ΕΣΥ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙΣ Η Προώθηση της Αποτελεσματικής Συμμετοχής Νέων με Εμπειρίες Βίας σε Προγράμματα

ΕΣΥ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙΣ Η Προώθηση της Αποτελεσματικής Συμμετοχής Νέων με Εμπειρίες Βίας σε Προγράμματα Ένας Οδηγός Καλών Πρακτικών μέσω Εκπαίδευσης και Αυτοανάπτυξης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή στον οδηγό...6 Πώς να χρησιμοποιήσετε το εκπαιδευτικό υλικό...15 Πρώτη ενότητα: Η φύση και οι προκλήσεις της συμμετοχής...31 Κατανοώντας τη συμμετοχή - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...33 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...48 - Κύρια συμπεράσματα...52 - Ασκήσεις...54 Γιατί είναι απαραίτητη η συμμετοχή; - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...64 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...74 - Κύρια συμπεράσματα...76 - Ασκήσεις...77 Οι προκλήσεις για μια αποτελεσματική συμμετοχή - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...84 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...86 - Κύρια συμπεράσματα...89 - Ασκήσεις...90 Βιβλιογραφικές αναφορές...98 2

Δεύτερη ενότητα: Ο αποτελεσματικός διευκολυντής...107 Ο αποτελεσματικός διευκολυντής - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...108 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...119 - Κύρια συμπεράσματα...126 - Ασκήσεις...127 Βιβλιογραφικές αναφορές...131 Τρίτη ενότητα: Προετοιμάζοντας το έδαφος για αποτελεσματική συμμετοχή...134 Ζητήματα δεοντολογίας - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...136 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...139 - Κύρια συμπεράσματα...140 - Ασκήσεις...141 Εντοπίζοντας παιδιά και νέους για να λάβουν μέρος σε συμμετοχικές δραστηριότητες - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...144 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...148 - Κύρια συμπεράσματα...149 - Ασκήσεις...150 Εξασφαλίζοντας συναίνεση - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...154 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...160 - Κύρια συμπεράσματα...160 - Ασκήσεις...162 Εντοπίζοντας τις ατομικές ανάγκες για την προώθηση της ενεργούς και αποτελεσματικής συμμετοχής - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...165 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...175 - Κύρια συμπεράσματα...176 3

- Ασκήσεις...177 Βιβλιογραφικές αναφορές...183 Τέταρτη ενότητα: Δουλεύοντας με παιδιά και νέους σε προγράμματα συμμετοχής...188 Δυναμική της ομάδας - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...190 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...199 - Κύρια συμπεράσματα...201 - Ασκήσεις...204 Μέθοδοι για την προώθηση της συμμετοχής - Ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία...214 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...238 - Κύρια συμπεράσματα...239 - Ασκήσεις...240 Συμπεράσματα και ανατροφοδότηση - Ευρήματα...247 - Οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων...250 - Κύρια συμπεράσματα...250 - Ασκήσεις...252 Βιβλιογραφικές αναφορές...255 Παράρτημα...260 4

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Οι συντονιστές του προγράμματος, Jan Horwath, Dan Hodgkiss, Ευφροσύνη Καλύβα και Σπύρος Σπύρου θα ήθελαν να ευχαριστήσουν για τη συμβολή τους τούς: Shain Akhtar, Walsall Youth Services Χρυσάνθη Δικαίου, South-East European Research Centre Ειρήνη Φερέτη, The Institute of Child Health Μαρία Καλλή, European University Cyprus Milena Nikolova, Social Reforms for Development and Integration Foundation καθώς και τους νέους από: το Walsall, Ηνωμένο Βασίλειο την Αθήνα, Ελλάδα τη Λευκωσία και τη Λάρνακα, Κύπρος τη Σόφια, Βουλγαρία Το πρόγραμμα YOU RESPOND χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η ευθύνη για το περιεχόμενο του Οδηγού εκφράζει τις απόψεις των συγγραφέων και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δε φέρει καμία ευθύνη γαι την οποιαδήποτε χρήση του περιεχομένου του Οδηγού. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΟΔΗΓΟ 6

Το Iστορικό του Προγράμματος ΥOU RESPOND Η προαγωγή της συμμετοχής ευάλωτων νέων που έχουν πέσει θύματα βίας απαιτεί επαγγελματικές δεξιότητες. Οι δεξιότητες αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν την άρτια θεωρητική γνώση της έννοιας της συμμετοχής, καθώς επίσης ερευνητική και πρακτική εμπειρία. Τα τελευταία είκοσι χρόνια έχει γίνει σημαντική πρόοδος όσον αφορά τις γνώσεις μας και την κατανόηση του ζητήματος της συμμετοχής των νέων και στο πλαίσιο αυτό διατυπώθηκαν χρήσιμα θεωρητικά μοντέλα (για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Ενότητα 1). Οι γνώσεις μας είναι λιγότερες όμως όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο οι εμπειρίες βίας, είτε στο σπίτι και στην κοινότητα είτε ως αποτέλεσμα κάποιου πολέμου ή εθνικής σύγκρουσης, επηρεάζουν αφενός την προσέγγιση της συμμετοχής από έναν νέο και αφετέρου τις ανάγκες του όταν λαμβάνει μέρος σε συμμετοχικά προγράμματα. Η ομάδα του προγράμματος που είχε την ευθύνη σύνταξης του παρόντος Οδηγού επεχείρησε να καλύψει αυτό το κενό γνώσης μέσα από τη συνεργασία με νέους με ιστορικό βίας, προκειμένου να ανιχνεύσει σημαντικά προβλήματα και να διερευνήσει τρόπους αντιμετώπισής τους μέσα από την εκπαίδευση και την εξέλιξη του προσωπικού και με στόχο την προαγωγή του δικαιώματος των νέων στη συμμετοχή. Η χρηματοδότηση προήλθε από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Daphne III. Συγκροτήθηκε μία ομάδα ακαδημαϊκών και μελών μη κυβερνητικών οργανώσεων και κρατικών υπηρεσιών, τα μέλη της οποίας είχαν ενεργό επαφή με νέους που είχαν πέσει θύματα βίας και επιθυμούσαν να συμμετάσχουν σε αυτό το πρόγραμμα. Φροντίσαμε επίσης οι νέοι που θα συμμετείχαν στο πρόγραμμα να έχουν γνώσεις και εμπειρίες από μια μεγάλη γκάμα πρακτικών και θεσμών τόσο των παλαιών όσο και των νεότερων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το πρόγραμμα ονομάστηκε ΕΣΥ ΑΠΟΦΑΣΙΖΕΙΣ (YOU RESPOND). 7

Στόχοι Ο Οδηγός αυτός έχει δύο στόχους: να ενημερώσει και να προσφέρει εκπαιδευτικό υλικό σε άτομα και ομάδες που εργάζονται σε κρατικούς φορείς και μη κυβερνητικές οργανώσεις, προκειμένου να τους βοηθήσει στο έργο της προώθησης της συμμετοχής των νέων που έχουν πέσει θύματα βίας, καθώς και να βοηθήσει τα στελέχη αυτών των φορέων και οργανισμών να καταρτίσουν συμμετοχικά προγράμματα και να καταπολεμήσουν την κακοποίηση των παιδιών. Οι στόχοι επετεύχθησαν μέσω: 1. Της επισκόπησης της τρέχουσας έρευνας και πρακτικών σε επίπεδο Ε.Ε. και κρατών μελών όσον αφορά την κατανόηση της φύσης της συμμετοχής και τους παράγοντες που προάγουν και υπονομεύουν την ουσιαστική συμμετοχή. 2. Του εντοπισμού των καλύτερων πρακτικών τόσο με βάση τη σχετική βιβλιογραφία όσο και με βάση τις απόψεις των ίδιων των νέων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα YOU RESPOND. 3. Της κατάρτισης εκπαιδευτικού υλικού που βασίζεται στη σχετική βιβλιογραφία και στις απόψεις και εμπειρίες των νέων, με στόχο την ενίσχυση και ανάπτυξη αποτελεσματικών πρακτικών. Σε ποιους απευθύνεται ο Οδηγός; Τα περιεχόμενα του Οδηγού απευθύνονται σε: Επαγγελματίες του χώρου, οι οποίοι ενδιαφέρονται για την ενίσχυση της συμμετοχής των νέων που έχουν πέσει θύματα βίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν τη ζωή τους. Διευθυντικά στελέχη που θέλουν να αξιολογήσουν τις υπηρεσίες που παρέχει ο φορέας τους, λαμβάνοντας υπόψη τις απόψεις των ίδιων των νέων. 8

Διευθυντικά στελέχη που ζητούν από νέους που έχουν πέσει θύματα βίας να συμμετέχουν στο σχεδιασμό και τη λειτουργία των παρεχόμενων υπηρεσιών και την στην κατανομή των πόρων. Ερευνητές που εκπονούν μελέτες οι οποίες απαιτούν τη συμμετοχή νέων με ιστορικό βίας. Αρχές και Aξίες Οι αρχές που διέπουν την εκπαιδευτική προσέγγιση του Οδηγού βασίζονται στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Το Ιστορικό της Ανάπτυξης του Οδηγού Η ανάπτυξη του Οδηγού ολοκληρώθηκε στα ακόλουθα στάδια: Πρώτο Στάδιο Έγινε μία αρχική σύνοψη της βιβλιογραφίας που αφορά το θέμα της συμμετοχής, η οποία επέτρεψε στην ομάδα του προγράμματος να εντοπίσει τα κύρια ζητήματα που προκύπτουν από τη σχετική βιβλιογραφία όσον αφορά τη συμμετοχή, τα διαφορετικά επίπεδα συμμετοχής, τους παράγοντες που προάγουν και εμποδίζουν τη συμμετοχή στα διαφορετικά επίπεδα, το ρόλο του διευκολυντή και τις ανάγκες των ίδιων των νέων. Δεύτερο Στάδιο Τα ζητήματα αυτά εξετάστηκαν στη συνέχεια με τη συμμετοχή ομάδων νέων, γνωστών στις σχετικές υπηρεσίες, στο Ηνωμένο Βασίλειο, την Ελλάδα, τη Βουλγαρία και την Κύπρο. Στόχος αυτών των συζητήσεων ήταν να διαπιστωθεί το κατά πόσον τα ζητήματα που θίγει η βιβλιογραφία κρίνονται ως σημαντικά και από τους ίδιους τους νέους που έχουν πέσει θύματα βίας και να εμπλουτιστεί η λίστα των ζητημάτων και των προκλήσεων που σχετίζονται με το δικαίωμα των νέων στη συμμετοχή. Λαμβάνοντας υπόψη το διαφορετικό τομέα δραστηριότητας των μη κυβερνητικών οργανώσεων, το δείγμα των νέων που επιλέχθηκαν χαρακτηρίζεται 9

από ποικιλομορφία όσοn αφορά το φύλο, την ηλικία, την ικανότητα, τον πολιτισμό και την κοινωνικοοικονομική τάξη. Όλοι οι νέοι που συμμετείχαν είχαν είτε τα ίδια εμπειρία από κάποια μορφή βίας είτε είχαν συμμετάσχει σε προγράμματα που σχετίζονται με τη βία (για παράδειγμα σε προγράμματα αποτροπής των τραμπουκισμών και των αναγκαστικών γάμων). Τρίτο Στάδιο Οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν από τους νέους ταξινομήθηκαν και αναλύθηκαν από τους ακαδημαϊκούς του προγράμματος και από μέλη των εμπλεκομένων φορέων. Με βάση τις πληροφορίες αυτές, εκπονήθηκε ο Οδηγός από κοινού με τους νέους και την ομάδα του προγράμματος, με τους νέους να παίζουν καθοριστικό ρόλο στον εμπλουτισμό και τη διαμόρφωση του περιεχομένου του. Τέταρτο Στάδιο Στο στάδιο αυτό εξετάστηκε το κατά πόσον το υλικό του Οδηγού είναι όντως κατάλληλο για το στοχευόμενο ακροατήριο. Στο πλαίσιο αυτό διοργανώθηκαν σεμινάρια στις τέσσερις χώρες που συμμετείχαν στο πρόγραμμα. Στα σεμινάρια αυτά συμμετείχαν έμπειρα και άπειρα στελέχη πρώτης γραμμής, διευθυντικά στελέχη υπηρεσιών και ερευνητικό προσωπικό. Τα σεμινάρια περιλάμβαναν παρουσιάσεις της σχετικής βιβλιογραφίας και των απόψεων και εμπειριών των νέων ατόμων, καθώς και τις ασκήσεις που περιλαμβάνονται στον Οδηγό. Περιορισμένες αλλαγές έγιναν στον Οδηγό με βάση την ανατροφοδότηση των εκπαιδευτών και των συμμετεχόντων. 10

Περιεχόμενα και Δομή Ο οδηγός έχει την εξής δομή: Εισαγωγή και συμβουλές για τη χρήση των εκπαιδευτικών υλικών Ενότητα 1. Η φύση και οι προκλήσεις της συμμετοχής Η ενότητα αυτή: Εξετάζει την έννοια της συμμετοχής σε σχέση με τα παιδιά και τους νέους. Εξηγεί γιατί η συμμετοχή είναι χρήσιμη. Εξετάζει το ρόλο του διευκολυντή σε συμμετοχικές δραστηριότητες. Παρουσιάζει τις προκλήσεις που συνοδεύουν τη συμμετοχή αφενός των παιδιών και των νέων, αφετέρου των ενηλίκων. Εξετάζονται τα παρακάτω ζητήματα: Συμμετοχή Τι είναι συμμετοχή; Τρόποι κατανόησης της συμμετοχής: Σύντομη επισκόπηση ορισμένων γνωστών μοντέλων συμμετοχής Γιατί είναι σημαντική η συμμετοχή; Η συμμετοχή των παιδιών ως δικαίωμα Το δικαίωμα των παιδιών στη συμμετοχή και η καταπολέμηση της βίας Τα οφέλη της συμμετοχής για τα παιδιά και τους νέους Τα οφέλη της συμμετοχής των παιδιών για τις οργανώσεις, τις δράσεις και τις παρεχόμενες υπηρεσίες Τα οφέλη της συμμετοχής για την κοινωνία και τη χάραξη πολιτικής Οι προκλήσεις της συμμετοχής Οι προκλήσεις της συμμετοχής για τα παιδιά και τους νέους Οι προκλήσεις της υμμετοχής για τους ενηλίκους 11

Ενότητα 2. Ο αποτελεσματικός διευκολυντής Η ενότητα αυτή εξετάζει: Το ρόλο του διευκολυντή Την εποικοδομητική διαμεσολάβηση Την προετοιμασία για συμμετοχή: ο ρόλος του διευκολυντή Συνεργασία στο έργο του διευκολυντή Εξετάζονται τα παρακάτω ζητήματα: Υπάρχει «ιδανικός» διευκολυντής; Γιατί είναι σημαντικός ο εποικοδομητικός συντονισμός; Επικοινωνία: λεκτική και μη λεκτική Ενότητα 3. Προετοιμάζοντας το έδαφος για αποτελεσματική συμμετοχή Η ενότητα αυτή φιλοδοξεί να απαντήσει στις ερωτήσεις που έθεσε ένα αγόρι 17 χρονών από την Ελλάδα, το οποίο συμμετείχε στο πρόγραμμα YOU RESPOND: «Γιατί θέλετε να μας μιλήσετε; Πώς μας επιλέξατε; Ποιες είναι οι προσδοκίες σας από εμάς; Τι θα κάνετε εάν σας πω ότι δεν θέλω να συμμετάσχω; Πώς νομίζατε ότι θα ήμασταν; Θα ξαναέρθετε;» Η ενότητα αυτή εστιάζει: Στους διαφορετικούς παράγοντες που πρέπει να εξετάζουν οι επαγγελματίες και οι ακαδημαϊκοί που θέλουν να προωθήσουν την εποικοδομητική συμμετοχή των νέων ατόμων σε προγράμματα. Στον εντοπισμό των παιδιών και των νέων που θα συμμετέχουν στο πρόγραμμα. Στην προσέλκυση και επιλογή. Στο πώς θα είναι χρήσιμη η συνεργασία με μέλη οργανισμών. 12

Γίνεται πραγμάτευση των παρακάτω ζητημάτων: Η εξασφάλιση της εν γνώσει συναίνεσης των νέων, των γονέων και των κηδεμόνων τους. Η προετοιμασία των παιδιών και νέων για τη συμμετοχή. Η σύναψη μιας σύμβασης και το ξεκαθάρισμα των αμοιβαίων απαιτήσεων. Η αναγνώριση των ατομικών αναγκών και η μέριμνα για την κάλυψή τους, προκειμένου να διασφαλίζεται η ενεργός και ουσιαστική συμμετοχή. Η αντιμετώπιση ζητημάτων ηθικής και δεοντολογίας. Η επιλογή του κατάλληλου τόπου. Ενότητα 4. Δουλεύοντας με παιδιά και νέους σε προγράμματα συμμετοχής Στην ενότητα αυτή δόθηκε προσοχή στη σύμπραξη των νέων σε όλα τα στάδια της συμμετοχικής διαδικασίας - κατά προτίμηση από την αρχή μέχρι και το στάδιο της αξιολόγησης. Η ενότητα αυτή εξετάζει: Τα πρώτα στάδια. Την οικοδόμηση σχέσεων αμοιβαίας συμπάθειας. Τις τεχνικές εξοικείωσης. Τη θέσπιση βασικών κανόνων συμπεριφοράς. Την εργασία με ομάδες. Τη μεθοδολογία. Τα τελευταία στάδια και το ζήτημα της ανατροφοδότησης. Γίνεται πραγμάτευση των εξής ζητημάτων: Απαιτούνται διαφορετικές μέθοδοι ανάλογα με το είδος της συμμετοχής. Η δυναμική των ομάδων και οι πρακτικές συνέπειές της. Έλεγχος και αξιολόγηση της διαδικασίας. 13

Σε ολόκληρο τον οδηγό γίνεται χρήση συμβόλων για να βοηθηθεί ο αναγνώστης. Το σύμβολο αυτό συνοδεύει τις ενότητες όπου γίνεται εξέταση της βιβλιογραφίας, των θεωριών, των εννοιολογικών πλαισιών και της έρευνας που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις επιμέρους πτυχές του ζητήματος της παιδικής συμμετοχής. Το σύμβολο αυτό συνοδεύει ενότητες όπου καταγράφονται οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων που συμμετείχαν στα εργαστήρια YOU RESPOND. Στόχος είναι να παρουσιαστεί η οπτική γωνία και οι σκέψεις των ίδιων των νέων πάνω στις επιμέρους πτυχές του ζητήματος της συμμετοχής. Οι ενότητες με αυτό το σύμβολο δίνουν μία σύνθεση των κύριων συμπερασμάτων που προκύπτον από τη βιβλιογραφία και τις απόψεις των νέων. Το σύμβολο αυτό τίθεται στην αρχή ατομικών ασκήσεων, που δεν χρειάζονται την παρουσία εκπαιδευτή. Σημείωση: Οι ασκήσεις αυτές μπορούν εύκολα να προσαρμοστούν για να χρησιμοποιηθούν σε ομάδες. Μπορούν επίσης να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο προγραμμάτων διάρκειας αρκετών εβδομάδων. Το σύμβολο αυτό τίθεται στην αρχή ασκήσεων που είναι ειδικά σχεδιασμένες για ομάδες. 14

ΠΩΣ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΕΤΕ ΤΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 15

(Προσαρμογή από την εισαγωγή στο βοήθημα «Child s World» του NSPCC, της Horwath, 2000.) Ο οδηγός εκπαιδευτή έχει σχεδιαστεί για να προσφέρει συμβουλές και προτάσεις που αφορούν τον προγραμματισμό και τον σχεδιασμό δράσεων κατάρτισης για τις ομάδες - στόχους που προαναφέρθηκαν με θέμα τη συμμετοχή των νέων ανθρώπων. Παρότι ο οδηγός εστιάζει στην προαγωγή της συμμετοχής των νέων που έχουν πέσει θύματα βίας και στη συμμετοχή των νέων σε προγράμματα σχετικά με τη βία, δεν εντάσσεται στους σκοπούς του η αξιολόγηση των επιπτώσεων των διαφορετικών μορφών βίας στα παιδιά και τους νέους. Θα σας παραπέμπαμε συνεπώς στα πολυάριθμα κείμενα και στο πλούσιο εκπαιδευτικό υλικό που υπάρχουν γι αυτό το ζήτημα. Ωστόσο, θα συνιστούσαμε η χρήση του οδηγού να μην γίνεται από εκπαιδευτές που δεν γνωρίζουν καλά το θέμα του αντίκτυπου των διαφορετικών μορφών βίας στους νέους ανθρώπους. Προγραμματισμός Είναι σημαντικό οι εκπαιδευτές, αφού πρώτα εξοικειωθούν με το περιεχόμενο του Οδηγού, να σκεφτούν πάνω στα κάτωθι ερωτήματα: Σε ποιον απευθύνεται το πρόγραμμα κατάρτισης; Ποιες είναι οι ανάγκες κατάρτισης όσον αφορά τη συμμετοχή; Υπάρχουν συμμετέχοντες με ειδικές απαιτήσεις; Τι χρονικό περιθώριο έχω για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του σεμιναρίου; Θα έχω κάποιον συνεργάτη και εάν ναι, ποιος θα είναι αυτός; Ποια είναι η γενική δομή του προτεινόμενου προγράμματος κατάρτισης; Για παράδειγμα, πόσο θα διαρκέσει; Υπάρχουν περιορισμοί που θέτει ο χώρος φιλοξενίας; 16

Θα πρέπει να προετοιμαστείτε προσεκτικά για να ικανοποιήσετε με σειρά προγραμμάτων τις ανάγκες διαφορετικών κοινών, συνειδητοποιώντας τη δουλειά και το χρόνο που πρέπει να αφιερώσετε στην ικανοποίηση διαφορετικών αναγκών. Θα χρειαστείτε χρόνο για να: Συμφωνήσετε συνολικά το πρόγραμμα. Εξοικειωθείτε με τον παρόντα Οδηγό. Συζητήσετε το πρόγραμμα με τον συνεργάτη σας. Προγραμματίσετε ημερομηνίες, χώρους φιλοξενίας και άλλα πρακτικά ζητήματα. Σχεδιάσετε τα συγκεκριμένα στοιχεία του εκπαιδευτικού προγράμματος για τις διαφορετικές ομάδες ακροατηρίων με το συνεργάτη σας. Συμφωνήσετε με τον συνεργάτη σας για τον ιδανικό τρόπο συνεργασίας. Τα παρακάτω ερωτήματα θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τον σχεδιασμό ενός προγράμματος κατάρτισης: Ποιοι είναι οι στόχοι και τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα του σεμιναρίου; Πόσο χρόνο έχω στη διάθεσή μου για να διδάξω; Πώς επηρεάζουν οι χρονικοί περιορισμοί το περιεχόμενο του σεμιναρίου; Πόσοι θα είναι οι συμμετέχοντες; Πώς επηρεάζει το μέγεθος του ακροατηρίου τις ασκήσεις που θα επιλέξω και το χρόνο κάθε άσκησης; Επηρεάζεται το περιεχόμενο του σεμιναρίου από τον τόπο διεξαγωγής του σεμιναρίου; Για παράδειγμα υπάρχει χώρος για ασκήσεις μικρών ομάδων; Σημείωση: Παρότι ο Οδηγός αυτός περιλαμβάνει προτεινόμενα προγράμματα κατάρτισης, οι εκπαιδευτές καλούνται να επιλέγουν και να προσαρμόζουν τις ασκήσεις ανάλογα με τις ανάγκες του ακροατηρίου τους. Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στην προσαρμογή των σεναρίων και των παραδειγμάτων που θα χρησιμοποιηθούν με βάση το πολιτισμικό πλαίσιο, τη νομοθεσία και πολιτική και τις 17

συγκεκριμένες ομάδες. Τα παραδείγματα και τα σενάρια μπορούν επίσης να προσαρμόζονται με βάση τις γνώσεις και δεξιότητες των συμμετεχόντων. Για παράδειγμα, οι πιο έμπειροι συμμετέχοντες μπορεί να επιθυμούν πιο δύσκολα σενάρια. Επιλογή Εκπαιδευτών Πρέπει να διαθέτουν τα εξής χαρακτηριστικά: Γνώση, κατανόηση και εμπειρία από τη συμμετοχή παιδιών. Γνώση και κατανόηση της συγκεκριμένης ομάδας στόχου. Εξοικείωση με το εκπαιδευτικό υλικό. Ικανότητα αντιμετώπισης ζητημάτων που μπορεί να προκύψουν και σχετίζονται με αναπηρίες, την εθνική ταυτότητα, τη σεξουαλικότητα, το φύλο, τη θρησκεία, τον πολιτισμό και την κοινωνική τάξη. Εμπειρία στον προγραμματισμό και σχεδιασμό σεμιναρίων (με ρεαλιστικά χρονοδιαγράμματα). Ικανότητα εύληπτης παρουσίασης του υλικού. Να είναι καλοί ακροατές και να διαθέτουν ικανότητες ανάλυσης και συντονισμού. Η Εκπαιδευτική Διαδικασία Ξεκινώντας Η πλέον εποικοδομητική προσέγγιση σε κάθε είδους σεμινάριο είναι αυτή που αναγνωρίζει και χρησιμοποιεί ως αφετηρία τα υφιστάμενα επίπεδα γνώσεων και δεξιοτήτων και παράλληλα αξιοποιεί διαφορετικά είδη μάθησης. Επίσης, η συμμετοχική προσέγγιση της συνεργατικής κατάρτισης έχει μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας και αντανακλά τις δέουσες πρακτικές όσον αφορά την προώθηση της συμμετοχής. Είναι μια προσέγγιση που αναγνωρίζει ότι τα άτομα μαθαίνουν καλύτερα όταν μετέχουν ενεργά στη διαδικασία. Δίνει τη δυνατότητα στους 18

συμμετέχοντες να αξιολογήσουν, να αμφισβητήσουν, να μοιραστούν εμπειρίες και να καταθέσουν χρήσιμες προτάσεις. Οι συμμετέχοντες μπορεί να αισθάνονται ανήσυχοι σχετικά με το θέμα της συμμετοχής νέων σε προγράμματα. Η αναγνώριση και κατανόηση αυτών των συναισθημάτων στην αρχή του προγράμματος θα βοηθήσει στο να υπάρχει ένα χρήσιμο για την εκπαιδευτική διαδικασία κοινό σημείο αναφοράς. Η συμφωνία πάνω σε γενικές αρχές κατά την έναρξη των εκπαιδευτικών σεμιναρίων βοηθά στη δημιουργία ασφαλούς περιβάλλοντος μάθησης. Οι γενικές αρχές μπορούν να περιλαμβάνουν, για παράδειγμα, τη δέσμευση ότι όλοι θα είναι συνεπείς και ότι οι κακές πρακτικές δεν θα αγνοούνται. Πρέπει επίσης να υπάρξει μέριμνα να δοθεί χρόνος για να παρουσιάσουν τον εαυτό τους οι συμμετέχοντες. Μέθοδοι Σε κάθε ομάδα αναπόφευκτα υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις σχετικά με την καλύτερη μέθοδο διδασκαλίας. Πρέπει λοιπόν το πρόγραμμά σας να επιτρέπει σε όλους να νιώσουν ότι η προσέγγιση που εκείνοι προτιμούν έχει συμπεριληφθεί. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να δίνετε στους συμμετέχοντες τη δυνατότητα να μαθαίνουν μέσα από: Εμπειρία: για παράδειγμα, να αποκτούν συναίσθηση του τι σημαίνει να είσαι ένας νέος άνθρωπος, που έχει την πρώτη του εμπειρία συμμετοχής. Συλλογισμός: δυνατότητα αξιολόγησης και εμπέδωσης της χρησιμότητας μιας παρουσίασης ή άσκησης όσον αφορά τόσο τους ίδιους τους συμμετέχοντες όσο και τη δουλειά τους. Αντίληψη εννοιών: εξέταση της θεωρίας και της έρευνας που υποστηρίζουν την πρακτική. Ενεργός πειραματισμός Εξέταση της πρακτικής χρησιμότητας των όσων έμαθαν από τις ασκήσεις και τις άλλες δραστηριότητες για τη δική τους δουλειά. 19

Άλλα ζητήματα Μεγάλη προσοχή πρέπει να δοθεί στις οργανωτικές λεπτομέρειες και την υλικοτεχνική υποδομή, καθώς και στις μεθόδους κατάρτισης. Καλό είναι επίσης ο εκπαιδευτής να είναι προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει τις ενστάσεις του ακροατηρίου είτε όσον αφορά το ίδιο το σεμινάριο είτε άλλα ζητήματα που σχετίζονται με τη συμμετοχή. Διευκρίνιση των όρων Είναι σημαντικό οι εκπαιδευτές να διευκρινίζουν εξ αρχής τους όρους που θα χρησιμοποιήσουν. Έτσι θα διασφαλίζουν ότι όλοι οι συμμετέχοντες έχουν την ίδια αντίληψη για τους όρους. Παρακάτω αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα όρων που θα πρέπει να διευκρινίζονται και άπτονται του αντικειμένου του Οδηγού. Ο τελικός κατάλογος των όρων που χρήζουν διευκρίνισης θα εξαρτηθεί από το επίκεντρο του σεμιναρίου και το ακροατήριο στο οποίο απευθύνεται: Βία σε βάρος των παιδιών και των νέων Ευάλωτοι νέοι Συμμετοχικά προγράμματα Συμμετοχή (εάν δεν περιλαμβάνεται κάποια άσκηση με αυτό το αντικείμενο) Ο διευκολυντής 20

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΔΟΜΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ΚΑΘΕ ΕΝΟΤΗΤΑ ΦΕΡΕΙ ΤΟΝ ΤΙΤΛΟ ΤΗΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗΣ ΑΣΚΗΣΗΣ Η παρακάτω δομή προγράμματος λαμβάνει υπόψη τις διαφορετικές προσεγγίσεις και είναι σχεδιασμένη ώστε να καλύπτει τις μαθησιακές ανάγκες διαφόρων ομάδων στόχου. Έχει κεφαλαιώδη σημασία όμως, οι ασκήσεις να είναι σχετικές με τους συμμετέχοντες. Μπορεί συνεπώς να χρειαστεί να προσαρμοστούν οι ασκήσεις, λαμβάνοντας υπόψη το εκάστοτε πλαίσιο (πολιτισμικό πλαίσιο, νομοθεσία και πολιτικές, πρακτικές εργασίας, ομάδες που χρησιμοποιούν υπηρεσίες, κλπ). Αυτό έχει ακόμα μεγαλύτερη σημασία όσον αφορά ασκήσεις που περιλαμβάνουν παραδείγματα και/ή σενάρια και θα πρέπει να συνάδουν με το εκάστοτε πλαίσιο. Έναρξη και ολοκλήρωση του προγράμματος Κάθε σχετικό πρόγραμμα πρέπει να ξεκινά με μια εισαγωγική συνεδρία, που θα περιλαμβάνει: Παρουσίαση του γενικού περιγράμματος του προγράμματος, των στόχων, κλπ. Τη δυνατότητα να παρουσιάσουν τον εαυτό τους οι συμμετέχοντες. Τη δυνατότητα να παρουσιάσει τον εαυτό του ο διευκολυντής (-ες) και να τεθούν οι βασικοί κανόνες. Μπορείτε ενδεχομένως να χρησιμοποιήσετε μία άσκηση εξοικείωσης (βλ. τη σχετική ενότητα του Οδηγού). Το πρόγραμμα θα πρέπει να ολοκληρωθεί με μία συνεδρία όπου θα είναι όλοι παρόντες και θα δώσει στους συμμετέχοντες τη δυνατότητα: Να θέσουν ερωτήματα και να ζητήσουν διευκρινίσεις. 21

Να καταθέσουν τις σκέψεις τους για την εκπαίδευση που έλαβαν και να προσδιορίσουν τι έμαθαν. Να προσδιορίσουν πρόσθετες μαθησιακές ανάγκες. Να εισηγηθούν τρόπους βελτίωσης του προγράμματος. Παρουσιάσεις Οι περισσότερες ασκήσεις ξεκινούν με μια παρουσίαση του σχετικού θέματος (τα θέματα αναφέρονται στις οδηγίες της άσκησης). Ο εκπαιδευτής πρέπει να είναι σε θέση να προετοιμάσει την παρουσίαση χρησιμοποιώντας τις πληροφορίες που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον οδηγό κάτω από τους τίτλους «ευρήματα από τη σχετική βιβλιογραφία» και «οι απόψεις και οι εμπειρίες των νέων». Είναι σημαντικό ο εκπαιδευτής να έχει πλήρη επίγνωση των δεδομένων. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να είναι εξοικειωμένος όχι μόνο με τα περιεχόμενα αυτού του οδηγού αλλά και να κατανοεί το πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργούν τα μέλη του εκπαιδευτικού προγράμματος ώστε να μπορούν να εφαρμόσουν τη θεωρία στην τοπική πρακτική. Εισηγούμαστε την προετοιμασία παρουσιάσεων με Power Point που μπορούν εν συνεχεία να διανεμηθούν. Είναι χρήσιμο επίσης να χρησιμοποιηθεί μια παρουσίαση Power Point που θα καταγράφει ορισμένα σημεία κλειδιά. 22

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 1: ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΠΡΟΣΩΠΑ ΠΟΥ ΧΑΡΑΣΣΟΥΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ / Ή ΑΝΩΤΕΡΟ ΔΙΕΥΘΥΝΤΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ Στόχος: Να γίνουν αντιληπτά τα οφέλη της συμμετοχής ευάλωτων νέων για τη χάραξη πολιτικής και την παροχή υπηρεσιών. Διάρκεια: Τρίωρο σεμινάριο Προτεινόμενη δομή: Εισαγωγή Τα οφέλη της συμμετοχής Τι έχουν να αποκομίσουν οι ευάλωτοι νέοι; Σχέσεις ισχύος και εμπόδια Ολοκληρώστε με μια ενότητα που θα εξετάζει τα συμπεράσματα και τις επιπτώσεις όσον αφορά την ανάπτυξη συμμετοχικών προσεγγίσεων με τη συμμετοχή ευάλωτων νέων στο πλαίσιο των οργανισμών και φορέων όπου εργάζονται. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 2: ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΟΣΟΥΣ ΕΠΙΘΥΜΟΥΝ ΝΑ ΑΝΑΠΤΥΞΟΥΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Στόχοι: Να γίνουν αντιληπτά τα οφέλη της συμμετοχής ευάλωτων νέων για τη χάραξη πολιτικής και την παροχή υπηρεσιών. Να αρχίσουν να αναγνωρίζουν τι απαιτείται από τους επαγγελματίες του χώρου για να προωθηθεί η ουσιαστική συμμετοχή Να σκεφτούν πώς μπορούν να εφαρμόσουν τη θεωρία στην πράξη Να εντοπίσουν μεθόδους προαγωγής της ομαδικής συμμετοχής Διάρκεια: Δύο ημέρες 23

Προτεινόμενη δομή: Πρώτη ημέρα: από τη θεωρία στην πράξη Εισαγωγή Κατανοώντας τους διαφορετικούς τύπους συμμετοχής. Ερμηνεύοντας τη βιβλιογραφία και τις απόψεις των νέων. Είναι σωστό να προωθείται η συμμετοχή νέων, ευάλωτων ανθρώπων που έχουν πέσει θύματα βίας; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού διευκολυντή; Δεύτερη ημέρα: δουλεύοντας με νέους ανθρώπους Ανάλυση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει ο διευκολυντής όταν δουλεύει με δυσπρόσιτες ομάδες. Δημιουργία ασφαλούς περιβάλλοντος Διερεύνηση των κατάλληλων μεθόδων, λαμβάνοντας υπόψη τη δυναμική των ομάδων Μπαίνοντας στη θέση τους: η σημασία της ανατροφοδότησης ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 3: ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ ΣΕ ΟΣΟΥΣ ΕΠΙΘΥΜΟΥΝ ΝΑ ΑΝΑΠΤΥΞΟΥΝ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ Στόχοι: Να γίνουν αντιληπτά τα οφέλη της συμμετοχής ευάλωτων νέων για τη χάραξη πολιτικής και την παροχή υπηρεσιών. Να αρχίσουν να αναγνωρίζουν τι απαιτείται από τους επαγγελματίες του χώρου για να προωθηθεί η ουσιαστική συμμετοχή. Να σκεφτούν πώς μπορούν να εφαρμόσουν τη θεωρία στην πράξη. 24

Να εντοπίσουν μεθόδους προαγωγής της ομαδικής συμμετοχής Διάρκεια: Μία ημέρα Προτεινόμενη δομή: Τι έχουν να κερδίσουν οι νέοι; Ερμηνεύοντας τη βιβλιογραφία με έμφαση στο ρόλο του διευκολυντή Ξεκινώντας Διερεύνηση μεθόδων που προάγουν τη συμμετοχή ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 4: ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΓΝΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ ΠΟΥ ΗΔΗ ΑΣΧΟΛΟΥΝΤΑΙ ΜΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΟΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΥΝ ΕΥΑΛΩΤΟΙ ΝΕΟΙ Στόχος: Να δοθούν οι ευκαιρίες για την εξέταση των προκλήσεων της προώθησης της συμμετοχής νέων ανθρώπων Διάρκεια: Μία ημέρα Προτεινόμενη δομή: Εμπειρίες συμμετοχής Είναι σωστό να προωθείται η συμμετοχή νέων, ευάλωτων ανθρώπων που έχουν πέσει θύματα βίας; Η σχετική συζήτηση. Αναγνώριση των ζητημάτων δεοντολογίας και ανάπτυξη στρατηγικών διαχείρισής τους. Διερεύνηση μεθόδων που λαμβάνουν υπόψη τη δυναμική των ομάδων. 25

Σημείωση: Τα παραπάνω προγράμματα είναι μόνο προτάσεις. Εσείς μπορεί κάλλιστα να εντοπίσετε πιο κατάλληλες ασκήσεις στον οδηγό, ανάλογα με τις ειδικές ανάγκες κατάρτισης των συμμετεχόντων. Ίσως θα ήταν χρήσιμο να διαβάσετε τις ατομικές ασκήσεις στοχασμού προκειμένου να τις προσαρμόσετε στις ανάγκες ομαδικών προγραμμάτων. Οι ομαδικές ασκήσεις Πρώτη Ενότητα Εμπειρίες συμμετοχής Κατανοώντας τις διαφορετικές μορφές συμμετοχής Κατανοώντας τη βιβλιογραφία και τις απόψεις των νέων για τη συμμετοχή Τα οφέλη της συμμετοχής Τι έχουν να κερδίσουν οι νέοι; Διερεύνηση των λόγων που κάνουν τους ενηλίκους να θεωρούν δύσκολη την ιδέα της συμμετοχής Σχέσεις ισχύος και φραγμοί Είναι σωστό να προωθείται η συμμετοχή νέων, ευάλωτων ανθρώπων που έχουν πέσει θύματα βίας; Δεύτερη Ενότητα Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού διευκολυντή; Τρίτη Ενότητα Αναγνώριση των ζητημάτων δεοντολογίας και ανάπτυξη στρατηγικών διαχείρισής τους 26

Εντοπισμός συμμετεχόντων Εξασφάλιση εν γνώσει συναίνεσης Αναγνωρίζοντας και δουλεύοντας με τη διαφορά Αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει ο διευκολυντής, όταν δουλεύει με δυσπρόσιτες ομάδες Δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος που προάγει τη συμμετοχή Τέταρτη Ενότητα Ξεκινώντας: η χρήση τεχνικών εξοικείωσης Η αξία των βασικών κανόνων Ξεκινώντας Διερεύνηση μεθόδων που προάγουν τη συμμετοχή Λαμβάνοντας υπόψη τη «φάση σύγκρουσης» και προσαρμογή μεθόδων με βάση τις ανάγκες της ομάδας Διερεύνηση μεθόδων που λαμβάνουν υπόψη τη δυναμική των ομάδων Μπαίνοντας στη θέση τους: η σημασία της ανατροφοδότησης 27

ΑΤΟΜΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ Ο οδηγός δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά ασκήσεις για ομαδική εκμάθηση, αλλά και δραστηριότητες που επιτρέπουν σε μεμονωμένα άτομα να δουλέψουν μόνα τους. Οι ασκήσεις αυτές έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να διευρύνουν τις γνώσεις και την κατανόηση των ατόμων περί συμμετοχής και να αναπτύξουν τις σχετικές δεξιότητες. Προκειμένου να μεγιστοποιηθούν τα αποτελέσματα από την αυτοδιδασκαλία έχει μεγάλη σημασία τα άτομα να έχουν διαβάσει την απαραίτητη ύλη προτού ξεκινήσουν να αναλάβουν κάποια σχετική δραστηριότητα. Οι δραστηριότητες αυτές είναι ιδιαιτέρως αποδοτικές εάν μετά την ολοκλήρωση της άσκησης το άτομο έχει την ευκαιρία να διερευνήσει όσα έμαθε περαιτέρω μέσω, για παράδειγμα, συζητήσεων με συναδέλφους και/ή τον επικεφαλής ή επιβλέποντα της ομάδας στην οποία ανήκει. Εάν αυτό δεν είναι δυνατόν, τότε είναι χρήσιμο να καταβληθεί προσπάθεια παρακολούθησης της προόδου μέσω, για παράδειγμα, της αξιολόγησης των γνώσεων και δεξιοτήτων κατά την έναρξη της δραστηριότητας, αμέσως μετά την ολοκλήρωσή της, και λίγες εβδομάδες αργότερα, οπότε θα έχει δοθεί ενδεχομένως η δυνατότητα να εφαρμόσουν στην πράξη τις νέες γνώσεις που απέκτησαν. Ασκήσεις Ατομικής Μελέτης Πρώτη Ενότητα Εμπειρίες συμμετοχής Κατανοώντας τη βιβλιογραφία και τις απόψεις των νέων Κατανοώντας τους διαφορετικούς τύπους συμμετοχής Τι έχουν να κερδίσουν οι νέοι; Τι έχουν να κερδίσουν οι ενήλικοι και οι οργανισμοί; 28

Προσδιορίζοντας την αξία της συμμετοχής Παράγοντες που εμποδίζουν τη συμμετοχή των νέων Παράγοντες που εμποδίζουν και προάγουν την ουσιαστική συμμετοχή των νέων Αντιμετωπίζοντας τους φραγμούς στη συμμετοχή Δεύτερη Ενότητα Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του αποτελεσματικού διευκολυντή; Αναγνωρίζοντας τα είδη ηγεσίας Τρίτη Ενότητα Διαφύλαξη της εχεμύθειας Αναγνώριση ζητημάτων δεοντολογίας και ανάπτυξη στρατηγικών για τη διαχείρισή τους Εντοπισμός συμμετεχόντων σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα Εντοπισμός συμμετεχόντων σε προγράμματα που αφορούν υπηρεσίες Τι πρέπει να γνωρίζουν οι νέοι προτού δώσουν την εν γνώσει συναίνεσή τους; Παράγοντες που πρέπει να ληφθούν υπόψη για να εξασφαλιστεί η συναίνεση Εξασφάλιση εν γνώσει συναίνεσης Ανάπτυξη της δυνατότητας αναγνώρισης της διαφορετικότητας Παράγοντες που επηρεάζουν Λαμβάνοντας υπόψη την ποικιλομορφία Αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει ο διευκολυντής, όταν δουλεύει με δυσπρόσιτες ομάδες Τέταρτη Ενότητα Οικοδομώντας σχέσεις αμοιβαίας συμπάθειας Επεξήγηση της δραστηριότητας και του προγράμματος: η οπτική του διευκολυντή 29

Δημιουργώντας ένα ασφαλές περιβάλλον Ξεκινώντας: η χρήση τεχνικών εξοικείωσης Η χρήση βασικών κανόνων συμπεριφοράς Ταύτιση αναγκών και μεθόδων Διερεύνηση μεθόδων που προάγουν τη συμμετοχή. 30

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ 31

Αυτή η ενότητα του οδηγού εκπαίδευσης: Εξετάζει την έννοια της συμμετοχής σε σχέση με παιδιά και νέους ανθρώπους. Παρουσιάζει το σκεπτικό της χρησιμότητάς της. Πραγματεύεται το ρόλο του διευκολυντή στις συμμετοχικές δραστηριότητες. Αναλύει τις προκλήσεις της συμμετοχής αφενός για τα παιδιά και τους νέους, αφετέρου για τους ενηλίκους. Σε αυτήν την ενότητα θα αναλυθούν τα εξής ζητήματα: Συμμετοχή Τι είναι συμμετοχή; Τρόποι κατανόησης της συμμετοχής: Συνοπτική εξέταση ορισμένων γνωστών μοντέλων συμμετοχής. Γιατί η συμμετοχή είναι σημαντική; Η συμμετοχή ως δικαίωμα των παιδιών. Το δικαίωμα της συμμετοχής των παιδιών και η καταπολέμηση της βίας. Τα οφέλη της συμμετοχής για τα παιδιά τους και τους νέους. Τα οφέλη της συμμετοχής των παιδιών για τους οργανισμούς, τα προγράμματα, και τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Τα οφέλη της συμμετοχής για την κοινωνία και τη χάραξη πολιτικής. Οι προκλήσεις της συμμετοχής Ποιες είναι οι προκλήσεις της συμμετοχής για τα παιδιά και τους νέους; Ποιες είναι οι προκλήσεις της συμμετοχής για τους ενηλίκους; 32

ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ: ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ «όταν η συμμετοχή είναι ουσιαστική, υπάρχει μεγαλύτερη κατανόηση και επικοινωνία στην προσπάθεια επίλυσης διάφορων προβλημάτων». (Κορίτσι, 15 ετών) ΑΡΘΡΟ 12 Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού (UNCRC) Η έννοια της συμμετοχής των ενηλίκων έχει εισχωρήσει στο δημόσιο διάλογο εδώ και τριάντα με σαράντα χρόνια. Σε ό,τι αφορά όμως τη συμμετοχή των παιδιών, αυτό συνέβη πιο πρόσφατα, με χρονικό σημείο - σταθμό την επικύρωση της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού (UNCRC) το 1989. Το δικαίωμα συμμετοχής των παιδιών σε αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους, καθώς και το δικαίωμά τους στη μέριμνα και την προστασία, θεωρούνται από τη Σύμβαση οικουμενικά ανθρώπινα δικαιώματα, ανεξαρτήτως ηλικίας ή ικανότητας. Σε πιο πρακτικό επίπεδο, θεωρείται ότι οι ανάγκες των παιδιών καλύπτονται πιο αποτελεσματικά όταν εκείνα συμμετέχουν άμεσα σε αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους. Το Άρθρο 12 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού προβλέπει ότι α) «Τα Συμβαλλόμενα Κράτη εγγυώνται στο παιδί που έχει ικανότητα διάκρισης το δικαίωμα ελεύθερης έκφρασης της γνώμης του σχετικά με οποιοδήποτε θέμα το αφορά, λαμβάνοντας υπόψη τις απόψεις του παιδιού ανάλογα με την ηλικία του και το βαθμό ωριμότητάς του» και β) ότι «για τον σκοπό αυτό θα πρέπει ιδίως να δίνεται στο παιδί η δυνατότητα να ακούγεται σε οποιαδήποτε διοικητική ή δικαστική διαδικασία που το αφορά, είτε άμεσα είτε μέσω ενός εκπροσώπου ή ενός αρμόδιου 33

οργανισμού, κατά τρόπο συμβατό με τους διαδικαστικούς κανόνες της εθνικής νομοθεσίας». Το Άρθρο 12 δεν εξαιρεί κανένα παιδί βάσει ηλικίας ή ικανότητας. Όλα τα παιδιά έχουν δικαίωμα στη συμμετοχή και είναι ευθύνη των ενηλίκων να διευκολύνουν τη συμμετοχή των παιδιών, λαμβάνοντας υπόψη την ωριμότητα και τις διαρκώς εξελισσόμενες ικανότητές τους. Ασφαλώς η Σύμβαση δεν επιτάσσει τη συμμετοχή των παιδιών για να έχει νόημα η συμμετοχή των παιδιών πρέπει να είναι εθελοντική απαιτεί όμως από τους ενήλικες να μεριμνούν καταλλήλως ώστε τα παιδιά να μπορούν να συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων εφόσον το επιθυμούν. Το Άρθρο 12 επίσης απαιτεί από τους ενήλικες να λαμβάνουν υπόψη τις απόψεις των παιδιών, όπως και αυτές των άλλων ενδιαφερομένων δεν επιβάλλει στους ενήλικες να συναινούν με την άποψη του παιδιού, απαιτεί όμως να λαμβάνουν υπόψη το παιδί όταν παίρνουν κάποια απόφαση που το επηρεάζει. Περιττό να πούμε ότι οι προβλέψεις του Άρθρου 12 είναι ανοιχτές σε πολλαπλές ερμηνείες και έχουν πράγματι ερμηνευτεί διαφορετικά για να υπηρετήσουν διαφορετικούς σκοπούς, με αποτέλεσμα η πρόκληση της διασφάλισης της εποικοδομητικής συμμετοχής των παιδιών στη διαδικασία λήψης αποφάσεων να παραμένει και σήμερα ένα ζήτημα εξίσου επίκαιρο με το 1989, έτος κύρωσης της Σύμβασης. Ορίζοντας τη συμμετοχή: οι προκλήσεις Τι είναι όμως η συμμετοχή; Παρότι δεν υπάρχει ένας μόνο, καθολικά αποδεκτός ορισμός της συμμετοχής, που να προσφέρει «Ο δικός μου τρόπος να συμμετέχω είναι να είμαι παρών σε μια συζήτηση και να αποφασίζω μόνος μου, να μπορώ να εκφράζω τις απόψεις μου για ένα θέμα. Οι ενήλικες θα πρέπει να αποδέχονται τους ένα γενικό εννοιολογικό υπόβαθρο για τη νέους σεβόμενοι τη διαφορετικότητά τους». μελέτη του ζητήματος, θεωρητικοί και (Αγόρι, 16 ετών) επαγγελματίες του χώρου έχουν προσπαθήσει να εντοπίσουν ορισμένα κρίσιμα στοιχεία ως κατευθυντήριες γραμμές για την κατανόησή της. Ο Roger Hart (1992), πριν από δύο σχεδόν δεκαετίες, όρισε τη συμμετοχή ως 34

«τη διαδικασία, που επιτρέπει στο παιδί να έχει λόγο σε αποφάσεις οι οποίες επηρεάζουν τη ζωή του και τη ζωή της κοινότητας στην οποία ζει. Είναι το μέσο με το οποίο είναι χτισμένη η δημοκρατία και είναι κριτήριο με βάση το οποίο θα έπρεπε να αξιολογούνται οι δημοκρατίες». Ο ορισμός του Hart στρέφει την προσοχή μας σε ένα θεμελιώδες στοιχείο της συμμετοχής, τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων, όπως επίσης και στο δημοκρατικό δικαίωμα των ατόμων να επηρεάζουν τις αποφάσεις που επιδρούν στη ζωή τους. Ο όρος συμμετοχή χρησιμοποιείται για να περιγράψει αρκετά διαφορετικές διαδικασίες (Kirby κ.ά., 2003), καθώς δεν θεωρείται μόνο ως το μέσο δια του οποίου τα παιδιά μπορούν να προκαλέσουν την αλλαγή, αλλά και ως το όχημα που επιτρέπει την καλλιέργεια της αυτονομίας, της ανεξαρτησίας, της αυξημένης κοινωνικής δεξιότητας και της προσαρμοστικότητας του παιδιού. Ο ορισμός της συμμετοχής παρουσιάζει συνεπώς δυσκολίες, καθώς διαφορετικές έννοιες («συμμετέχω», «εμπλέκω», «λαμβάνω μέρος», «συμβουλεύομαι», κ. ά.) χρησιμοποιούνται εναλλακτικά για να περιγράψουν διαφορετικές καταστάσεις (Testro & GForce Reference Group, 2006). Οι Kirby κ.ά. (2003) θεωρούν ότι η συμμετοχή είναι μία πολυεπίπεδη έννοια και ότι ο ορισμός της πρέπει να περιλαμβάνει πολυάριθμες πτυχές, όπως ο «βαθμός αυτονομίας των παιδιών και των νεαρών ατόμων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και ο ρόλος που παίζουν οι ενήλικοι», το κατά πόσον «είναι ατομικό ή ομαδικό το επίκεντρο στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων όπως και το περιεχόμενο ή το αντικείμενο της απόφασης», τα «είδη των άτυπων ή τυπικών δράσεων που αξιοποιούνται για την ενθάρρυνση της συμμετοχής των παιδιών και των νεαρών ατόμων», και η «συχνότητα και διάρκεια των συμμετοχικών δραστηριοτήτων» (Testro & GForce Reference Group, 2006, σ. 6). 35

Εποικοδομητική συμμετοχή Υπερβαίνοντας την απλή αναγνώριση της σημασίας της συμμετοχής των παιδιών και περνώντας στην επαναξιολόγηση του ρόλου της στο ευρύτερο πλαίσιο των ανθρώπινων σχέσεων, η O Kane (2002) υπογραμμίζει την ανάγκη αναδόμησης των σχέσεων ενηλίκου παιδιού και της ανάπτυξης δομών διευκόλυνσης των παιδιών, οι οποίες πρέπει να αμφισβητούν τις καθιερωμένες μορφές εξουσίας και να επιτρέπουν στα παιδιά να συμμετέχουν εποικοδομητικά: «Η συμμετοχή των παιδιών (ειδικά σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε διαφορετικά επίπεδα) προϋποθέτει την εκχώρηση εξουσιών στα κορίτσια και τα αγόρια και την προετοιμασία των ενηλίκων, ώστε να είναι πρόθυμοι να μοιραστούν πληροφορίες, να μοιραστούν αρμοδιότητες και να αναπτύξουν νέου τύπου σχέσεις και συνέργιες με τα παιδιά και τα νεαρά άτομα. Στο πλαίσιο αυτό, η προαγωγή της συμμετοχής των παιδιών περιλαμβάνει την προσπάθεια αλλαγής στάσεων των ενηλίκων, την καλλιέργεια των ικανοτήτων των ενηλίκων και των παιδιών και την ανάπτυξη μηχανισμών και δομών σε διαφορετικά επίπεδα, που επιτρέπουν στα παιδιά και τα νεαρά άτομα να αποκτούν πρόσβαση και να συμμετέχουν στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, ενώ παράλληλα καθιστούν υπόλογους τους φέροντες τις σχετικές υποχρεώσεις». Για να ξεπεραστεί το επίπεδο της συμβολικής συμμετοχής και να μετατραπούν οι ρητορείες περί συμμετοχής των παιδιών σε απτή πραγματικότητα, απαιτούνται ένα νέο όραμα και μία νέα αντίληψη για τις σχέσεις παιδιού ενηλίκου, αλλά και συστηματική προσπάθεια για να πάρει σάρκα και οστά αυτή η αλλαγή. Για να είναι ουσιαστική η συμμετοχή, πρέπει οι ενήλικοι να μάθουν να σέβονται τα παιδιά και να ακούν τις απόψεις τους. Πρέπει να φτάσουν στο σημείο να βλέπουν τα παιδιά ως άξιους κοινωνικούς δρώντες, ικανούς να συμμετέχουν εποικοδομητικά στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Πρέπει επίσης να είναι πρόθυμοι να επενδύσουν οικονομικά και σε ανθρώπινο δυναμικό όσο χρειάζεται, προκειμένου να επιτρέψουν 36

και να διευκολύνουν τη συμμετοχή των παιδιών (O Kane 2002). Εν τέλει η συμμετοχή των παιδιών έχει νόημα μόνο εάν είναι αποτελεσματική και επιφέρει θετικές αλλαγές στη ζωή τους. Σύντομη Επισκόπηση Ορισμένων Γνωστών Μοντέλων Συμμετοχής Υπάρχουν πολλά διαφορετικά μοντέλα προσέγγισης της έννοιας της συμμετοχής, μεταξύ των οποίων τα εξής: Η κλίμακα συμμετοχής Οι βαθμοί συμμετοχής Μονοπάτια επικοινωνίας Συμμετοχή νοούμενη ως κατηγορίες εμπλοκής 1. Η κλίμακα συμμετοχής Πολλές προσπάθειες κατανόησης της «Φυσικά και πρέπει τα παιδιά να συμμετέχουν σε κάθε τι που τα αφορά. Όποτε η συμμετοχή συμμετοχής των παιδιών και των νέων στη τους είναι απαραίτητη, τα παιδιά πρέπει να την διαδικασία λήψης των αποφάσεων απαιτούν». (Κορίτσι, 16 ετών) αξιοποιούν την επονομαζόμενη «κλίμακα συμμετοχής». Η πρωτότυπη κλίμακα παρουσιάστηκε το 1969 από την Arnstein, έκτοτε όμως υιοθετήθηκε σε αναθεωρημένη μορφή και από άλλους. Ο Roger Hart (1992) ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε την κλίμακα ειδικά για τη συμμετοχή των παιδιών και των νέων. Ο Hart ονομάζει τα τρία πρώτα επίπεδα [ή στάδια] της κλίμακας «χειραγώγηση», «διακόσμηση» και «συμβολική συμμετοχή». Υποστηρίζει ότι τα τρία αυτά στάδια, παρότι συχνά παρουσιάζονται ως μορφές συμμετοχής, στην πραγματικότητα δεν ξεπερνούν το επίπεδο της διακόσμησης και ως εκ τούτου θα πρέπει να αποφεύγονται. Τα επόμενα πέντε σκαλοπάτια της κλίμακας αντιστοιχούν σε διαφορετικά επίπεδα σταδιακά αυξανομένης εμπλοκής και συμμετοχής των παιδιών. Στην κορυφή της κλίμακας, τα παιδιά είναι εκείνα που έχουν την πρωτοβουλία στην υλοποίηση ενός σχεδίου. 37

Διάγραμμα 1: Η Κλίμακα Συμμετοχής του Roger Hart, 1992. Πηγή: The Right to Play and Children s Participation, στο The Article 31 Action Pack, PLAY TRAIN, 1995 του Roger Hart. Παρατίθεται στο Harry Shier, 2001, Pathways to Participation: Openings, Opportunities and Obligations, σ. 109, Children and Society, 15, 107-117. Στο μοντέλο αυτό, που μοιάζει περισσότερο με «τοίχο αναρρίχησης», μπορεί η συμμετοχή να φτάνει σε διαφορετικά επίπεδα ανάλογα με τις διαφορετικές πτυχές της διαδικασίας. Για παράδειγμα, μπορεί να έχει επιτευχθεί υψηλότερο επίπεδο όσον αφορά τη δυνατότητα των παιδιών να εκφράζονται ελεύθερα και χαμηλότερο όσον 38

αφορά το βαθμό ελέγχου που ασκούν τα παιδιά και οι νέοι επί της διαδικασίας. Το μοντέλο αυτό αντιμετωπίζει τη συμμετοχή ως μία εξελισσόμενη διαδικασία και όχι ως μονοδιάστατο ή στιγμιαίο γεγονός (Nigel, 2000). Επιπλέον, στο μοντέλο αυτό, η ποιότητα της συμμετοχής σε κάθε επίπεδο της κλίμακας μπορεί να διαφέρει ανάλογα με τις κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές συνθήκες, την ποιότητα της διευκόλυνσης της συμμετοχής, την κατάσταση της εμπλοκής και της δημοκρατίας, αλλά και τον βαθμό στον οποίο τα παιδιά και οι νέοι έχουν επαρκή ενημέρωση, για να μπορούν λαμβάνουν ακριβείς αποφάσεις. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι το επίπεδο συμμετοχής μπορεί να εμφανίζει διαφοροποιήσεις τόσο εντός της ίδιας δραστηριότητας όσο και μεταξύ διαφορετικών δραστηριοτήτων, ανάλογα με το είδος της εργασίας και τις ικανότητες συμμετοχής κάθε επιμέρους ατόμου. Τα παιδιά και οι νέοι μπορεί να διαφέρουν για παράδειγμα ως προς τα ατομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τους - ηλικία, φύλο, εθνικότητα, πολιτισμό, τυχόν ανικανότητα, κοινωνικοοικονομική κατάσταση κτλ. - παράγοντες που δυνητικά επηρεάζουν τη συμμετοχή τους. Πέραν τούτου, η συμμετοχή των παιδιών μπορεί να εμφανίζει ακόμα μεγαλύτερη απόκλιση εφόσον διατηρούν το δικαίωμα να συμμετέχουν ή να αρνούνται να συμμετάσχουν σε κάθε δραστηριότητα (Kirby κ.ά., 2003). Οι επικριτές της κλίμακας συμμετοχής του Hart υποστηρίζουν ότι πρόκειται για ένα μοντέλο ιεράρχησης της συμμετοχής των παιδιών, όπου κάθε υψηλότερο επίπεδο αντιστοιχεί σε μία ποιοτικά ανώτερη μορφή συμμετοχής. Σύμφωνα με το σκεπτικό των επικριτών του Hart, αυτή η ιεράρχηση υποδηλώνει ότι τα προγράμματα που δεν φτάνουν στο ανώτατο επίπεδο συμμετοχής υστερούν έναντι όσων το πετυχαίνουν (Ackermann, Feeny, Hart και Newman, 2003). Επιπλέον, όπως υποστηρίζουν οι McAuley και Brattman (2002), «η προσέγγιση αυτή υποβαθμίζει τη δυναμική σχέση αλληλεπίδρασης που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στα διαφορετικά επίπεδα εμπλοκής και αποκρύπτει την πιθανότητα μία επιτυχημένη μορφή συμμετοχής που υπήρξε προϊόν ανάθεσης, αλλά με ενημέρωση να είναι πιο αποτελεσματική από μία άλλη, 39

αναποτελεσματική προσπάθεια συμμετοχής όπου τα παιδιά είχαν την πρωτοβουλία και συναποφάσιζαν με τους ενήλικες». Η κλίμακα της συμμετοχής λειτουργεί ως μια αρχική τυπολογία για τη σκέψη για τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά ή τα νεαρά άτομα μπορούν να συμμετέχουν σε δραστηριότητες. Το επίπεδο της συμμετοχής εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που δεν σχετίζονται με τον σχεδιασμό μιας δραστηριότητας, όπως η ικανότητα του παιδιού να συμμετέχει και πολιτιστικά θέματα που επιδρούν στη συμμετοχή του παιδιού εν γένει. Δεν είναι πάντοτε απαραίτητο τα παιδιά και οι νέοι άνθρωποι να λειτουργούν στα υψηλότερα δυνατά σκαλοπάτια της κλίμακας, καθώς τα παιδιά και τα νεαρά άτομα κατά καιρούς μπορεί να επιλέξουν να λειτουργήσουν σε διαφορετικά επίπεδα εμπλοκής ή συμμετοχής. Καθώς η επιλογή είναι μια σημαντική αρχή της συμμετοχής, οι δραστηριότητες θα πρέπει να σχεδιάζονται με στόχο να μεγιστοποιούν την ελευθερία του παιδιού να επιλέξει τη συμμετοχή του/της, στο υψηλότερο επίπεδο της ικανότητάς του (Hart, 1992). 2. Βαθμοί συμμετοχής Ο John Huskins (1996) επέκτεινε και επεξεργάστηκε αυτό το ιεραρχικό μοντέλο συμμετοχής, περιγράφοντας διαφορετικούς βαθμούς συμμετοχής στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων, με βάση τα διαφορετικά επίπεδα προσωπικής εμπλοκής ατόμων σε νεανικές δραστηριότητες: Στάδιο 1: Πρώτη Επαφή Τα νεαρά άτομα κάνουν μία πρώτη αξιολόγηση του ενήλικου που είναι υπεύθυνος για τη δραστηριότητα: τι έχει να μας προσφέρει; Είναι αξιόπιστος / αξιόπιστη; Στάδιο 2: Εξοικείωση Η ομάδα και ο ενήλικος αρχίζουν σιγά σιγά να γνωρίζονται μεταξύ τους, να μαθαίνουν περισσότερα για την ιδέα της δραστηριότητας και να διαντιδρούν: ξεκινούν η εμπιστοσύνη και η συναναστροφή! 40

Στάδιο 3: Προσαρμογή στο κοινωνικό περιβάλλον Η ομάδα και ο ενήλικας οικοδομούν τη σχέση τους, ξεκαθαρίζουν ποιες είναι οι προσδοκίες αμφοτέρων, συμφωνούν για τους ρόλους και τις ευθύνες καθενός, θέτουν τους όρους για τη συνεργασία και την επικοινωνία. Στάδιο 4: Λαμβάνοντας μέρος Τα νεαρά άτομα έρχονται σε επαφή με τη συμμετοχική διαδικασία, λαμβάνοντας μέρος στα επιμέρους στοιχεία της δραστηριότητας, τα οποία έχουν σχεδιαστεί με βάση τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες τους. Στάδιο 5: Ενεργός εμπλοκή Τα νεαρά άτομα αρχίζουν να εμπλέκονται ενεργά στο σχεδιασμό και την υλοποίηση των δραστηριοτήτων, ενώ ο ενήλικος παρατηρεί διακριτικά, ανά πάσα στιγμή έτοιμος να προσφέρει συμβουλές ή υποστήριξη εάν του ζητηθεί. Στάδιο 6: Οργάνωση Τα νεαρά άτομα αναλαμβάνουν την ευθύνη του σχεδιασμού και της υλοποίησης των δραστηριοτήτων ο ενήλικος σταδιακά αποστασιοποιείται, αλλά παραμένει διαθέσιμος εάν χρειαστεί η παρουσία του. Στάδιο 7: Ηγεσία Τα νεαρά άτομα αποφασίζουν και ενεργούν με απόλυτη ανεξαρτησία, αναλαμβάνουν ηγετικό ρόλο ή αναζητούν καθοδήγηση από τους συνομηλίκους τους: δεν χρειάζονται πια τον ενήλικο! Στάδιο 8: Καθοδήγηση συνομηλίκων Μετά το στάδιο της ηγεσίας, τα νεαρά άτομα είναι έτοιμα να αναλάβουν τα ίδια το ρόλο του καθοδηγητή άλλων συνομηλίκων τους, με βάση τη γνώση, τις δεξιότητες και την εμπειρία που αποκόμισαν συμμετέχοντας στη Νεανική Δραστηριότητα. 41

Αυτή η προοδευτική διαδικασία συμμετοχής, στο πλαίσιο μιας διαδικασίας λήψης αποφάσεων, διασφαλίζει την καλλιέργεια του πνεύματος ανεξαρτησίας των νεαρών ατόμων. Αυτό που έχει καθοριστική σημασία όμως είναι η εξ αρχής εμπλοκή των νεαρών ατόμων και η ενεργός συμμετοχή τους καθ όλη τη διάρκεια της δραστηριότητας, από την αρχή μέχρι το τέλος. Μόνον έτσι θα θεωρήσουν κτήμα τους τη δραστηριότητα. Δεν είναι απαραίτητο τα Στάδια 1 έως 4 να θεωρηθούν (όπως τα θεωρεί ο Huskins) στάδια «για λογαριασμό» των νεαρών ατόμων. Μπορούν να εκληφθούν ως στάδια «εμπλοκής» των νεαρών ατόμων, αρκεί να ενθαρρύνονται προοδευτικά να αναλαμβάνουν ευθύνες. Το μοντέλο αυτό δεν είναι το μοναδικό μοντέλο προοδευτικής συμμετοχής σε μια νεανική δραστηριότητα. Δεν είναι απαραίτητο όλες οι ομάδες νεαρών ατόμων να ακολουθήσουν όλα τα στάδια με τη σειρά αυτή. Τα Στάδια 1 έως 3 ( πρώτη επαφή έως προσαρμογή στο κοινωνικό περιβάλλον ) είναι κοινά στις περισσότερες ομάδες νεαρών ατόμων, ενώ αντίθετα τα στάδια 4 έως 7 ( λαμβάνοντας μέρος έως ηγεσία ) διαφέρουν ανάλογα με την ομάδα και τα συγκεκριμένα άτομα που την απαρτίζουν. Είναι προφανές ότι το στάδιο αφετηρίας εξαρτάται από το πόσο εξαρτημένη ή ανεξάρτητη είναι κάθε συγκεκριμένη ομάδα. Απαιτείται ειδική μέριμνα για κάθε μέλος της ομάδας, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι προοδεύει μέσα στο δικό του επίπεδο συμμετοχής. Ο στόχος δεν είναι όλες οι ομάδες να φτάσουν στο ίδιο επίπεδο ενεργού συμμετοχής, αλλά το κάθε μέλος να προοδεύει ανάλογα με τις δυνατότητές του. Κάθε ομάδα πρέπει να θεωρείται μοναδική και συνεπώς να «καθοδηγείται» λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες των συγκεκριμένων μελών που την απαρτίζουν. 3. Μονοπάτια επικοινωνίας Παρότι η κλίμακα συμμετοχής έχει αναπτυχθεί ως επεξηγηματικό μοντέλο, παραμένει σε μεγάλο βαθμό περιγραφική και κανονιστική (Van Beers, Chau, Ennew, κ.ά., 2006). Οι Reddy και Ratna (2002, σ.18) έχουν υποστηρίξει ότι η εικόνα της κλίμακας δεν μας βοηθά ιδιαίτερα, καθώς «υποδηλώνει την ύπαρξη κάποιας 42

αλληλουχίας, ενώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει πάντα ομαλή μετάβαση από το ένα επίπεδο στο επόμενο». Η ιδέα της κλίμακας μπορεί επίσης να υποκρύπτει μια ιεράρχηση αξιών. «Τα μοντέλα τύπου κλίμακας εν τέλει συνεπάγονται πως, ασχέτως των περιστάσεων, τελικός στόχος είναι η πλήρης αυτονομία. Ο στόχος αυτός μπορεί όμως να μην είναι ρεαλιστικός, σε περιπτώσεις κατά τις οποίες οι εμπλεκόμενοι επιθυμούν να συμμετάσχουν σε μία ή δύο μόνο πτυχές μιας δραστηριότητας» (Save the Children, 2000, σ. 8). Ο Shier (2001) εισηγήθηκε μία εναλλακτική Πιστεύω ότι η εξουσία και οι ευθύνες θα τυπολογία, η οποία ωστόσο βασίζεται στην πρέπει να μοιράζονται με τα παιδιά». (Κορίτσι, 16 χρονών) κλίμακα του Hart. Ο Shier εισηγήθηκε τα μονοπάτια επικοινωνίας (pathways to communication), τα οποία διέκρινε σε 5 επίπεδα: 1) Ακούγονται οι γνώμες των παιδιών. 2) Τα παιδιά ενθαρρύνονται να διατυπώσουν τις απόψεις τους. 3) Οι απόψεις των παιδιών λαμβάνονται υπόψη. 4) Τα παιδιά συμμετέχουν στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. 5) Τα παιδιά είναι συνυπεύθυνα στη λήψη των αποφάσεων (IAWGCP, 2008). Σε κάθε επίπεδο συμμετοχής, σύμφωνα με τον Shier, υπάρχουν τρία διαφορετικά επίπεδα δέσμευσης: τα ανοίγματα, οι ευκαιρίες και οι υποχρεώσεις. Όταν ένας λειτουργός είναι προσηλωμένος στη συμμετοχή των παιδιών και των νεαρών ατόμων και αποφασισμένος να εργαστεί προς αυτό το σκοπό, είτε υπάρχει η ευκαιρία είτε όχι, έχουμε ένα άνοιγμα. Όταν ένας λειτουργός διαθέτει τα απαραίτητα μέσα, την κατάρτιση και τα προσόντα να κάνει πράξη τη συμμετοχή, έχουμε μία ευκαιρία. Και όταν ο οργανισμός ακολουθεί μία πολιτική, που υπαγορεύει στους λειτουργούς να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή των παιδιών και των νεαρών ατόμων κατά την άσκηση των καθηκόντων τους, έχουμε μία υποχρέωση (Shier, 2001, σ.110-115). Σύμφωνα με τον Shier, είναι σημαντικό να εμπλέκονται σταδιακά τα παιδιά στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων και να ενισχύονται οι μηχανισμοί που αναβαθμίζουν την επιρροή τους. Το μοντέλο αυτό μπορεί να αξιοποιηθεί ως μέσο αξιολόγησης του δέοντος βαθμού συμμετοχής σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα για παράδειγμα στο 43

πλαίσιο μιας ομάδας ή ενός οργανισμού θέτοντας στους εμπλεκόμενους το ερώτημα ποια εξουσία θα ήταν διατεθειμένοι να μοιραστούν. Διάγραμμα 2: Τα μονοπάτια επικοινωνίας του Shier, 2001 Παρατίθεται στο Shier, 2001. Pathways to Participation: Openings, Opportunities and Obligations, σ. 109, Children and Society, 15, 107-117. 44

4. Η συμμετοχή ως κατηγορίες εμπλοκής O Treseder (1997) παρουσίασε ένα εναλλακτικό μοντέλο για τη συμμετοχή των παιδιών και των νεαρών ατόμων. Και ο Treseder αμφισβητεί τη χρησιμότητα της κλίμακας, καθώς θεωρεί ότι συνεπάγεται μία ιεραρχική δομή, όπου σκοπός είναι να φτάσει κανείς στην κορυφή. Σύμφωνα με τον ίδιο, μπορεί διαφορετικά επίπεδα συμμετοχής να είναι πιο κατάλληλα για διαφορετικές ομάδες παιδιών και νεαρών ατόμων και για διαφορετικά στάδια ανάπτυξης ενός οργανισμού. Ο Treseder εισάγει ένα μη ιεραρχικό, κυκλικό μοντέλο, όπου κανένα επίπεδο συμμετοχής δεν θεωρείται καλύτερο ή πιο λειτουργικό από κάποιο άλλο (Kirby κ.ά., 2003). Ο Treseder παρουσιάζει τα πέντε ανώτερα επίπεδα συμμετοχής του μοντέλου του Hart ως εναλλακτικές, οι οποίες μπορούν να εξασφαλίσουν διαφορετικούς βαθμούς εμπλοκής των παιδιών σε συμμετοχικές δραστηριότητες. Με το μοντέλο αυτό, ο Treseder θέλησε να εισαγάγει μία προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη το γενικότερο πλαίσιο της συμμετοχής και αναγνωρίζει ότι η πραγματική ζωή συνοδεύεται από πλήθος περιορισμών και προκλήσεων όσον αφορά τη συμμετοχή των παιδιών και των νεαρών ατόμων στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων (όπως η έλλειψη χρόνου), που πρέπει να ληφθούν υπόψη προκειμένου να επιτευχθούν ρεαλιστικοί στόχοι. 45

Διάγραμμα 3: Προσαρμοσμένο από το μοντέλο του Treseder, 2001. Treseder, P. (1997). Empowering children and young people: promoting involvement in decisionmaking. Children s Rights Office and Save the Children. Πιο πρόσφατα, πολλοί άλλοι ακαδημαϊκοί διατύπωσαν εναλλακτικές προσεγγίσεις στο θέμα της συμμετοχής των παιδιών και των νεαρών ατόμων, που καταργούν την έννοια της κλίμακας. Οι Kirby κ.ά. (2003), για παράδειγμα, έχουν προτείνει ένα μοντέλο συμμετοχής, το οποίο περιλαμβάνει τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες εμπλοκής: Οι απόψεις των παιδιών και των νεαρών ατόμων λαμβάνονται υπόψη, ασχέτως εάν διατυπώθηκαν εθελουσίως ή ζητήθηκαν από τους ενηλίκους, στο πλαίσιο του σεβασμού των σχετικών δικαιωμάτων που κατοχυρώνει η Σύμβαση του ΟΗΕ. Τα παιδιά και τα νεαρά άτομα εμπλέκονται στη διαδικασία λήψης αποφάσεων άμεσα και ενεργά. Αυτό σημαίνει ότι οι απόψεις τους ακούγονται και 46