σύγχρονης ευρωπαϊκής και ελληνικής λογοτεχνίας και η ανάγνωση του έργου τους προτρέπει σε προβληµατισµό, στοχασµό και αναθεώρηση. Oι ιστορίες που περιγράφονται µπορούν να τύχουν στον καθένα και µπορεί εύκολα ο οποιοσδήποτε να ευαισθητοποιηθεί και να αντικαταστήσει τον ήρωα, ο οποίος αντιµετωπίζει αυτά τα προβλήµατα. Tο έργο τους θα µπορούσε να αποτελέσει το έναυσµα για την επίσηµη καθιέρωση ενός νέου κλάδου της διοίκησης και της λογοτεχνίας. Tης διοικητικής λογοτεχνίας. Eνός νέου κλάδου που θα τονίσει την αντίληψη του λογοτέχνη (ειδικά για τον εργαζόµενο της δηµόσιας διοίκησης) για τον σκοπό και τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της σύγχρονης Πολιτείας. H διοικητική λογοτεχνία µας πληροφορεί και για την εικόνα του οργανωτικού φαινόµενου που έχει ο πολίτης. Iδιαίτερα όταν ο συγγραφέας έχει υπηρετήσει ή και υπηρετεί την διοίκηση. Eίναι σε θέση να συµπληρώσει τις σφυγµοµετρήσεις της κοινής γνώµης, τις απόψεις των ειδικών και είναι χρήσιµη για τα στελέχη της διοίκησης διότι πληροφορούνται, έστω και µε έµµεσο τόρπο, τις αντιλήψεις των πολιτών γι αυτούς. Oφείλουµε να θυµόµαστε ότι η διοικητική λογοτεχνία, όσο χρήσιµη και αν είναι για την µελέτη του διοικητικού φαινοµένου, µας παρέχει πολλές φορές αφερέγγυες πληροφορίες λόγω των υποκειµενικών απόψεων που εκφράζουν οι συγγραφείς και οι οποίες οφείλονται στα βιώσιµατά τους. Γι αυτό και χρειάζεται µεγαλύτερη διύλιση των συναισθηµάτων. ιύλιση που ο- δηγεί σε πολυπλοκότητες (οι οποίες και καταπολεµώνται µε πολυπλοκότητες, σύµφωνα µε το θεώρηµα του Ashby) και δεν είναι εύκολο να κατανοηθούν. Eν κατακλείδι µπορούµε να διαπιστώσουµε πολλές οµοιότητες (ακόµη και στις σπουδές τους - πτυχίο νοµικής) ανάµεσα στους δύο µεγάλους αυτούς συγγραφείς που το έργο τους χαρακτηρίζεται τόσο έντονα από τα χαρακτηριστικά του γραφειοκρατικού κρατικού µηχανισµού. Oµοιότητες που αναφέρονται στην στάση που είχαν απέναντι στην ζωή, αλλά και σε φαινόµενα όπως αυτό της διαφθοράς, της αλλοτρίωσης, της µη κατοχύρωσης των δικαιωµάτων των εργαζοµένων στην διοίκηση και την ευρύτερη λειτουργία ενός συστήµατος που γιγαντώνεται «τρώγοντας» τα ίδια του τα παιδιά (εργαζόµενους και πολίτες). Φυσικά ο τρόπος µε τον ο-
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 119 ποίο και οι δύο συγγραφείς (δηµόσιοι υπάλληλοι), µελετούν και αντιλεµβάνονται την διοίκηση και σε ποια συµπεράσµατα οδηγούνται, εξαρτάται από τους θεωρητικούς προσανατολισµούς και τις αξίες που συνειδητά είχαν υιοθετήσει. ΣHMEIΩΣEIΣ 1. Bλ. Πρ. Παυλόπουλο: «Mαθήµατα ιοικητικής Eπιστήµης», εκδ. Aντ. N. Σάκκουλα, Aθήνα 1989, σ.30. 2. Bλ. Eπ. Σπηλιωτόπουλο: «Eγχειρίδιο ιοικητικού ικαίου 1», εκδ. Aντ. N. Σάκκουλα, Aθήνα 1991, σ.11. 3. Bλ. A. Mακρυδηµήτρη: «Προσεγγίσεις στη Θεωρία των Oργανώσεων», εκδ. Kαστανιώτης, Aθήνα 2004, σσ. 11. 4. Bλ. W. Wilson, The study of Administration, Political Science Quarterly, vol. ll, no 1, 1887. 5. Bλ. H. Simon, The administrative behavior, The Free Press, εκδ. Macmillan, 1η έκδοση, 1945, σ.37. 6. Bλ. Πρ. Παυλόπουλο: όπ.π., (σηµ. 1), σσ. 14-19. 7. O όρος αυτός, είναι αδόκιµος και γι αυτόν ακριβώς τον λόγο τοποθετείται σε εισαγωγικά. Eίναι ο µοναδικός ίσως που µπορεί να εκφράσει αυτό στο οποίο αναφερόµαστε και υποδεικνύει την άµεση σχέση της ιοίκησης µε την Λογοτεχνία. ηλαδή την παρουσίαση της γραφειοκρατίας µέσω της σοβάρής λογοτεχνίας. Bλ.. Παπαδηµητρόπουλο: «ιοίκηση και Λογοτεχνία - H διοίκηση και η γραφειοκρατία µε το βλέµµα της λογοτεχνίας», Aθήνα 2001, εκδ. Eιδική Eκδοτική. 8. Bλ. Γ. Pοµποτή: «Yπαλληλία και Eλληνική Λογοτεχνία στον Mεσοπόλεµο», σ.2 περ. Eπιθεώρηση ιοικητικής Eπιστήµης, τ/4χ, 1998. 9. Aν και αυτό έγκειται στην σφαίρα της επιστηµονικής φαντασίας. O καθορισµός της κυβερνητικής πολιτικής, γύρω από θέµατα δηµόσιας διοίκησης, εξαρτάται από άλλους παράγοντες (όπως τις πελατειακές σχέσεις). 10. Bλ.. Παπαδηµητρόπουλο: «ιοικητική Λογοτεχνία και ιοικητική Eπιστήµη», περ. ιοικητική Eγκυκλοπαίδεια, Aθήνα 1990, σσ. 64-47. 11. Bλ. Γ. Mπίκο: «H ίκη της Γραφειοκρατίας από τον Kάφκα», περ. ιοικητική Eνηµέρωση, τ/χ. 9, Σεπτέµβριος 1997, σ.57. 12. Σε αυτό το πλαίσιο της Eλληνικής «ιοικητικής Λογοτεχνίας» µπορούµε να κατατάξουµε τον «Oικονοµικό» του Ξενοφώντος. Σε αυτό το έργο αναφέρεται στην οικιακή οικονοµία και στις αρµοδιότητες που έχει ο επιστάτης που είναι επιφορτισµένος µε τη διοίκηση ενός κτήµατος. Kύριες αρµοδιότητες του είναι η διεύθυνση και η επιµέλεια του οίκου (παραπέµπει στην ετυµολογία της λέξης διοίκησης). Σύντοµες αναφορές συναντάµε και στα έργα του Πλάτωνα και του Aριστοτέλη, οι οποίοι αναφέρθηκαν, κυρίως, στον τρόπο άσκησης της πολιτικής στο πλαίσιο της λειτουργίας του πολιτικού συστήµατος. 13. Για µια σύντοµη ιστορική επισκόπηση της διοικητικής λογοτεχνίας βλ. Eγκυκλοπαίδεια οµή, λήµµα Λογοτεχνία, τ.9 σσ. 404-405. 14. Bλ. Γ. Pοµποτή: ό.π. (σηµ.8), σ.10-11. 15. Bλ. T Bουρνά: «Iστορία της Σύγχρονης Eλλάδας - 1990-1940», εκδ. Aφοι Tολίδη, Aθήνα 1977, σσ. 37-53. 16. Για τη προσφορά των δηµοσίων υπαλλήλων στα γράµµατα, βλ. A. Kόλλια - Eρανιώτη: «H συνεισφορά των δηµοσίων υπαλλήλων στον πολιτισµό και τα γράµµατα», περ. ιοικητική Eνηµέρωση, τ/χ5, Mάϊος 1996, σσ. 59-74. 17. Aπό την µικρή αναφορά που έγινε στους λογοτέχνες - δηµοσίους υπαλλήλους, συµπεραίνουµε ότι πολλοί λογοτέχνες εργάστηκαν στο δηµόσιο, θέλοντας κατ αυτό τον τρόπο να εξασφαλίσουν τα προς το ζην και ταυτόχρονα, και ίσως πιο σηµαντικό γι αυτούς, να έχουν όλο τον χρόνο για να δηµιουργούν. 18. H αναφορά αυτή πραγµατοποιείται διότι σε επόµενο κεφάλαιο θα µελετήσουµε τις απόψεις των δύο συγγραφέων πάνω σε αυτά τα ζητήµατα. Παράλληλα θα κάνουµε αναφορές και σε κείµενα Eλλήνων λογοτεχνών που σχολίασαν, καυστικά, τα δοµικά κριτήρια της γραφειοκρατίας στα γραπτά τους. Για την παρουσίαση των κειµένων των Eλλήνων λογοτεχνών, βλ. Γ. Aσπρίδη: «H διοίκηση και η γραφειοκρατία στην λογοτεχνία», περ. ιοικητική Eνηµέρωση, τ/χ 15, Σεπτέµβριος 1999.
120 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 19. O όρος «γραφειοκρατία» χρησιµοποιείται µε την περιγραφική έννοια, δηλαδή ως ένα συγκεκριµένο είδος τυπικής οργάνωσης µεγάλου µεγέθους για την επίτευξη σύνθετων συλλογικών σκοπών και όχι µε την αρνητική (παθολογική) σηµασία του (χαρτοβασίλειο, αδιαφάνεια, νοµικισµό, αναποτελεσµατικότητα, υπαλληλοκρατία, αυθαιρεσία). Για την συνοπτική παρουσίαση των βασικών αρχών του ι- δεατού τύπου της γραφειοκρατίας βλ. A. Mακρυδηµήτρη: όπ.π., (σηµ. 3), σσ. 59 κ. επ.. Σύµφωνα µε τον K. Mαρξ «το γενικό πνεύµα της γραφειοκρατίας είναι η µυστικότητα, το µυστήριο που συντηρείται στο εσωτερικό πεδίο µέσω της ιεραρχικής δοµής και εµφανίζεται στον εξωτερικό κόσµο ως µια αυτοτελής οργάνωση». Bλ. K. Marx, «Ealry Writings, Penguin Books», Harmondsworth, 1975. 20. O I. M. Παναγιωτόπουλος µε το κείµενό του «Aριθµός Πρωτοκόλλου», το οποίο δηµοσιεύτηκε στην συλλογή του «Oι Σκληροί Kαιροί», σχολιάζει την γραφειοκρατία, την οποία θεωρεί ως µια αράχνη η οποία «...στήνει µε φιλόπονη µεθοδικότητα τον ιστό της, άµα σε πιάσει, θα προσπαθήσει να µη σε α- φήσει ίσα µε που να σε αφαιµάξει οριστικά...» και καταλήγει ότι: «...η γραφειοκρατία, κατά γενική θεώρηση είναι έλλειψη εµπιστοσύνης. O υπάλληλος, δηλαδή το κράτος, δηλαδή ο νόµος, από τη στιγµή που θα πέσεις στο οπτικό τους πεδίο, θα σε κοιτάξουν µε δυσπιστία: είσαι ένοχος ίσαµε που να αποδεχθεί πως είσαι αθώος...». Άµεσα συνδεδεµένο µε το φαινόµενο της γραφειοκρατίας θεωρεί τον γραφειοκράτη. Έναν άνθρωπο που µπορεί να τον συναντήσεις σε όλο τον κόσµο «...πίσω από µια τρύπα, από ένα τραπέζι γραφείου, δίπλα σ ένα ντουλάπι, µ ένα ανοιχτό συρτάρι απάνου στην κοιλιά του...». Πιστεύει ότι «...πλάθεται σιγά σιγά, τυποποιείται...» και ότι «...όπως κάθε άλλος βασανιστής, είναι άνθρωπος χωρίς φαντασία...», «...ο γραφειοκράτης αποκαλύπτεται σε όλο το µέγεθος της µνησικακίας, της κακοπιστίας και της παντοδαπής µοχθηρίας του. Hδονίζεται πίνοντας µελάνι και καταβροχθίζοντας αριθµός πρωτοκόλλου...». 21. Aν και ο Z. Παπαντωνίου στο διήγηµα του «O κ. τµηµατάρχης έρχεται», από την συλλογή του «ιηγή- µατα 1954», τονίζει για τις σχέσεις µεταξύ των υπαλλήλων: «...Yπάλληλος υπονοµεύει τον υπάλληλο µε τόση σπάνια τέχνη, ώστε θα ήταν σπουδαίος εφευρέτης, αν αυτή την δύναµη την χρησιµοποιούνται σεν αλλού, για να ωφελήση ανθρώπους. Σε κάθε βήµα... είδε και µια επίθεση, σε κάθε φιλοδοξία µια παγίδα, σε κάθε γνώση και σοφία ένα τρόπο για να προδώσουν οι άνθρωποι την αγάπη και το έλεος...». 22. O B. Bασιλικός στο βιβλίο του «Eλικόπτερο» γράφει για την ιεραρχία: «...H ιεραρχία στον οργανισµό, πήγαινε ανάλογα µε τους ορόφους. Στο ισόγειο ήταν οι «ειδησάκηδες». Στον πρώτο όροφό ήταν ο ε- πικεφαλής του... διευθυντής του ραδιοφώνου... του είπε ήξερε το θέµα δεν καταλαβαίνει όµως που σκοντάφτε και τον παρέπεµψε στον Aναπληρωτή Γενικό ιευθυντή...». 23. Στο ανάγνωσµά του «Xρόνια Προϋπηρεσίας» ο Φ. ρακονταειδής, κινεί τους ήρωες του αποκοµένους από κάθε προσωπική απασχόληση. Tο µόνο που τους ενδιαφέρει είναι η προαγωγή: «...Oι άλλες αισθήσεις έχουν ατροφήσει, αυτές που µπορούσαν να πλέκουν χρώµατα και φαντασίες. Tο χέρι δεν χαϊδεύει για να αισθανθεί κι η γεύση του φιλιού έχει σβήσει... ο έρωτας στένεψε σαν αδιάφορο πια δαχτυλίδι περασµένο εδώ και χρόνια στο δάχτυλο...». 24. O Aντ. Σαµαράκης στο διήγηµά του «H επανάστασις της 11ης Aπριλίου» θεωρεί ότι η ηθική αµοιβή αποτελεί µια άλλη µορφή αµοιβής των υπαλλήλων. Tονίζει χαρακτηριστικά: «γι αυτό άλλωστε «...τρεις φορές του είχε απονεµηθεί «Eύφηµος µνεία» και άλλες τρεις «Eυαρέσκεια» στα 27 χρόνια της υπηρεσίας του...», «...άρχισε σιγά σιγά να χάνει τ όνοµά του, όλοι τον έλεγαν «ο Aρχειοφύλαξ»...ήτανε τώρα Άνοιξη... η Άνοιξη χωρίς φακέλους υπηρεσιακούς και Eπιστραπτέα και Eυρετήρια και Πρωτόκολλα...». Στο προαναφερθέν έργο του Φ. ρακονταειδής, µε ειρωνικό τρόπο παρουσιάζει τα κέρδη των υπαλλήλων µετά από την πολύχρονη παρουσία τους στην επιχείρηση: «...ο υπάλληλος έχει συµπληρώσει 15 χρόνια προϋπηρεσίας παίρνει ένα µισθό επιπλέον σαν δώρο. Όποιος φτάσει τα 25 χρόνια περιµένει το καλής ποιότητας επίχρυσο ρολόι, σε µεγάλη και προσεγµένη συσκευασία, που παραδίνεται µε διπλότυπο παραλαβής...». 25. Στο βιβλίο του «O ωραίος λοχαγός», ο M. Kουµανταρέας περιγράφει τις περιπέτειες ενός νεαρού λοχαγού, ο οποίος κρίθηκε στάσιµος δύο φορές και στο τέλος κρίθηκε και ακατάλληλος για το στράτευ- µα λόγω των φιλελευθέρων ιδεών του. «...H νέα δικάσιµος δεν άργησε να οριστεί. Ήταν µια µέρα του Iουνίου του 63... H υπόθεση του λοχαγού ήταν δεύτερη στο πινάκιο... Στην αγόρευσή µου κατέληγα: Mετά από επανειληµµένας ακυρώσεις, από το ΣτE, της πράξεως του Στρατιωτικού Συµβουλίου Προ-
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 121 αγωγών «δι ανεπαρκή αιτιολογίαν» είναι φανερόν ήδη ότι η ιοίκησης δεν έχει αιτιολογίαν βάσιµον δια να κρίνει µη προακτέον τον αιτούντα. Eισηγούµαι συνεπώς την ακύρωση της πράξεως δι υπέρβασιν διακριτικής εξουσίας και την αποδοχή της αίτησης...» 26. Στο θεατρικό το «Παλτό», ο N. Gogol, αναφέρεται στην περιπέτεια ενός υπαλλήλου που «...ήταν, σε κάποιο υπουργείο ένας υπάλληλος... όσο και ν άλλαζαν οι διευθυντές, οι τµηµατάρχες, οι προϊστά- µενοι, αυτόν τον έβλεπες πάντα καθισµένο στην ίδια θέση, στην ίδια στάση, απασχοληµένο στην ίδια δουλειά του διεκπεραιωτή, έτσι που αργότερα µερικοί είπαν πως είχε έρθει στον κόσµο µε στολή και φαλάκρα...». 27. Για παράδειγµα Stanislav Stratief κατηγορεί την δηµόσια διοίκηση της χώρας του για την έντονη γραφειοκρατία: «...Θέλεις, µ άλλα λόγια, τη ληξιαρχική πράξη γεννήσεώς µου;... Ω παρακαλώ µου φτάνει το δελτίο ταυτότητας... Θα χρειαστείς δυο µήνες, µέσα από τα αρµόδια κανάλια για... µια συνάντηση µε το επιστηµονικό συµβούλιο... H επιτροπή θα τη µελετήσει σ ένα µήνα και θα ζητήσει άλλους δυο µήνες για να καταλήξει σε απόφαση... και υπογραφή και υπηρεσιακή σφραγίδα...». 28. Για την ιστορία της ελληνικής δηµόσιας διοίκησης βλ. B. Aνδρονόπουλου - M. Mαθιουδάκι: «Nεοελληνική ιοικητική Iστορία. Περιφερειακή ιοίκηση. Tοπική Aυστοδιοίκηση», εκδ. ιοικητική Mεταρρύθµιση, Aθήνα 1988 και Π. Πουλή: «ιαχρονική εξέλιξη της Eλληνικής ηµόσιας ιοίκησης», περ. ιοικητική ίκη, τ/χ. 6, 1993 (1334-1354). Για τις τέχνες την περίοδο του µεσοπολέµου βλ. τον 7ο τόµο της Iστορίας του Nέου Eλληνικού 1770-2000. O Mεσοπόλεµος (1922-1940). Aπό την Aβασίλευτη ηµοκρατία στη ικτατορία της 4ης Aυγούστου, εκδ. Eλληνικά Γράµµατα, Aθήνα 2004. 29. Στο άρθρο του «Aνάγκη Xρηστότητας» γράφει: «Aι δηµοσιοϋπαλληλικαί οργανώσεις, διά του αγώνος, τον οποίον ανέλαβον, αποβλέπουν µεν εις την οικονοµικήν ενίσχυσιν του υπαλλήλου, αλλ επιδιώκουν κυρίως την ηθικήν εξύψωσιν αυτού, την ανόρθωσιν των υπηρεσιών, τον καθαρισµών της κρατικής µηχανής από παντός ξένου και φθοροποιού στοιχείου, εις τρόπον ώστε η απαιτηθησοµένη δια την υλικήν ενίσχυσιν των υπαλλήλων δαπάνη να γίνη φυσιολογικώς, άνευ ουδεµίας επιβαρύνσεως του λαού, συγχρόνως δε αποβαίνουσα γόνιµος και παραγωγική, ν αποδοθή πολλαπλάσιος εις εργασίαν και εθνικόν πλούτον». 30. Για την ιστορία της Aυστρίας βλ. εγκυκλοπαίδεια οµή, τ.3. 31. Όπου και από αυτή την εµπειρία προέκυψε και το πιο γνωστό ίσως ποίηµά του, που µελοποιήθηκε και τραγουδήθηκε από τον B. Παπακωνσταντίνου «Πρέβεζα». 32. Mεταξύ των άλλων αναφέρει στο τελευταίο του σηµείωµα «Συµβουλεύω όσους ξέρουν κολύµπι να µην επιχειρήσουνε ποτέ να αυτοκτονήσουν δια θαλάσσης. Όλη νύχτα απόψε επί δέκα ώρες, εδερνό- µουν µε τα κύµατα. Ήπια άφθονο νερό, αλλά κάθε τόσο, χωρίς να καταλάβω πως, το στόµα µου ανέβαινε στην επιφάνεια». 33. Tα βιογραφικά του ποιητή παρουσιάζονται στην έκδοση «Άπαντα», εκδ. Πέλλα. 34. Για την παρουσίαση του έργου του K. Kαρυωτάκη χρησιµοποιήθηκε η έκδοση των Aπάντων του, εκδ. Πέλλα, αχρονολόγητο και. Παπαδηµητρόπουλο: όπ.π.:, (σηµ. 10) σσ. 101-105. 35. Όπως ακριβώς απαιτούσαν οι αρχές της επιστηµονικής διοίκησης του F. Taylor. Bλ. A. Mακρυδηµήτρη: όπ.π., (σηµ. 3), σσ. 151 κ. επ. 36. Σύµφωνα µε την άποψη του Λ. Πολίτη: «Iστορία της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας», εκδ. M.I.E.T., Aθήνα 1985. 37. Tην ίδια περίοδο ένας από τους βασικούς εκφραστές της αστικής κουλτούρας και ιδεολογίας ήταν ο Γ. Σεφέρης. O K. Kαρυωτάκης δεν υπήρξε ποτέ υψηλόβαθµο στέλεχος της ελληνικής δηµόσιας διοίκησης, ενώ αντίθετα ο Γ. Σεφέρης έφτασε έως και τον βαθµό του πρέσβη. Aποτέλεσµα ήταν οι δύο τους να έχουν µια τελείως διαφορετική άποψη για τα θέµατα της διοίκησης, η οποία αποτυπώνεται και στα γραπτά τους. Kαι είναι λογικό. Aπό την µια ο Kαρυωτάκης την θεωρούσε την εργασία ως βασικό µέσο για τον βιοπορισµό του, την ίδια στιγµή που ο Σεφέρης την θεωρούσε ως αυτοπραγµάτωση των στόχων του. O Σεφέρης τιµήθηκε και µε το βραβείο Nοµπέλ Λογοτεχνίας. 38. Xωρίο που αποκτά πολύ µεγάλη σηµασία για όσους συµµετέχουν ενεργά στην άσκηση της δηµόσιας πολιτικής στην διοίκηση, αν αναλογιστούµε την συζήτηση που πραγµατοποιείται τους τελευταίους µήνες για την µονιµοποίηση των συµβασιούχων του δηµοσίου και τις προσλήψεις του προσωπικού σε µόνιµες οργανικές θέσεις.
122 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 39. Πολλά χρόνια αργότερα ο Πρόεδρος της ηµοκρατίας κ. K. Στεφανόπουλος στην οµιλία του στην Λέσχη των Aξιωµατικών των E.. στην Θεσσαλονίκη, µε την ευκαιρία του εορτασµού της εθνικής ε- ορτής του «Όχι», τον Oκτώβριο 2003, επεσήµανε ότι «η αρχή της αξιοκρατίας υποδεικνύει την επιλογή των καλυτέρων για την κατάληψη µιας θέσεως στον δηµόσιο τοµέα και στη συνέχεια την επιβράβευση όσων υπαλλήλων ανταποκρίνονται στα καθήκοντα τους και την τιµωρία των αµελών και πολύ περισσότερο των εκ προθέσεως αδικούντων» και ότι «το κράτος οφείλει να προωθεί τους ικανούς και ενάρετους και να τους επιβραβεύει. Aκόµη περισσότερο οφείλει να ελέγχει και να τιµωρεί τους ασυνείδητος και τους διεφθαρµένους». 40. Για την παρουσίαση του µυθιστορήµατος έχει χρησιµοποιηθεί η έκδοση του 1991 από τις εκδ. Γράµ- µατα. Eπίσης βλ. και. Παπαδηµητρόπουλο: όπ.π., (σηµ. 10), σσ. 109-121. 41. Για την παρουσίαση του µυθιστορήµατος έχει χρησιµοποιηθεί η έκδοση του 1983 από τις εκδ. Γράµ- µατα. Eπίσης βλ. και. Παπαδηµητρόπουλο: όπ.π., (σηµ. 10), σσ. 109-121. 42. Για τα βιογραφικά στοιχεία του F.Kafka, βλ. Eγκυκλοπαίδεια οµή, τ.8, σ.86 και. Παπαδηµητρόπουλο: όπ.π, (σηµ. 10), σσ. 109-121. 43. Aξίζει, σε αυτό το σηµείο, να θυµίσουµε τι έγραψαν οι Gosciny - Uderzo στο κόµικ «Oι 21 άθλοι του Asterix», όταν και δικαιωµώδησαν την γαλλική δηµόσια διοίκηση. Πιο συγκεκριµένα ο άθλος απαιτεί να πάνε στο «Σπίτι που Tρελαίνει» (δηµόσια υπηρεσία) και να ζητήσουν: «..κάτι εντελώς τυπικό. Θα ζητήσετε µόνο να σας δώσουν την άδεια. Λέγεται φύλλο πορείας A38...». Oι δύο ήρωες διατρέχουν ό- λες σχεδόν τις υπηρεσίες του κτιρίου και συναντούν δηµοσίους υπαλλήλους, τους οποίους συγκαταλέγουν στην ίδια κατηγορία µε «...µάγους και κροκοδείλους...», οι οποίοι όχι µόνο δεν είναι εξυπηρετικοί, αλλά και δεν γνωρίζουν την εργασία τους και καταλήγουν στο συµπέρασµα ότι: «...ο µαγικός ζωµός δεν µπορεί να βοηθήσει εδώ...». 44. Tην αλλοτρίωση, όπως την εννοεί ο Karl Marx στα έργα του, ο οποίος και ασχολήθηκε µε αυτήν συστηµατικά. Στα χειρόγραφα του 1844 γράφει χαρακτηριστικά: «η αλλοτρίωση του εργάτη δεν σηµαίνει µόνο ότι η εργασία του γίνεται ένα πράγµα, µια εξωτερική ύπαρξη, αλλά και ότι η εργασία του υ- πάρχει και έξω από αυτόν, ανεξάρτητα από αυτόν, ξένη προς αυτόν και ότι µετατρέπεται σε αυτόνο- µη απέναντι του δύναµη, ότι η ζωή που προσέφερε στο αντικείµενο του έρχεται σε αντίθεση µε τον ε- αυτό του, είναι εχθρική και ξένη προς αυτόν». Tην αλλοτρίωση την θεωρεί ως την «ασθένεια του πολιτισµού». O καθηγητής N. Mουζέλης στο βιβλίο του «Oργάνωση και Γραφειοκρατία» τονίζει ότι η «γραφειοκρατία δεν κρύβει την αληθινή φύση της µόνο από τους µη γραφειοκράτες, κρύβεται και από τον ίδιο της τον εαυτό... ο γραφειοκράτης πιστεύει ότι κάνει κάτι που είναι απαραίτητο για το γενικό συµφέρον. Aυτή η αυταπάτη ενισχύεται... από την αυστηρή ιεραρχία και πειθαρχία, καθώς και από τον σεβασµό του γραφειοκράτη στην εξουσία (µια άλλη µορφή αλλοτρίωσης)». 45. O σχετικός προβληµατισµός για τις διοικητικές µεταρρυθµίσεις που διατυπώνουν (την περίοδο του µεσοπολέµου) και οι δύο συγγραφείς που µελετάµε, ανακτά στις µέρες µας επίκαιρο και πολύ σηµαντικό χαρακτήρα. Πιο συγκεκριµένα το αίτηµα για την αναδιοργάνωση της λειτουργίας της κρατικής γραφειοκρατίας, τίθεται ξανά σε συζήτηση σε όλα τα κράτη-µέλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης. Mια µεταρρύθµιση που για να πραγµατοποιηθεί θα πρέπει να έχει την προγραµµατική δέσµευση µε την κοινωνία των πολιτών, ώστε να περιορίσει τον ρόλο της κρατικής γραφειοκρατίας, να ενθαρρύνει τον ανοικτό διάλογο µε όλες τις πλευρές, αποτέλεσµα του οποίου θα είναι η εµπέδωση και η ισχυροποίηση της κοινωνίας των πολιτών. Oι δυνατότητες των αλλαγών θα βασίζονται σε δύο κύριες κατηγορίες. Aφενός την οξύτητα των προβληµάτων που σκοπεύουν να αντιµετωπίσουν και αφετέρου την έκταση της αποδοχής και της υποστήριξης που συναντά το µεταρρυθµιστικό πρόγραµµα από εκείνους που το επηρεάζουν. Aν και είναι δεδοµένο ότι η «τέχνη της µεταρρύθµισης» είναι πολύ δύσκολη. Άλλωστε ο Aλέξις ντε Tοκβίλ, στο βιβλίο «Tο παλαιό καθεστώς και η επανάσταση» (1856), τονίζει ό- τι «η εµπειρία µας διδάσκει ότι η πιο επικίνδυνη στιγµή για µια κακή κυβέρνηση είναι όταν επιχειρεί να κάνει µεταρρυθµίσεις». Παρόλα αυτά η µεταρρύθµιση συνεχίζει να ασκεί «γοητεία» (σύµφωνα µε τον καθηγητή Aντ. Mακρυδηµήτρη) σε όλους, διότι κρύβει µια υπόσχεση και µια προσδοκία ότι το πρόβληµα που αντιµετωπίζεται θα έχει την επίλυση του.
IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 123 46. Aπό τις πανεπιστηµιακές παραδόσεις του µαθήµατος «Oργανωτικός Σχεδιασµός και Aνάπτυξη», Tµήµα Π.E... 47. Aπόψεις του επιµελητή της έκδοσης K. Προκοπίου. 48. Ένα πρόβληµα, αυτό της έλλειψης συντονισµού και διαφωνίας για θέµατα αρµοδιοτήτων (ή αλλιώς ο πόλεµος των αρµοδιοτήτων), που υφίσταται στην σηµερινή δηµόσια διοίκηση. Tα πιο χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν οι καταστροφές που οφείλονται στις βροχοπτώσεις (βλ. Aθήνα και Θεσσαλονίκη). Xαρακτηριστικά γράφει «εµείς οι γραµµατείς µεταξύ µας δεν έχουν ανταγωνισµούς... αλλά δεν ανεχόµαστε καµιά ξένη παρέµβαση στην περιοχή της δική µας αρµοδιότητας». Xρειάζεται λοιπόν, άµεσα να καθιερωθεί η πολιτική της συνεργασίας και του συντονισµού των υπηρεσιών, όπου µια υπηρεσία θα αναλάβει να συγκεντρώσει όλα τα δικαιολογητικά και να εξυπηρετήσει τον πολίτη, άµεσα και αποτελεσµατικά (βλ. τα Kέντρα Eξυπηρέτησης Πολιτών). 49. Για µια αναλυτική παρουσίαση του έργου του F. Kafka, βλ. Hans - Ulrich Derlien, «H γραφειοκρατία στην τέχνη και στην επιστήµη: Kafka και Weber», περ. Eπιθεώρηση ιοικητικής Eπιστήµης, τ/χ 4, 1998. 50. Όπως κάνει και ο Vatslab Havel, όπου οι ήρωές του είναι οι δηµόσιοι υπάλληλοι των οποίων «όλες οι λεπτοµέρειες που αφορούν τον υπάλληλο έχουν καταγραφεί µε την µεγαλύτερη ακρίβεια και χωρίς καµιά πιθανή υποκειµενική άποψη και περιγράφει τις σχέσεις ανταγωνισµού που αναπτύσσονται µεταξύ όλων των δηµοσίων υπαλλήλων». 51. Ένα απλό παράδειγµα από την σηµερινή πραγµατικότητα είναι η δοµή του ελληνικού διοικητικού συστήµατος: Kοινότητες - ήµοι, Eπαρχεία, Nοµαρχιακές Aυτοδιοικήσεις ( ιευρυµένες N.A. - διανο- µαρχιακές υπηρεσίες), Περιφερειακή Oργάνωση, Kεντρική ιοίκηση. Γεγονότα που δεν ανταποκρίνονται στον ιδεατό τύπο της γραφειοκρατίας που ήθελε να προβάλλει ο M. Meber. 52. Σύµφωνα µε την ανάλυση που πραγµατοποιείται στην εγκ. οµή. 53. Bλ. Hans - Ulrich Derlien, όπ.π., (σηµ. 49). 6. BIBΛIOΓPAΦIKEΣ ANAΦOPEΣ Derlien Ulrich - Hans: «H γραφειοκρατία στην τέχνη και στην επιστήµη: Kafka και Weber», επιµ. µετάφρασης Γ. Aσπρίδης-Eλ. Zουρναζίδου, περ. Eπιθεώρηση ιοικητικής Eπιστήµης, τ/χ 4, 1998. Stockberger W.: «Mε τη δική µου µατιά - Παρατηρήσεις ενός δηµοσίου υπαλλήλου», εκδόσεις οιάκι, Aθήνα 2002. Aνδρονόπουλος B. - Mαθιουδάκις M.: «Nεοελληνική ιοικητική Iστορία, Περιφερειακή ιοίκηση, Tοπική Aυτοδιοίκηση», εκδ. ιοικητική Mεταρρύθµιση, Aθήνα 1988. Aσπρίδης Γ.: «H διοίκηση και η γραφειοκρατία στην λογοτεχνία», περ. ιοικητική Eνηµέρωση, τ/χ. 15 Σεπτέµβριος 1999. Bακαλόπουλος Aπ.: «Nέα Eλληνική Iστορία 1204-1985», εκδ. Bάνιας, Θεσσαλονίκη 1992. ηµαράς K.: «Iστορία της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας», εκδ. Ίκαρος Z, έκδοση, Aθήνα 1983. Eγκυκλοπαίδεια OMH, Aθήνα 1972. Eρανιώτης-Kόλλιας K.: «H συνεισφορά των δηµοσίων υπαλλήλων στον πολιτισµό και τα γράµµατα», περ. ιοικητική Eνηµέρωση, τ/χ 5, Mάϊος 1996. Mακρυδηµήτρης Aντ.: «Oι Πρωθυπουργοί της Eλλάδος», εκδ. I. Σιδέρη, Aθήνα 1997. Mακρυδηµήτρης Aντ.: «Προσεγγίσεις στην θεωρία των Oργανώσεων», εκδ. Kαστανιώτης, Aθήνα 2004. Mόργκαν Γκ.: «Oι όψεις της οργάνωσης - Eισαγωγή στις θεωρίες οργάνωσης και διοίκησης», επιµ. µετ. M. Γιαµαλίδου, εκδ. Kαστανιώτη, Aθήνα 2000. Mουζέλης N.: «Oργάνωση και γραφειοκρατία - ανάλυση των συγχρόνων θεωρών», εκδ. Mαθιουδάκι-Aνδρονόπουλου, Aθήνα 1991. Mπαµπινιώτης Γ.: «Λεξικό της Nέας Eλληνικής Γλώσσας», εκδ. Kέντρο Λεξικολογίας, Aθήνα 1998. Mπίκος Γ.: «H ίκη της γραφειοκρατίας από τον Kafka», περ. ιοικητική Eνηµέρωση, τ/χ. 9, Σεπτέµβριος 1997. Mυγδάλης Λ.: «Eλληνική Bιβλιογραφία Φ. Kάφκα», εκδ. ιαγωνίου, Θεσ/νίκη 1979.
124 IOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Mυλωνοπούλου Π.: «Oι ηµόσιοι υπάλληλοι - κοινωνιολογική προσέγγιση», εκδ. Aντ. N. Σάκκουλα, Aθήνα 1998. Παπαδηµητρόπουλος.: «ιοικητική Λογοτεχνία και ιοικητική Eπιστήµη», περ. ιοικητική Eγκυκλοπαίδεια, Aθήνα 1990. Παπαδηµητρόπουλος.: «ιοίκηση και Λογοτεχνία - H διοίκηση και η γραφειοκρατία µε το βλέµµα της λογοτεχνίας», εκδ. Eιδική Eκδοτική, Aθήνα 2001. Παρθενόπουλος N.: «Eλληνική δηµόσια διοίκηση. Θεωρίες, εµπειρίες, πρακτικές και προοπτικές», εκδ. Zήτη, Θεσσαλονίκη 1997. Παυλόπουλος Πρ.: «Mαθήµατα ιοικητικής Eπιστήµης», εκδ. Aντ. N. Σάκκουλας, Aθήνα 1993. Πολίτης Λ.: «Iστορία της Nεοελληνικής Λογοτεχνίας», εκδ. M.I.E.T., Aθήνα 1985. Πουλή Π.: «Iστορία της Eλληνικής ηµόσιας ιοίκησης 1821-1975», εκδ. Aντ. N. Σάκκουλας, Aθήνα- Kοµοτηνή 1987. Πουλής Π.: «ιαχρονική εξέλιξη της Eλληνικής ιοίκησης», περ. ιοικητική ίκη, τ/χ. 6, 1993 (1334-1354). Σπηλιωτόπουλος Eπ.: «Eγχειρίδιο ιοικητικού ικαίου 1 & 11», εκδ. Aντ. N. Σάκκουλα, Aθήνα - Kο- µοτηνή 2003. Pοµποτής Γ.: «Yπαλληλία και Eλληνική Λογοτεχνία στον Mεσοπόλεµο», περ. Eπιθεώρηση ιοικητικής Eπιστήµης, τ/χ 4, 1998. Simon H.: «The administrative behavior», The Free Press, εκδ. Macmillan, 1η έκδοση, 1945. Tάχος A.: «ιοικητική Eπιστήµη», εκδ. Σάκκουλας B έκδοση, Θεσ/νίκη 1985. Tσουκαλάς K.: «Kράτος, Kοινωνία, Eργασία στη µεταπολεµική Eλλάδα», εκδ. Θεµέλιο, B έκδοση, Aθήνα 1987. Tσουκαλάς K.: «Kοινωνική Aνάπτυξη και Kράτος - H συγκρότηση του δηµοσίου χώρου στην Eλλάδα», εκδ. Θεµέλιο, έκδοση, Aθήνα 1989. Φλογαϊτης Θ.: «Oδηγός των δηµοσίων και δηµοτικών υπαλλήλων», εκδ. Bλαστός, Aθήναι 1890. Φλογαϊτης Σπ.: «Tο Eλληνικό ιοικητικό Σύστηµα», εκδ. Σάκκουλα, Aθήνα 1987. Wislon W.: «The study of Administration», περ. Political Science Quarterly, vol. ll, no 1, 1887. Για την µελέτη και την παρουσίαση του ανθολογίου, µελετήθηκαν οι ακόλουθες εκδόσειες των βιβλίων: Kαρυωτάκης K.: «Άπαντα», εκδ. Πέλλα, αχρονολόγητο. Kafka F.: «O Πύργος», επιµ. µετ. K. Προκοπίου, εκδ. Γράµµατα, Aθήνα 1983. Kafka F.: «H ίκη», επιµ. µετ. Γ. Bαλούρδος, εκδ. Γράµµατα, Aθήνα 1991. Kλείνοντας την παρουσίαση της βιβλιογραφίας θεωρούµε σκόπιµο να αναφέρουµε ορισµένες από τους πλέον ενδεικτικούς τίτλους βιβλίων, από τα οποία και παραθέσαµε χωρία. ρακονταειδής Φ.: «Xρόνια προϋπηρεσίας», εκδ. Eστία, Aθήνα 1990. Kαπετανάκης Hλ.: «O Γενικός Γραµµατεύς», εκδ. ωδώνη, Aθήνα - Γιάννινα 1992. Kουµανταρέας M.: «O ωραίος λοχαγός», εκδ. Kέρδος, Aθήνα 1987. Παναγιωτόπουλος I.: «Oι Σκληροί καιροί», εκδ. Oι εκδόσεις των Φίλων, H έκδοση, Aθήνα 1991. Παναντωνίου Zαχ.: «ιηγήµατα 1954», εκδ. Eστία, Aθήνα 1954. Σαµαράκης Aντ.: «Aρνούµαι», εκδ. Eλευθερουδάκη, Aθήνα 1969. Σεφέρης Γ.: «Mέρες 24 Aυγούστου 1931-31 εκεµβρίου 1944», εκδ. Ίκαρος, Aθήνα 1975, τ.b, Γ,.