ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Η Εικονογραφία της Νίκης στους Οπισθοτύπους των Υστερορωµαϊκών Νοµισµάτων από το 306 έως τον 7 ο αιώνα µ.χ. (κύρια µεταπτυχιακή εργασία) Μεταπτυχιακός Φοιτητής: Κρικελίκος ηµήτριος Σύµβουλος Καθηγητής: κ. Μέντζος Αριστοτέλης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

Η Εικονογραφία της Νίκης στους Οπισθοτύπους των Υστερορωµαϊκών Νοµισµάτων από το 306 έως τον 7 ο αιώνα µ.χ. (κύρια µεταπτυχιακή εργασία) Μεταπτυχιακός Φοιτητής: Κρικελίκος ηµήτριος Σύµβουλος Καθηγητής: κ. Μέντζος Αριστοτέλης Ηµεροµηνία έγκρισης: 18/9/2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τµήµα τις γνώµες του συγγραφέα.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Η Εικονογραφία της Νίκης στους Οπισθοτύπους των Υστερορωµαϊκών Νοµισµάτων από το 306 έως τον 7 ο αιώνα µ.χ. (κύρια µεταπτυχιακή εργασία) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.... 4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ.... 7 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ....8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ....9 1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ... 10 2. Ο ΟΡΟΣ «ΟΠΙΣΘΟΤΥΠΟΣ».....11 3. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ 12 4. ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑ ΩΣ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ Α 13 4.1. Οι «Νίκες» στον ελλαδικό χώρο, την Νότια Ιταλία και την Μ. Ασία...13 4.2. Η «παγκόσµια» Νίκη και οι ελληνιστικές της προεκτάσεις..14 4.3. Οι Ρωµαϊκές Νίκες.... 16 ΜΕΡΟΣ Α ΟΙ ΝΙΚΕΣ ΣΤΑ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ 1. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΗΣ ΝΙΚΗΣ.20 2. ΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ 22 2.1. Ο βάρβαρος...22 2.2. Genius ή ερωτιδέας....22 2.3. Γυναικείες προσωποποιήσεις (Τύχη, Res Publica, Libertas).....23 3. ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΕΣ ΚΟΠΕΣ ME THN ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ...24 4. VOTA.24 5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΥΠΩΝ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ 25 Α. ΝΙΚΗ ΜΕ ΣΥΝΟ ΕΥΤΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ 26 Α1. Νίκη µε στεφάνι και κλάδο φοινικιάς..26. Α1.1. Νίκη µε στεφάνι κλάδο φοινικιάς και αιχµάλωτος (ή δύο αιχµάλωτοι).. 29 Α2. Νίκη µε τρόπαιο και κλάδο φοινικιάς..30 Α2.1 Νίκη µε τρόπαιο και αιχµάλωτος..... 31 Α2.2 Νίκη µε τρόπαιο και ασπίδα µε Χριστόγραµµα... 32 Α3. Νίκη µε στεφάνι και τρόπαιο 32

Α4. Νίκη µε vexillum...33 Α5. Νίκη µε στεφάνι...33 Α5.1. Νίκη µε στεφάνι και αιχµάλωτο.. 34 Α6. Νίκη µε δεύτερη γυναικεία µορφή..35 Α7. Νίκη και πολεµικό πλοίο..35 Α8. Νίκη και άρµα.. 38 Α9. Νίκη και σταυροφόρος σφαίρα.38 Α10. Νίκη και σταυρός 40 Α11. Νίκη καθιστή µε σύµβολα...41 Α12. υο Νίκες µε σύµβολα 43 Β. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΕΣ ΕΠΕΤΕΙΟΙ (VOTA)...44 Β1. Νίκη όρθια κρατά ασπίδα µε VOTA.44 Β.1.1. Νίκη όρθια κρατά ασπίδα µε VOTA. Αιχµάλωτος.45 Β2. Νίκη καθιστή κρατά ασπίδα µε VOTA 46 Β2.1. Νίκη καθιστή κρατά ασπίδα µε VOTA µε τη βοήθεια ερωτιδέως...47 Β2.2. Νίκη ένθρονη κρατά ασπίδα µε vota αιχµάλωτος. 49 Β2.3. Νίκη ένθρονη κρατά ασπίδα µε Χριστόγραµµα... 49 Β3. υο Νίκες κρατούν στεφάνι ή ασπίδα µε VOTA..52 Γ. ΝΙΚΗ ΩΣ ΣΥΝΟ ΕΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ. 54 Γ1. Νίκη στέφει αυτοκράτορα, που κρατά δυναστικά σύµβολα, όπλα ή vexillum.54 Γ1.1. Αυτοκράτωρ όρθιος, Νίκη και άλλες µορφές..56 Γ2. Αυτοκράτωρ όρθιος, Τύχη και Νίκη.....57 Γ3. Αυτοκράτωρ ένθρονος και Νίκη...58 Γ4. Αυτοκράτωρ έφιππος ή σε άρµα µε Νίκη.59 Γ5. Αυτοκράτωρ σε πλοίο µε Νίκη.62 Γ6. ύο Αυτοκράτορες και Νίκη.64 Γ7. Αυτοκράτωρ και Νίκη πάνω σε σφαίρα 65. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΠΟΛΕΩΝ.68 1. Ρώµη και Νίκη..68 1.1. Μεµονωµένες παραστάσεις µε τη Ρώµη και τη Νίκη..69

2. Κωνσταντινούπολη και Νίκη...70 2.1 Μεµονωµένες παραστάσεις µε την Κωνσταντινούπολη και τη Νίκη...71 3. Ρώµη και Κωνσταντινούπολη ένθρονες κρατούν σφαίρα µε Νίκη.71 Ε. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΘΕΟΙ...72 ΣΤ. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΑΦΟΡΩΝ ΑΛΛΗΓΟΡΙΩΝ...73 Ζ. Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ 73 ΜΕΡΟΣ Β ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΚΗ ΜΕ ΣΤΕΦΑΝΙ ΚΑΙ ΚΛΑ Ο ΦΟΙΝΙΚΙΑΣ ΣΤΟΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΑΓΓΕΛΟ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 1. Η απήχηση της «νοµισµατικής Νίκης» στην υστερορωµαϊκή τέχνη..76 2. Πολιτικά µηνύµατα της παράστασης της Νίκης στα νοµίσµατα... 81 3. Χριστιανικά µηνύµατα της παράστασης της Νίκης στα νοµίσµατα...83 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 86 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...88

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ο εικονογραφικός τύπος της Νίκης είναι από τους πιο δηµοφιλείς στην ρωµαϊκή αυτοκρατορική τέχνη και κυρίως στην νοµισµατοκοπεία. Η φτερωτή, γυναικεία νεανική µορφή, που συµβολίζει την υπεροχή και την επικράτηση, µε εντυπωσίασε ήδη από την πρώτη επαφή µε τα πρωτοβυζαντινά νοµίσµατα. Ο θαυµασµός µου για αυτή τη µορφή δεν συνίσταται µόνο στην αισθητική και καλλιτεχνική αξία του θέµατος, που άλλωστε δεν φαίνονται τόσο στην µικρή επιφάνεια του νοµίσµατος. Εντούτοις, αυτό που κυρίως εντυπωσιάζει, αλλά και προκαλεί το επιστηµονικό ενδιαφέρον, είναι το γεγονός ότι παρά την παγανιστική του προέλευση είναι ένα θέµα που απεικονίσθηκε ποικιλοτρόπως και παρουσιάστηκε σε όλες τις νοµισµατικές υποδιαιρέσεις, από όλους τους αυτοκράτορες από τον Κωνσταντίνο Α µέχρι και τον Ηράκλειο. Με βάση τα παραπάνω, στο πόνηµα αυτό προσπάθησα να διαπραγµατευθώ το θέµα, µε τη συγκέντρωση, κατάταξη, σύγκριση και ερµηνεία όλων των έως τώρα γνωστών παραστάσεων µε θέµα την Νίκη. Στο σηµείο αυτό αρχικά θα ήθελα να ευχαριστήσω θερµά τον δάσκαλο µου και καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας κ. Α. Μέντζο για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε, για τον χρόνο που διέθεσε, για τις συµβουλές και εν γένει την πολύτιµη βοήθεια ήδη από τους πρώτους µήνες, χωρίς την οποία αυτή η εργασία αυτή δεν θα είχε ολοκληρωθεί. Επιπρόσθετα, τον ευχαριστώ θερµά για την ευκαιρία που µου έδωσε να δω «Νίκες» στα νοµίσµατα της κοιµητηριακής βασιλικής του ίου. Ένα µεγάλο ευχαριστώ οφείλω επίσης στον επίκουρο καθηγητή της Βυζαντινής Αρχαιολογίας, κ. Α. Σέµογλου, για τις συµβουλές του και τις συζητήσεις που κατά καιρούς κάναµε, οι οποίες µε βοήθησαν να εντρυφήσω περαιτέρω στο θέµα. Επιπλέον, ευχαριστώ τους φίλους και συναδέλφους µου από το πανεπιστήµιο και κυρίως τον Ν. Τριβυζαδάκη για την πολύτιµη βοήθεια του κατά τη διάρκεια συγγραφής της εργασίας. Ιδιαίτερα ευχαριστώ την Ε. Καλατζή, για την κατά καιρούς φιλοξενία της στη Ρώµη, καθώς και για την υποµονή της στις ατελείωτες βόλτες στους αρχαιολογικούς χώρους και τις βιβλιοθήκες. Αφιερώνω αυτή την εργασία στους γονείς µου, οι οποίοι µε στήριξαν οικονοµικά και συναισθηµατικά όλο αυτό το διάστηµα, για την υποµονή τους, την εµπιστοσύνη τους και την αρωγή τους, σε ό,τι όλα αυτά τα χρόνια επιδίωξα. Σας ευχαριστώ από την καρδιά µου! Τέλος, θα ήθελα να ζητήσω πρώτα από τους κυρίους καθηγητές και στην συνεχεία από τον οποιοδήποτε αναγνώστη του παρόντος πονήµατος την επιείκειά του για ενδεχόµενα λάθη ή παραλείψεις. Θεσσαλονίκη 2007 Κρικελίκος ηµήτριος

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AJA: American Journal of Archaeology. ANSMN: The American Numismatic Society. Museum Notes. ANSNNM: The American Numismatic Society. Numismatic Notes and Monographs. ANSNS: The American Numismatic Society. Numismatic Studies. DOC: The Dumbarton Oaks Collection and the Whittemore Collection. DOCLR: Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. (βλ. βιβλιογρ.: Grierson P. Mays). DOP: Dumbarton Oaks Papers. JNG: Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte. JRS: The Journal of Roman Studies. LIMC: Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae, τ. I VIII, Ζυρίχη Μόναχο 1981 1997. NC: The Numismatic Chronicle. NCirc: The Numismatic Circular RIC: The Roman Imperial Coinage.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η µελέτη της εικονογραφίας της Νίκης στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα είναι ένα άκρως ενδιαφέρον θέµα, που αναγκάζει ποικιλοτρόπως τον ερευνητή να ανακαλύψει την «µυστηριώδη» πορεία στο χρόνο ενός ήδη γνωστού εικονογραφικού θέµατος στη ρωµαϊκή νοµισµατοκοπία. Η έρευνα αυτού του φαινοµενικά απλού θέµατος προϋποθέτει ότι, δεν πρόκειται για µια λεπτοµέρεια ή µια εικονογραφική κατηγορία, που απασχολεί αποκλειστικά όσους καταρτίζουν νοµισµατικούς καταλόγους, αλλά η περαιτέρω ολόπλευρη εξέτασή του αποκαλύπτει ότι πρόκειται για ένα ζήτηµα, που άπτεται της γνώσης ιστορικών, πολιτιστικών και αισθητικών αρχών της προς εξέταση εποχής πράγµα δύσκολο για όποιον δεν έχει ολοκληρωµένη γνώση γι αυτά, και γι αυτό το λόγο χρειάζεται ιδιαίτερο χειρισµό. Επιπρόσθετα, η υστερορωµαϊκή περίοδος στην οποία εξελίσσεται η παράσταση της Νίκης είναι αρκετά µεγάλη, καθώς καλύπτει το διάστηµα από τις αρχές του 4 ου έως και τις αρχές του 7 ου αιώνα. Οπότε καλείται ο ερευνητής να συνδυάσει (αν όχι να συρρικνώσει) την ανάλυση, την ερµηνεία, τη σύνθεση, τη σύγκριση και τα σχετικά παραδείγµατα, αλλά και να αναδείξει µε τη µεγαλυτερη πληρότητα το θέµα, όσο αυτό είναι δυνατόν, στα πλαίσια µιας κύριας µεταπτυχιακής εργασίας. Ήδη από τα παραπάνω αναδεικνύεται ότι η ενασχόληση µε την εικονογραφία τής Νίκης, τους συµβολισµούς και την εξέλιξή της στους οπισθοτύπους των πρωτοβυζαντινών νοµισµάτων, είναι µια επίπονη διαδικασία. Αυτή η δυσκολία επιτείνεται όταν η βιβλιογραφία αντιµετωπίζει το θέµα επιδερµικά, όχι ως αυτούσια θεµατική ενότητα, αλλά ως υποτµήµα µιας ευρύτερης µελέτης της Νίκης, επικεντρωµένης στις αρχαιότερες πτυχές της. Παρολαυτά ίσως και εξαιτίας όλων αυτών δεν παύει να αποτελεί ένα θέµα πρόκληση για όποιον θέλει να εντρυφήσει στα «µυστήρια» της πρωτοβυζαντινής εν γένει καλλιτεχνικής δηµιουργίας. Σ αυτή την εργασία, η οποία διαρθρώνεται σε δύο µέρη, παρακολουθείται γενικότερα και σχολιάζεται η εµφάνιση και η ποικιλία των µορφών της Νίκης στους οπισθοτύπους των υστερορωµαϊκών νοµισµάτων από τις αρχές του 4 ου ως τον 7 ο αιώνα µ.χ., οπότε ο εικονογραφικός τύπος εξαφανίζεται και για ένα µικρό διάστηµα αντικαθίσταται από τον «βυζαντινό άγγελο». Ήδη από την εισαγωγή παρουσιάζεται και ορίζεται η µορφή της Νίκης, ενώ ακολουθεί µια σύντοµη αναδροµή στην εικονογραφία της Νίκης στα νοµίσµατα από την αρχαία Ελλάδα µέχρι και τα χρόνια του Κωνσταντίνου Α. Στο πρώτο µέρος παρουσιάζονται, αρχικά, τα συµπληρωµατικά στοιχεία της υστερορωµαϊκής παράστασης, ενώ ακολουθεί µια ανάλυση και καταγραφή των τύπων. Συνολικά µελετήθηκαν 165 διαφορετικά θέµατα και παραλλαγές, από τα οποία διαπιστώθηκαν: 51 µεµονωµένες παραστάσεις και 114 σειρές (από δυο και άνω νοµίσµατα µε το ίδιο θέµα). Επιπλέον, στο τελευταίο υποκεφάλαιο αυτού του 9

µέρους εξετάζεται η εξέλιξη της παράστασης της παγανιστικής Νίκης στον βυζαντινό άγγελο. Στο δεύτερο µέρος εξετάζεται η σχέση της «νοµισµατικής Νίκης» µε την παράστασή της στην µνηµειακή τέχνη, αλλά και τη µικροτεχνία και στη συνεχεία γίνεται µια προσπάθεια ερµηνείας των πολιτικών και χριστιανικών µηνυµάτων που εκπέµπουν οι παραστάσεις της Νίκης. Τέλος, για την καλύτερη και πληρέστερη τεκµηρίωση του θέµατος προστίθενται ένα γλωσσάριο νοµισµατικών όρων, ένας χάρτης νοµισµατοκοπείων και ένας κατάλογος εικόνων. 1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Μέχρι στιγµής, δεν υπάρχει δυστυχώς η απαραίτητη µονογραφία, που να αναφέρεται λεπτοµερειακά στο θέµα αυτό, µολονότι η µελέτη της εισαγωγής και της δυναµικής της Νίκης στην γενικότερη νοµισµατική εικονογραφία απασχόλησε ορισµένους ερευνητές, κυρίως µετά τα µέσα του 20 ου αιώνα. Επειδή είθισται η νεότερη έρευνα να αναφέρεται στην προγενέστερη βιβλιογραφία, καθώς για την στήριξη ενός θεωρητικού θέµατος είναι απαραίτητη προηγουµένως µια βιβλιογραφική ανασκόπηση, πριν ξεκινήσει την ανάλυση του θέµατος, θα πρέπει να αναφερθεί κανείς στην ιστορία της έρευνας, προκείµενου να διαφωτιστεί όσο το δυνατόν περισσότερο. Ο πρώτος που ασχολήθηκε µ αυτό το θέµα, είναι ο Vermeule 1, σε άρθρο του, το 1957, στο οποίο ασχολείται µε τη Νίκη στη µικροτεχνία και την πλαστική των ρωµαϊκών χρόνων. Το άρθρο του, ωστόσο, δεν περιλαµβάνει τις δηµιουργίες µετά την περίοδο του Μεγάλου Κωνσταντίνου και είναι κάπως δύσχρηστο για αυτή την εργασία. Ακολούθως, την πρώτη έρευνα αποκλειστικά για τα νοµίσµατα µε την εικονογραφία της Νίκης, πραγµατοποιούν στα 1962, οι Bellinger και Berlincourt 2. Στο άρθρο τους παρουσιάζουν τους έως τότε γνωστούς τύπους της Νίκης από τα αρχαία χρόνια ως και τον 7 ο αιώνα µ.χ σε εµπροσθότυπους και οπισθότυπους. Αυτή η εργασία παρέχει αρκετές πληροφορίες για την καταγωγή της συγκεκριµένης εικονογραφίας, αλλά δυστυχώς στην ανάλυση του θέµατος η «υστερορωµαϊκή Νίκη» περιορίζεται σε µόλις τρεισήµισι σελίδες στο τέλος του άρθρου, σε ελάχιστες εικόνες και σχεδόν καθόλου βιβλιογραφία. Πέντε χρόνια αργότερα, το 1967, ο Hölscher 3 ασχολείται και αυτός µε το θέµα της Νίκης, αλλά µολονότι η έρευνα του, εµπεριέχει πολλά παραδείγµατα, περιορίζεται στην αυτοκρατορική περίοδο µέχρι και τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου. Η πρώτη αναφορά στην υστερορωµαϊκή Νίκη, 1 Vermeule C.C., Aspects of Victoria on Roman Coins, Gems, and in Monumental Art, NCirc 65 (1957). 2 Bellinger A.R. Berlincourt M.A., Victory as a coin type, ANSNNM 149 (1962). 3 Hölscher T., Victoria Romana. Archäologische Untersuchungen zur Geschichte und Wesensart der römischen Siegesgöttin von den Anfängen bis zum Ende des 3. Jhs. N. Chr., Mainz am Rhein 1967. 10

πραγµατοποιείται από τον McCormick 4, στα 1986, οι ερµηνείες του οποίου, ωστόσο δεν περιορίζονται στην ίδια την µορφή, αλλά επεκτείνονται γενικότερα στα νικηφόρα σύµβολα του σταυρού και του Χριστογράµµατος. Όλα τα παραπάνω έργα χρησιµοποιήθηκαν σποραδικά, καθώς η συµβολή τους οµολογουµένως δεν στάθηκε θεµελιώδης γι αυτή την εργασία. Αντίθετα, ουσιαστικοί αρωγοί υπήρξαν οι νοµισµατικοί κατάλογοι και ιδιαίτερα ο κατάλογος Roman Imperial Coinage 5, του οποίου η βοήθεια είναι κεφαλαιώδης σε όσους ασχολούνται γενικότερα µε τη νοµισµατική. Κυρίως χρησιµοποιήθηκαν οι τόµοι πέντε ως δέκα, που καλύπτουν το διάστηµα 306 491 µ.χ. Ωστόσο, στους καταλόγους αυτούς ο εκάστοτε συγγραφέας δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να εµβαθύνει σε επιµέρους θέµατα. Παράλληλα µ αυτούς οι Kent, Grierson και Mays στους καταλόγους τους ξεχωριστά παρέχουν συµπληρωµατικές πληροφορίες, και ίσως πιο αναλυτικές σε ορισµένα επιµέρους θέµατα 6. Τέλος, για την περίοδο µετά το 491 χρησιµοποιήθηκαν οι κατάλογοι των Bellinger και Grierson 7, µε ελάχιστες ερµηνευτικές προσπάθειες. 2. Ο ΟΡΟΣ «ΟΠΙΣΘΌΤΥΠΟΣ» Η εργασία αυτή ασχολείται µε την εικονογραφία της Νίκης στους οπισθοτύπους των υστερορωµαϊκών νοµισµάτων, της περιόδου από το 306 ως τα µέσα του 7 ου αιώνα µ.χ. περίπου. Για τους νοµισµατολόγους ο όρος οπισθότυπος, δηλώνει την παράσταση της δευτερεύουσας όψης (ή β όψης) του νοµίσµατος. Στα ρωµαϊκά χρόνια, πρώιµα και ύστερα, τους οπισθοτύπους καταλαµβάνουν αλληγορίες, συµβολικές παραστάσεις και προσωποποιήσεις. Οι αλληγορίες αυτές απεικονίζονταν µε ανθρώπινα χαρακτηριστικά, συνήθως ανάλογα µε το γένος τους στην λατινική γλώσσα, αλλά στην πλειοψηφία τους παριστάνονταν µε γυναικεία µορφή. Οι µορφές των παραστάσεων µπορεί να είναι µεµονωµένες, καθιστές, όρθιες, εν κινήσει προς κάποια κατεύθυνση κρατώντας χαρακτηριστικά σύµβολα, που ήταν ήδη γνωστά από τις αρχαίες λογοτεχνικές πήγες και λατρείες. Εκτός από τα µεµονωµένα θέµατα, πολύ συχνοί είναι και οι συνδυασµοί δύο ή περισσοτέρων µορφών, που εκτελούν κάποια πράξη, τις περισσότερες φορές συµβολική. Οι απεικονίσεις αυτές εγκαταλείφθηκαν σταδιακά, αρχικά αντικαταστήθηκαν από αριθµητικά γράµµατα µε την ευρύτερη 4 McCormick M., Eternal Victory: Triumphal Leadership in Late Antiquity, Byzantium, and the Early Medieval West, Cambridge 1986. 5 Mattingly H., Sutherland C.H.V., Kent J.P.C., Carson R.A.G., Bruun P., κ.ά., The Roman Imperial Coinage, vol. I X, London 1923 1994. 6 Kent J.P.C., Roman Coins London 1978. Grierson P. Mays Μ., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection: From Arcadius and Honorius to the Accession of Anastasius, Washington 1992. 7 Bellinger A. R., Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Vol. I, Anastasius to Maurice (491 602), Washington 1966. Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Vol. 2, pt. 1, Phocas and Heraclius (602-641) Washington 1968. 11

νοµισµατική µεταρρύθµιση του Αναστασίου Α στα 498 µ.χ. και οριστικά πλέον εγκαταλείφθηκαν στις αρχές του 7 ου αι., στα χρόνια του Ηρακλείου. Σε πολλές περιπτώσεις παράλληλα µε την παράσταση διακρίνονται στην δευτερεύουσα όψη (στο αριστερό ή δεξί «πεδίο» του οπισθοτύπου) και άλλα χαρακτηριστικά σηµάδια, π.χ. στα νοµίσµατα της πρωτοβυζαντινής περιόδου εικονίζονται σταυροί, Χριστογράµµατα, αστέρια, µονογράµµατα, αριθµητικά σύµβολα κ.ά. Επιπλέον, στους οπισθοτύπους υπάρχει µια συνοδευτική κυκλοτερής επιγραφή, η οποία επεξηγεί λακωνικά την παράσταση ή περιέχει µια τυποποιηµένη έκφραση (π.χ. VICTORIA AVGVSTI). Κάτω από την παράσταση, µια ελαφρώς έξεργη ευθεία γραµµή, ορίζει το λεγόµενο «έξεργο», στο οποίο εγγράφεται η συντοµογραφία του νοµισµατοκοπείου. Γενικότερα, ανέκαθεν η επιλογή των εικονογραφικών τύπων για τα νοµίσµατα είναι θέµα αισθητικής, ένα πρόβληµα του τι να επιλέξει κανείς για να γεµίσει επαρκώς µια στρογγυλή επιφάνεια και επιπλέον ένα πρόβληµα του τι συµβολισµό θα δώσει 8. Ο συµβολισµός που κάθε φορά δίνεται µπορεί να είναι ευκαιριακός, οπότε το σύµβολο εγκαταλειπόταν µε την πάροδο της περίστασης για την οποία κόπηκε. Ωστόσο, πολλές φορές η επιτυχία και η αποδοχή µιας παράστασης ήταν τόσο µεγάλη, ώστε ο συµβολισµός επιβίωνε και αποκτούσε και δευτερεύοντα νοήµατα, πολλές φορές άσχετα µε την αρχική του σηµασία. Ένα τέτοιο σύµβολο είναι η Νίκη Victoria, της οποίας η ύπαρξη στην νοµισµατική εικονογραφία διήρκεσε περίπου µια χιλιετία, από τον 6 ο αι. π.χ. ως τον 6 ο αι. µ.χ. και ενώ ξεκίνησε ως αρχαιοελληνική αθλητική Νίκη κατέστη στο τέλος ένας «χριστιανικός» άγγελος. 3. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΜΟΡΦΗΣ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ Η Νίκη αναφέρεται για πρώτη φορά στη Θεογονία του Ησιόδου 9 ως κόρη του τιτάνα Πάλλα και της Στυγός και οφείλει την σηµασία, που απέκτησε κυρίως στα ελληνιστικά και ρωµαϊκά χρόνια, όχι τόσο στη µυθική λατρευτική της αξία ή στις λογοτεχνικές πηγές που αναφέρονται σ αυτή, αλλά στην τέχνη και αρχικά στην αγγειογραφία και στην νοµισµατική εικονογραφία. Η Νίκη ήταν µια δευτερεύουσα θεότητα στην ελληνική µυθολογία σε αντίθεση µε την ρωµαϊκή, που ως Victoria καταλαµβάνει κυρίαρχη θέση στο ρωµαϊκό πάνθεο. Η «αρχαιοελληνική» και «ελληνιστική» Νίκη µπορεί να έχει είτε ειρηνικό είτε πολεµικό νόηµα, καθώς σύµφωνα µε το ρήµα «Νικῶ», από το οποίο προέρχεται, µπορεί να σηµαίνει επικράτηση είτε στον πόλεµο, είτε σε κάθε µορφή άµιλλας 10. Την ίδια περίπου σηµασία έχει και η «Victoria», µια από τις πιο κοινές αξίες των ρωµαίων, καθώς η ονοµασία της προέρχεται από το ρήµα «vinco» που σηµαίνει νικώ, επικρατώ. 8 Βλ. σχετικά και RIC VII, σ. 46. 9 Bellinger Berlincourt, Victory, σ. 2. 10 Νίκη Victoria, σ. 36. 12

Σύµφωνα µε το σύνολο διαχρονικά των απεικονίσεων της η Νίκη παρουσιάζεται ως θετικό αποτέλεσµα της υπεροχής ενός θεού ή ενός ανθρώπου (αρχικά αθλητής, αργότερα ήρωας, στρατηγός, αυτοκράτορας). Η ιδιότητα αυτή την καθιστά προσφιλές θέµα απεικόνισης σε νοµίσµατα, αλλά και γενικότερα σε έργα µικροτεχνίας, τα οποία λόγω της ευρείας κυκλοφορίας τους προσφέρονται ιδιαίτερα για να λειτουργήσουν ως φορείς των µηνυµάτων αυτών που τα εκδίδουν. Η απεικόνιση της είναι πολύ λιτή, σταθερή ανά τους αιώνες και εύκολα αναγνωρίσιµη από το θεατή. Πρόκειται για µια νεαρή, φτερωτή, ανάλαφρη, χαριτωµένη, αλλά και µεγαλοπρεπή µορφή, που φορά είτε έναν ανάλαφρο ποδήρη χιτώνα, είτε ένα πέπλο, που την αφήνει µισόγυµνη από τη µέση και πάνω, µε έντονη πτυχολογία που ευνοεί και την «αέρινη» κίνηση. 4. ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑ ΩΣ ΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ Α 4.1. Οι «Νίκες» στον ελλαδικό χώρο, την Νότια Ιταλία και την Μ. Ασία. Το θέµα της Νίκης εµφανίζεται στην νοµισµατική εικονογραφία για πρώτη φορά στον οπισθότυπο νοµισµάτων από την Ολυµπία την περίοδο 510 471 π.χ. περίπου προφανώς στο πλαίσιο των Ολυµπιακών Αγώνων 11. Η θεά εικονίζεται µε τα φτερά της απλωµένα σε έντονη κίνηση 12 φορώντας χιτώνα και κρατώντας ένα δάφνινο στεφάνι, το έπαθλο του νικητή (εικ. 1). Τον επόµενο αιώνα οι χαράκτες έχοντας καλύτερη γνώση της ανατοµίας του σώµατος, παρουσιάζουν τις πρώτες παραλλαγές στην κίνηση ή τη στάση και προσθέτουν περισσότερα σύµβολα (π.χ. ταινία ή κλάδο) 13. Την ίδια περίπου περίοδο που το θέµα παρουσιάζεται στην Ολυµπία, µια διαφορετική εικονογραφία της Νίκης παρουσιάζεται αρχικά στις Συρακούσες και αργότερα στις περισσότερες πόλεις της Σικελίας και της Κάτω Ιταλίας 14. Η παρουσία των πόλεων αυτών στους Ολυµπιακούς αγώνες και οι επιδόσεις τους στις αρµατοδροµίες, επέβαλλαν την απεικόνιση του άρµατος στα τετράδραχµα τους µε την προσθήκη µιας µικρής ιπτάµενης Νίκης στο άνω τµήµα της παράστασης, η οποία στεφανώνει είτε τον ηνίοχο, είτε τα άλογα 15. Εδώ η µορφή συνδέεται µε την πόλη προσφέροντας το στεφάνι της όχι σε κάποιον αόριστο νικητή, αλλά στον επώνυµο άρχοντα. Παρουσιάζεται δηλαδή ως τµήµα ενός καθορισµένου θριάµβου, γεγονός που έχει µεγάλη σηµασία για την εξέλιξη του θέµατος. 11 Seltman, Olympia, σ. 8 13, pl.1. νο 13, 19, 20, 30. 12 Μάλλον πρόκειται για µία πρώιµη προσοµοίωση πτήσης (βλ. Richter, Sculpture, σ. 37 39 και εικ. 82, 88, 682). 13 Seltman, ό.π., σ. 21 38 pl.3. νο 74 80, 82 92, 99, 103, 107, 110, 114 122. 14 Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 7 8, 11 12 και υποσ. 17. 15 BMC Sicily, σ 146 151, νο. 4, 7 19. 13

Τους συρακούσιους «ηνιόχους» υιοθέτησαν πολλές γειτονικές πόλεις 16, ενώ άλλες πάλι καινοτόµησαν παρουσιάζοντας στον οπισθότυπο των κοπών τους την Νίκη σε διαφορές στάσεις (να ίπταται ή να προχωρά) κρατώντας κάποιο σύµβολο ή σε συνδυασµό µε ένα ζώο 17. Εκτός όµως από τα «ειρηνικά θέµατα», στα τέλη του 5 ου αιώνα, η Νίκη παρουσιάζεται και ως θεά του πολέµου, όπως φαίνεται από τις κοπές της Ιµέρας 18, στις οποίες παριστάνεται να κρατά «ἂφλαστον», (γλυπτός διάκοσµος της πλώρης της αρχαίας τριήρους) υπονοώντας µια ναυτική επιτυχία 19. Στις αρχές του 4 ου αιώνα π.χ. το θέµα της Νίκης εξελίσσεται συνεχώς εικονογραφικά και σηµασιολογικά, όχι µόνο στα νοµίσµατα, αλλά και στην γλυπτική 20. Στην Κάτω Ιταλία, ο Ακράγας και η Γέλα παρουσιάζουν µια νέα πτυχή του «κλασικού» θέµατος µε το άρµα, όπου σ αυτή την περίπτωση ηνίοχος είναι η ίδια η Νίκη 21, ξεκινώντας µια παράδοση που θα αναπτυχθεί ιδιαίτερα στα ρωµαϊκά χρόνια. Επίσης, µια ακόµη παράσταση, που ευδοκιµεί στη Μ. Ασία και θα επηρεάσει εξίσου τις µεταγενέστερες κοπές, εικονίζει τη Νίκη σε συνδυασµό µε µια θεότητα 22. Στην ίδια περιοχή, οι πειραµατισµοί σε νέα θέµατα οδηγούν σε καινοτοµίες µε εντελώς διαφορετικό περιεχόµενο από τα προηγούµενα παραδείγµατα. Αυτό φαίνεται σε µια χρυσή κοπή της Λαµψάκου του 355 π.χ. που παρουσιάζει στον οπισθότυπο µια Νίκη γονατιστή και ηµίγυµνη, µε ένα σφυρί στο δεξί της χέρι, να καρφώνει µια περικεφαλαία στο πάνω µέρος τροπαίου 23. Ο συνδυασµός της Νίκης και αυτής της νικητήριας κατασκευής επρόκειτο να κυριαρχήσει αργότερα στις ρωµαϊκές νοµισµατικές παραστάσεις µέχρι τα τέλη του 5 ου αιώνα µ.χ. 4.2. Η «παγκόσµια» Νίκη και οι ελληνιστικές της προεκτάσεις. Αν και η Νίκη ως λατρεία και εικονογραφία είχε αρχίσει να εξαπλώνεται βαθµιαία από την Ιταλία ως την Μ. Ασία και µολονότι το ιδεολογικό της περιεχόµενο είχε ήδη διευρυνθεί αρκετά, εντούτοις στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου (336 323 π.χ.) απέκτησε µια «παγκόσµια» αναγνώριση. Επιπλέον ως συµβολισµός απέκτησε ένα νέο περιεχόµενο που χωρίς ιδιαίτερες αλλαγές θα οικειοποιηθούν όλοι οι µεταγενέστεροι ηγεµόνες. Η «Νίκη του Μ. Αλεξάνδρου» εικονίζεται στον οπισθότυπο χρυσών 16 Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι οι κοπές των Λεοντίνων (BMC Sicily, νο 1 11), της Γέλας (BMC Sicily, νο 3 9), κ.α. 17 Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 8 10. 18 BMC Sicily, σ. 81, νο 50. 19 Η Νίκη µε άφλαστρον εµπνέει και τις κοπές της Μ. Ασίας την ίδια περίοδο, αλλά και την Φοινίκη µεταγενέστερα, βλ. Νίκη Victoria, σ. 42. 20 Richter, Sculpture, σ. 67, 138 και εικ. 543, 545. Ήδη από τον 5 ο π.χ. αιώνα, ο ναός της Αθήνας Νίκης στην Ακρόπολη, παρουσιάζει πολλές νέες εικονογραφίες της Νίκης (Musti, Nike, σ. 30), από τις οποίες εµπνέεται και η νοµισµατική εικονογραφία. 21 BMC Sicily, σ. 71, νο 54 (παράδειγµα από τη Γέλα). 22 Σε κοπές της Αφροδισιάδας η Νίκη στεφανώνει την Αφροδίτη ή την Αθηνά, βλ. Νίκη Victoria, σ. 37. 23 Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 20. 14

στατήρων όρθια µε δάφνινο στεφάνι και µια στυλίδα (πηδάλιο πλοίου), σύµβολο ναυτικής νίκης 24 (εικ. 2). Μολονότι από άποψη τεχνοτροπίας είναι µάλλον συντηρητικός τύπος, από άποψη ιδεολογίας η Νίκη καθίσταται πλέον αποκλειστικό και αιώνιο χαρακτηριστικό του ηγέτη, χωρίς να υπενθυµίζει αναγκαστικά ένα συγκεκριµένο ιστορικό γεγονός.. Οι βασιλείς της ελληνιστικής εποχής χρησιµοποίησαν τον τύπο της Νίκης του Αλεξάνδρου 25 και σε πολλές περιπτώσεις είτε επαναδιαπραγµατεύτηκαν παλαιότερα θέµατα, είτε πρωτοτύπησαν. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι η εικονογραφία που επέλεξε για τις αργυρές κοπές του ο τύραννος των Συρακουσών Αγαθοκλής (317 289 π.χ.) µετά τη νίκη του επί των Καρχηδονίων. Έχοντας ενδεχοµένως ως πρότυπο την παλαιότερη κοπή της Λαµψάκου, παρουσιάζει ως οπισθότυπο µια γυµνόστηθη νίκη, που στερεώνει µια περικεφαλαία πάνω σε τρόπαιο 26 (εικ. 3). Ένα παρόµοιο θέµα παρουσιάστηκε από τον Σέλευκο Α µετά τη µάχη της Ιψού (301 π.χ.), όπου η Νίκη εικονίζεται µπροστά σε τρόπαιο, αλλά αυτή τη φορά αντί να καρφώνει την περικεφαλαία, τοποθετεί ένα στεφάνι στην κορυφή του τροπαίου 27. Ο συνδυασµός του τροπαίου και τη Νίκης εµπνέει ιδιαίτερα τους µεταγενέστερους ηγεµόνες, όπως φαίνεται από τον οπισθότυπο των χρυσών στατήρων του Πύρρου, όπου εικονίζεται η θεά να προχωρά προς τ αριστερά κρατώντας µε το δεξί χέρι στεφάνι, ενώ µε το αριστερό περιβάλλει τρόπαιο 28 (εικ. 7). Αυτή η εικονογραφία θα επιβιώσει σχεδόν απαράλλακτη (ιδίως ο τρόπος που στηρίζει η Νίκη πάνω της το τρόπαιο) και στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα. Στα 306 π.χ. ο Αντίγονος Α, εισάγει µια καινοτοµία στον ήδη γνωστό, από τα χρόνια του Μ. Αλεξάνδρου, οπισθότυπο του ένθρονου ία. Αντί να κρατά το σύµβολο του, τον αετό, τον παρουσιάζει να κρατά µια µικρή Νίκη µε στεφάνι, το οποίο τείνει προς το θεό 29. Την ίδια περίοδο ένα δεύτερο θέµα παρουσιάστηκε σε αργυρό τετράδραχµο από τον ηµήτριο Πολιορκητή, µετά την νίκη του στη ναυµαχία της Σαλαµίνας στην Κύπρο επί του Πτολεµαίου. Αυτή τη φορά στην κύρια όψη του 24 Η παράσταση δεν σχετίζεται µε κάποιο ιστορικό γεγονός, αφού ο Αλέξανδρος δεν διεξήγαγε ναυτικές επιχειρήσεις, αλλά είναι καθαρά συµβολική. Για την ερµηνεία της στυλίδας στα νοµίσµατα του Μ. Αλεξάνδρου βλ. Sergueenkova V., The Stylis on the Gold of Alexander the Great, Numismatica e antiquità classiche 35 (2006), σ. 165 178. 25 Βλ. γενικά Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 23 43. 26 BMC Sicily, σ. 195, νο 378. Σε αντίθεση µε το παράδειγµα της Λαµψάκου, εδώ η Νίκη είναι όρθια. 27 Newell, Eastern Mints, σ. 154 161, pl. 32.1 18. Την ίδια εικονογραφία υιοθέτησαν και οι διάδοχοι του. 28 Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 32. 29 Newell E.T., Western Seleucid Mints, from Seleucus I to Antiochus III, New York 1977, pl. 14.1. και σ. 84, Νο 1. Αυτή η εικονογραφία του «ιός Νικηφόρου» θυµίζει το κολοσσιαίο άγαλµα του ία στην Ολυµπία, που κατασκεύασε ο Φειδίας, βλ. Richter, Sculpture, σ. 172 και υποσ. 61, εικ. 649 50. Εκτός από τον ία και η Αθηνά Παρθένος συνέβαλαν ιδιαίτερα στην διάδοση του εικονογραφικού θέµατος της στέψης των θεών από Νίκη, όπως διαπιστώνεται από κοπές του 4 ου αι. π.χ.. βλ. Νίκη Victoria, σ. 68. 15

νοµίσµατος εικονίζεται µια Νίκη να σαλπίζει πάνω στην πλώρη τριήρους 30 (εικ. 5). Η παράσταση, σχετίζεται άµεσα µε την περίφηµη Νίκη της Σαµοθράκης, αν και η νοµισµατική παράσταση προηγείται κατά πολύ του αγάλµατος 31. Ο «ίας Νικηφόρος» του Αντιγόνου Α, υιοθετήθηκε από τους περισσότερους βασιλείς, ενώ η µικρή Νίκη γίνεται το απαραίτητο σύµβολο πολλών θεοτήτων, όπως για παράδειγµα η Αθηνά Νικηφόρος του Λυσιµάχου 32 (εικ. 4) και η νικηφόρος «Τύχη» της Σελεύκειας του Αντιόχου 33. Μαζί µε αυτά τα παραδείγµατα συµπορεύεται και το παλαιότερο θέµα της «ηνιόχου Νίκης», στις κοπές της Κυρήνης (εικ. 6) και της Καρύστου 34, καθώς και στα σικελικά νοµίσµατα του τυράννου Ικέτα (265 216 π.χ.) και της συζύγου του Φιλιστίδας 35. Τέλος, στα χρόνια του Σελεύκου Β παρουσιάζεται µια χάλκινη κοπή (240 30 π.χ.), µε µια εντυπωσιακή καινοτοµία. Εδώ η Νίκη εικονίζεται πίσω από τον Σέλευκο και στην ίδια κλίµακα µ αυτόν, να τον στέφει 36. Η µοναδικότητα αυτής της κοπής, µολονότι οδηγεί στο συµπέρασµα ότι το νόµισµα αυτό κόπηκε για κάποια ιδιαίτερη περίπτωση, ωστόσο αποτέλεσε πρότυπο για τις µεταγενέστερες παραστάσεις µε το ίδιο θέµα. 4.3. Οι Ρωµαϊκές Νίκες. Τις πρώτες επιρροές στη διαµόρφωση των εικονογραφικών τους θεµάτων τις δέχονται οι ρωµαίοι από τις ελληνικές πόλεις της Ιταλίας και Σικελίας και µε την επαναδιαπραγµάτευση αρχικά των ήδη γνωστών θεµάτων αναπτύσσουν σταδιακά ένα ανεξάρτητο νοµισµατικό εικονογραφικό σύστηµα. Η νέα και άρτια καλλιτεχνική παράδοση, που δεν περιορίζεται µόνο στα νοµίσµατα, συµβαδίζει µε µια νέα ιδεολογία, καθώς η Νίκη εκφράζει πλέον την ανερχόµενη ρωµαϊκή δύναµη και µια νέα θρησκεία, στην οποία η Νίκη από δευτερεύουσα αρχαιοελληνική θεότητα, ανυψώνεται στην ισόθεη µε το υπόλοιπο ρωµαϊκό πάνθεο, Victoria. Οι πρώτες ρωµαϊκές Νίκες, «σικελικής έµπνευσης», υιοθετήθηκαν µετά την κατάληψη των εδαφών της Σικελίας και Κάτω Ιταλίας από τους ρωµαίους κατά τον 3 ο αιώνα. π.χ. Η παλαιότερη ρωµαϊκή Νίκη Victoria χρονολογείται την περίοδο 265 242 π.χ. και εµφανίζει στενή οµοιότητα µε την παλαιότερη Νίκη του Αγαθοκλή, µε τη διαφορά ότι στη θέση του τροπαίου εδώ εικονίζεται ένα µακρύ 30 Newell E.T., The coinages of Demetrius Poliorcetes, Oxford 1927, σ. 31 8. 31 Νίκη Victoria, σ. 6. Πρόκειται για το ανάθηµα των Ροδίων στο Ιερό των µεγάλων θεών στη Σαµοθράκη σε ανάµνηση της νίκης τους εναντίον του Αντιόχου Γ, το 191/190 π.χ.. 32 Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 30. Στην περίπτωση της Αθήνας Νικηφόρου η Νίκη δεν είναι στραµµένη προς την κεντρική µορφή, αλλά προς τα αριστερά, στεφανώνοντας την επιγραφή όνοµα του Λυσιµάχου, προβάλλοντας τη θεία εύνοια στο πρόσωπό του. 33 Ό.π., σ. 33. 34 Νίκη Victoria, σ. 43, 79 και εικ. 1 και 4. 35 BMC Sicily, σ. 200, 212, νο 430, 538. 36 Newell, Eastern Mints, σ. 79, pl. 17.7 10. 16

κλαδί φοίνικα, στο οποίο η Νίκη «δένει» ένα στεφάνι µε ταινία 37 (εικ. 8). Στη συνέχεια παρουσιάζεται ο λεγόµενος quadrigatus (225 212 π.χ.), που εικονίζει τον ία πάνω σε τέθριππο µε µια µικρή νίκη πίσω του 38. Πρόκειται για µια ενδιαφέρουσα σύνθεση, αν και η εκτέλεση είναι µάλλον τεχνικά φτωχή. Η ίδια έλλειψη καλαισθησίας παρατηρείται και στον ελαφρώς οψιµότερο (211 π.χ.) victoriatus («τροπαιοφόρος») 39, που εικονίζει το συνδυασµό Νίκης τροπαίου. Κατά την διάρκεια του 1 ου αι. π.χ., στα νοµίσµατα της ρωµαϊκής δηµοκρατίας οι επαναλήψεις παλαιοτέρων τύπων είναι αρκετές 40, αλλά δεν λείπουν και νέες προσεγγίσεις. Μια σηµαντική εικονογραφία και από τις πρώτες εµφανίσεις της στα νοµίσµατα αυτής της περιόδου είναι η «Νικηφόρος Ρώµη». Εικονίζεται ως γυναικεία µορφή θεότητα, καθιστή πάνω σε ένα σωρό από όπλα, ενώ πίσω της µια Νίκη την στέφει 41. Στα τελευταία χρόνια της δηµοκρατίας και κυρίως στην αυτοκρατορική περίοδο, η Victoria ήταν µια από τις πιο σηµαντικές θεές, προστάτιδες των ρωµαίων στρατηγών 42. Στους οπισθοτύπους των νοµισµάτων του Ιουλίου Καίσαρα, εικονίζεται µια ένθρονη Αφροδίτη, (Venus Victrix), µε λόγχη και µια µικρή Νίκη στραµµένη προς τα αριστερά 43. Η αναλογία µε την Αθηνά Νικηφόρο των Σελευκιδών είναι προφανής και µ αυτό τον τρόπο ο Καίσαρ συνδέει τον εαυτό του µε τους βασιλείς της ελληνιστικής εποχής. Η σύντοµη περίοδος του Καίσαρα αποτελεί ουσιαστικά προοίµιο για την αυτοκρατορική περίοδο και η Νίκη στα νοµίσµατα αυτής της περιόδου δεν είναι τυχαία επιλογή, αλλά τµήµα µιας ευρύτερης προπαγάνδας, ενός συνολικού σχεδίου επηρεασµού της κοινής γνώµης 44. Ήδη µετά την ναυµαχία του Ακτίου ο Οκταβιανός παρουσιάζει µια οµάδα νοµισµάτων στα οποία η Νίκη έχει εξέχουσα θέση. Αρχικά σε δηνάρια του 30 π.χ. εικονίζεται µια Νίκη µε στεφάνι και κλαδί φοινικιάς να «προσγειώνεται» στην πλώρη µιας τριήρους 45 (εικ. 9), υπενθυµίζοντας την παλαιότερη παράσταση του ηµητρίου Πολιορκητή. Σε ένα δεύτερο σύνολο χρυσών νοµισµάτων η Νίκη εικονίζεται µε τα ίδια σύµβολα να «προσγειώνεται» πάνω σε µια 37 BMC Republic τ. III, pl. 74.10. 38 BMC Republic τ. III, pl. 75.1 7. Η κοπή του quadrigatus σχετίζεται µε τα γεγονότα των τελών του 3 ου αι. π.χ., καθώς και µε ένα χρυσό άγαλµα του ναού του ιός Υψίστου στον Καπιτωλίνο λόφο, βλ. και Νίκη Victoria, σ. 48. Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 45 47. Ο παραπάνω τύπος χρησιµοποιήθηκε και σε συνδυασµό µε άλλες θεότητες σε πιο περιορισµένη κλίµακα (π.χ. µε την Diana Victoria, βλ. BMC Republic τ. III, pl. 23.1). 39 BMC Republic τα, III, pl. 13.8, 12, 15. 40 Εξαιρετικές για αυτή την περίοδο είναι οι κοπές του Σύλλα που θυµίζουν σύγχρονα ανάγλυφα, Hölscher, Victoria, σ. 146 47. 41 BMC Republic τ. III, pl. 96. 3. 42 Kuttner, Cups, σ. 149-151. 43 BMC Republic τ. III, pl. 54.5 6. 44 Ο Sutherland (Coinage in the Roman Imperial Policy, 31 B.C. A.D. 68, London 1951, σ. 28) αναφέρει ότι «ο Αύγουστος και οι διάδοχοι του θεωρούσαν ότι η επιλογή καταλλήλων τύπων αποτελούσε θέµα κεφαλαιώδους σηµασίας στην καθοδήγηση του λαού». 45 BMC Empire τ. I, pl. 15, 6 7. 17

σφαίρα 46 (εικ. 10). Την έµπνευση για αυτό τον τύπο έδωσε το χρυσό άγαλµα που αρχικά είχε στήσει ο Πύρρος στον Τάραντα, το 280 π.χ., αλλά στη συνέχεια (27 π.χ.) ο Αύγουστος το µετέφερε στην αίθουσα συνεδριάσεων της Συγκλήτου της Ρώµης (Curia Julia) 47. Άλλη µια νέα εικονογραφία που παρουσιάστηκε στα χρόνια του Αυγούστου εισάγει το θέµα των δύο Νικών ταυτόχρονα στην ίδια παράσταση. Συγκεκριµένα, πρόκειται για οπισθοτύπους χάλκινων sestertius που αναπαριστούν τον βωµό της Ρώµης και του Αυγούστου στο Λούγδουνον 48. Εκατέρωθεν του βωµού διακρίνονται πάνω σε δυο κίονες, δύο Νίκες αντωπές, που κρατούν στεφάνι. Η τελευταία, αλλά µάλλον πιο αξιοπρόσεκτη εικονογραφία που παρουσιάζεται στα χρόνια του Οκταβιανού εικονίζει µια Νίκη να κρατά µια ασπίδα µε την επιγραφή CLV 49 (εικ. 11), η οποία αντιπροσωπεύει τον Clipeus Virtutis που δόθηκε στον Αύγουστο από την Σύγκλητο. Επιπλέον, οι διάδοχοι του παράλληλα µε τα υπόλοιπα καθιερωµένα θέµατα µε τη Νίκη 50 χρησιµοποιούν την εικονογραφία µε την ασπίδα, εξελίσσοντας την και αλλάζοντας σταθερά το περιεχόµενο των επιγραφών 51. Πολλές από τις λεπτοµέρειες αυτών των παραλλαγών, όπως η στάση της µορφής, η θέση της ασπίδας, η µικρή σφαίρα 52 ή περικεφαλαία που ενίοτε πατά η Νίκη (εικ. 12) 53 έχουν ιδιαίτερη σηµασία καθώς, συναντώνται και στις υστερορωµαϊκές παραστάσεις. Ιδιαίτερη αναφορά, ωστόσο, θα πρέπει να γίνει σε δύο νεωτερισµούς που παρουσιάζονται σε sestertii του Κοµµόδου. Στην πρώτη περίπτωση η Νίκη εικονίζεται καθιστή και γυµνόστηθη στηρίζοντας την ασπίδα µε το γόνατό της (εικ. 13) 54. Η απεικόνιση αυτή σταθεροποιείται και εφεξής θα χρησιµοποιείται για όλες τις καθιστές Νίκες µέχρι το τέλος αυτής της εικονογραφίας (578 µ.χ.) 55. Επιπλέον, σε 46 BMC Empire τ. I, pl. 14. 18-19 & pl. 15.1. 47 Bellinger Berlincourt, ό.π., σ. 53 και υποσ. 107 9. Νίκη Victoria, σ. 52, 84. 48 BMC Empire τ. I, pl. 21. 1 2, 4 5. 49 BMC Empire τ. I, pl. 9.4 8. 50 Αξιοσηµείωτη είναι η συνεχής χρήση του θέµατος της Νίκης ηνιόχου, αρχικά σε aurei του Οκταβιανού και ακολούθως σε χάλκινα µετάλλια από την περίοδο του Αδριανού (117 138) µέχρι και τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου, βλ. Νίκη Victoria, σ. 80. 51 Στα χρόνια του Τιβερίου η ασπίδα εικονίζεται πλέον αριστερά από τη θεά, η οποία την κρατά κατακόρυφα, και επίσης στηρίζεται πάνω σε κιονίσκο, ενώ η επιγραφή της είναι SPQR (BMC Empire I, pl. 25.11). Ο Βεσπασιανός επαναλαµβάνει το θέµα, µε την ασπίδα αυτή τη φορά τοποθετηµένη πάνω σε δέντρο (BMC Empire τ. I, pl. 63.6). 52 Θυµίζει νοµίσµατα του Αυγούστου στα οποία ο αυτοκράτορας εικονίζεται να πατά σε σφαίρα, Galinsky, Culture, εικ. 147, βλ. και παρακάτω. 53 Η Νίκη που πατά σε περικεφαλαία µπροστά από ασπίδα είναι µία πολύ συνηθισµένη εικονογραφία στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα. Ο τύπος της προέρχεται από αυτόν της λεγόµενης «Αφροδίτης της Capua». Στο πρωτότυπο έργο η Αφροδίτη απεικονιζόταν να καθρεφτίζεται στην ασπίδα του Άρη πατώντας µε το πόδι της πάνω στην περικεφαλαία του, βλ. Mlasowsky, Tonlampen, σ. 288 91. Η προσθήκη των φτερών την µετέτρεψε σε Νίκη και η απεικόνιση της κατ αυτό τον τρόπο κατέστη η καθαυτό παράσταση της Νίκης που επιγράφει σε ασπίδα, βλ. σαρκοφάγο του M.Sulpicius Puladis της Galleria Lapidaria (Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 34, πιν. 14) και τη σαρκοφάγο Νο 58 [I.N. 2599] στο: Østergaard J.S., Catalogue. Imperial Rome. NY Carlsberg Glyptotek, New York 1996. Χαρακτηριστικό της εικονογραφικής σχέσης της Αφροδίτης µε τη Νίκη είναι η ηµίγυµνη µορφή της δεύτερης, που επικρατεί µέχρι και τα τέλη του 6 ου αιώνα µ.χ. 54 BMC Empire τ. IV, pl. 105. 8. 55 Για τις όποιες εξαιρέσεις στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα, βλ. παρακάτω. 18

ένα άλλο παράδειγµα στην ασπίδα της Νίκης αναγράφεται η επιγραφή VO[tis] DE[cennalibus] 56, που αναφέρεται στις ευχές (vota) για την δεκαετηρίδα του αυτοκράτορα στο θρόνο. Γενικά. σε όλη τη διάρκεια της αυτοκρατορικής περιόδου µετά τον Οκταβιανό οι καθιερωµένες παραστάσεις µε τη Νίκη επαναλαµβάνονται διαρκώς, χωρίς πολλές αλλαγές, µε τη µορφή σε κανονική κλίµακα ή ως µικρογραφία (Victoriola) να κρατά διάφορα χαρακτηριστικά σύµβολα (στεφάνι, ταινια, τρόπαιο, ασπίδα κ.ά.). Εντούτοις, έχει εξαιρετική σηµασία για τις µεταγενέστερες περιπτώσεις, µια παράσταση του Βεσπασιανού, όπου η Νίκη στέφει τον αυτοκράτορα 57. Η στάση της είναι χαρακτηριστική και η όλη σύνθεση επιβιώνει µέχρι και το τέλος της υστερορωµαϊκής περιόδου. Επιπλέον, στα µέσα του 3 ου αιώνα ο Βαλεριανός µε βάση πιθανόν την πρωιµότερη παράσταση του Οκταβιανού εισήγαγε την εικονογραφία των δύο αντωπών Νικών 58, οι οποίες κρατούν ανάµεσά τους ασπίδα. Τέλος, κατά την περίοδο της Τετραρχίας η νέα ιδεολογία εύστοχα αντανακλάται στους χρυσούς aurei, που εικονίζουν δυο αυγούστους ένθρονους και µια Νίκη πίσω και ανάµεσά τους να τους στεφανώνει 59 (εικ. 14). 56 BMC Empire τ. IV, pl. 106. 12. 57 BMC Empire τ. IΙ, pl. 6.6 8. Η παράσταση ίσως κατάγεται από τις κοπές του Σελεύκου Β, βλ. παραπάνω. 58 Webb P.H., RIC. Vol. 5. pt.1. Valerian I to Florian, London 1927, νο 294 96. 59 Webb P.H., RIC. Vol. 5. pt.2. Probus to Amandus, London 1933, νο. 15. 19

ΜΕΡΟΣ A Α. ΟΙ ΝΙΚΕΣ ΣΤΑ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΙΚΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ 1. ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ Η Νίκη στην νοµισµατική παράσταση των υστερορωµαϊκών χρόνων εικονίζεται είτε µόνη της είτε µε άλλες µορφές κρατώντας ορισµένα καθιερωµένα σύµβολα, µε συγκεκριµένη σηµασία. Οι εναλλαγές των συµβόλων αυτών στις παραστάσεις διαµόρφωσαν µε το πέρασµα των αιώνων ορισµένους εικονογραφικούς συνδυασµούς τύπους, η ποικιλία των οποίων κατανέµεται στις διαφορές νοµισµατικές υποδιαιρέσεις. Τα πιο γνωστά και χαρακτηριστικά σύµβολα, όπως προκύπτουν και από την παραπάνω αναδροµή, στην υστερορωµαϊκή εικονογραφία της Νίκης είναι το στεφάνι από φύλλα δάφνης και το κλαδί φοινικιάς. Η «στεφανηφόρος Νίκη» είναι η παλαιότερη χρονολογικά παράσταση της µορφής αυτής και µια από τις πλέον δηµοφιλείς σε όλη γενικά την «ιστορία» της νοµισµατικής εικονογραφίας, καθώς ελάχιστα αλλάζει µε το πέρασµα των αιώνων, ενώ αντίθετα παρουσιάζει µία τυπολογία σχεδόν αδιατάρακτη Το στεφάνι από κλαδί ελιάς, δάφνης ή δρυός αποτελεί το βασικό σύµβολο της Νίκης, τιµητικό έπαθλο των νικητών σε αθλητικούς αγώνες και των θριαµβευτών σε µάχες και πολέµους 60. Κατά την ρωµαϊκή αυτοκρατορική εποχή το στεφάνι προορίζεται για τον αυτοκράτορα, συµβάλλοντας στον θρίαµβο του, καθώς η σύνδεση της Νίκης ως ηγεµονικής αρετής, µε τον αυτοκρατορικό θεσµό είναι ιδιαίτερα στενή. Γενικά, τόσο το στεφάνι, όσο και το κλαδί φοινικιάς είναι ξεκάθαρα σύµβολα που δεν επιδέχονται ιδιαίτερες ερµηνείες, εκτός ίσως από το κλαδί που µπορεί να ερµηνευτεί και ως στοιχείο γονιµότητας 61. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό σύµβολο που συνδυάζεται µε τη Νίκη, ήδη από τα αρχαία χρόνια και που έχει άµεση σχέση µε την πολεµική επιτυχία σε αντίθεση µε το στεφάνι που προέρχεται από την αθλητική Νίκη είναι το τρόπαιο 62. Το τρόπαιο είναι το νικητήριο µνηµείο, που αποτελείται από τα όπλα των νικηµένων εχθρών στη µάχη και έχει ιδιαίτερη θέση στην αυτοκρατορική θριαµβευτική εικονογραφία και κατ επέκταση και στην νοµισµατική εικονογραφία. 60 Νίκη Victoria, σ. 68. 61 Γενικά για τη χρηση του κλαδιού φοινικιάς στη ρωµαϊκή τέχνη, βλ. Kuttner, Cups, σ. 15, 187 88, 214 (υποσ. 6), 252 (υποσ. 79), 258 (υποσ. 117), 281, 286, 289. 62 Storch R.H., The trophy and the cross. Pagan and Christian Symbolism in the fourth and fifth centuries, Byzantion 40 (1970), σ. 105 118. 20

Η ασπίδα εντάσσεται στα σύµβολα της Νίκης από τα χρόνια του Οκταβιανού Αυγούστου 63. Για την ερµηνεία της σχέσης Νίκης και ασπίδας και την συναφή εικονογραφία, η πιο απλή άποψη είναι ότι στα µάτια του καλλιτέχνη συνδέονται άρρηκτα, καθώς η ασπίδα ήταν τοποθετηµένη µπροστά στο άγαλµα της Νίκης στην αίθουσα της συγκλήτου 64. Από την άλλη το κυκλικό σχήµα της ασπίδας είναι µια αλληγορία ολόκληρου του κόσµου, ενώ η Νίκη ως alter ego του αυτοκράτορα υποδηλώνει την επικράτησή του σε ολόκληρο τον κόσµο. Επιπλέον, το περιεχόµενο των επιγραφών της ασπίδας και η Νίκη ως ιδέα αλληλοσυµπληρώνονται. Η ασπίδα δόθηκε αρχικά στον Αύγουστο «virtutis, clementiae iustitiae et pietatis causa» 65 και οι νίκες του Αυγούστου κατέστησαν αυτές τις αρετές αποτελεσµατικές στην νέα περίοδο και αυτονόητες για τους διαδόχους του. Ο εικονογραφικός αυτός συνδυασµός καθιερώθηκε και εξελίχθηκε στην υστερορωµαϊκή περίοδο, µε την προσθήκη διάφορων παραπληρωµατικών θεµάτων, όπως ο ερωτιδέας ή ο κιονίσκος κ.λ.π. Τέλος, ένα από τα πλέον σηµαντικά σύµβολα που συνδέονται µε την εικονογραφία της Νίκης, είναι η σφαίρα 66. Η σφαίρα, αντιπροσωπεύει µια σηµαντική έννοια στην ελληνιστική και ρωµαϊκή φιλοσοφία, συµβολίζει τον κόσµο, την Οικουµένη 67 orbis terrarum. Συνεπώς, είναι ένα από τα βασικά δυναστικά σύµβολα του αυτοκράτορα, που ήδη από τα ελληνιστικά χρόνια σχετίζεται µαζί του, καθώς την κρατά ή πατά πάνω της 68. Ωστόσο, η πιο συνηθισµένη εικονογραφική πτυχή αυτού του θέµατος, συµπεριλαµβάνει τη Νίκη, που εικονίζεται σε µικρή κλίµακα πάνω στη σφαίρα, την οποία κρατά συνήθως µε το δεξί του χέρι ο αυτοκράτορας 69. Αυτή ακριβως η απεικόνιση υποδηλώνει την απέραντη εξουσία του, την κυριαρχία του σε όλη την έκταση της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας 70. Επιπρόσθετα, από το 380 µ.χ. ένας νέος οπισθότυπος εικονίζει τη Νίκη σε κανονική κλίµακα να κρατά τη σφαίρα η οποία πλέον, φέρει ένα σταυρό πάνω της. Σ αυτή την παράσταση ο συνδυασµός των τριών συναφών εννοιών, νίκη σταυρός σφαίρα, δεν αλλάζει ουσιαστικά τον συµβολισµό 63 Νίκη Victoria, σ. 84. Γενικά για το θέµα της Νίκης µε την ασπίδα βλ. Hölscher, Victoria, σ. 98 136. 64 Bellinger Berlincourt, Victory, σ. 54 και υποσ. 111. 65 Ό.π., 46 και υποσ. 90. βλ. και Mattingly H., The Roman Virtues, Harvard Theological Review 30 (1937), 103 117. 66 RIC X, σ. 50. Alföldi M.R., Signum Deae. Die Kaiserzeitlichen Vorgänger des Reichapfels, JNG 1961, σ. 19 32. Hölscher, Victoria, σ. 22 33. Επιπλέον για µία εκτενή βιβλιογραφία αναφορικά µε τη σφαίρα βλ. Nippe, Fortuna, σ. 147 και υποσ. 418. Smith, Architectural Symbolism, σ. 56 58. Η ίδια εικονογραφία, που µαρτυρά κοινό context, παρουσιάζεται και για την Fortuna ή την Τύχη. Βλ. Lichocka, Iconographie de Fortuna, εικ. 409 67 Canciani, Oikoumene, σ. 16 17. 68 Galinsky, Culture, εικ. 147, 148. 69 Η σφαίρα έγινε ένα από τα κεντρικά σύµβολα της εικονογραφίας αρχικά του Αυγούστου, βλ. Hölscher, Victoria, σ. 6, 22, 41. 70 Kuttner, Cups, σ. 90 και υποσ. 132. 21

της σφαίρας, εντούτοις η παράσταση θα µπορούσε κάπως απλοϊκά να ερµηνευθεί ως «η νίκη του σταυρού σ ολόκληρο τον κόσµο». 2. ΕΥΤΕΡΕΥΟΥΣΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ 2.1. Ο βάρβαρος. Στις παραστάσεις του 3 ου αι. µ.χ. τονίζεται ένα νέο χαρακτηριστικό, το οποίο δεν συνηθιζόταν στις παλαιότερες, ο αιχµάλωτος εχθρός. Αρχικά, σ έναν denarius του Σεπτιµίου Σεβήρου κάτω από τη Νίκη εικονίζεται µαζί ένας αιχµάλωτος, γονατιστός, στο κάτω αριστερό τµήµα της παράστασης, η καταγωγή του οποίου γίνεται γνωστή από την συνοδευτική επιγραφή VICT PARTHICAE 71. Γενικά, ο αιχµάλωτος (ή οι αιχµάλωτοι), παριστάνεται σε µικρότερη κλίµακα από την κύρια µορφή ή µορφές της παράστασης, όρθιος, καθιστός ή γονατιστός, δεµένος πισθάγκωνα. Η συνήθης θέση του είναι είτε στο πόδι ενός τροπαίου 72 είτε κάτω από το πόδι του αυτοκράτορα ή της Νίκης 73, είτε δίπλα από την κύρια µορφή, η οποία τον τραβά βίαια προς την κατεύθυνση που είναι στραµµένη δίνοντας έµφαση στον διασυρµό του. Όταν εικονίζεται καθιστός η γονατιστός η κατεύθυνση του σώµατος του συνήθως ποικίλλει, αλλά τις περισσότερες φορές είναι στραµµένος προς αντίθετη κατεύθυνση από αυτή της βασικής µορφής, αλλά µε το κεφάλι συνήθως στραµµένο προς αυτήν, γεγονός που δείχνει την αγωνιά για την τύχη του. Επίσης, σε ελάχιστες περιπτώσεις διακρίνονται και τα χέρια του αιχµαλώτου, τα οποία υψώνει ικετευτικά προς την κύρια µορφή της παράστασης ζητώντας το έλεος. Οι Ρωµαίοι δεν επινοούσαν ιδιαίτερο εικονογραφικό τύπο για τους βάρβαρους λαούς που κατακτούσαν, απλά στον βασικό θέµα πρόσθεταν µια λεπτοµέρεια, π.χ. για να δηλώσουν ότι ο βάρβαρος είναι ανατολίτης, του πρόσθεταν ένα φρυγικό πίλο 74. 5.2. Genius ή ερωτιδέας. Η παράσταση της νίκης σε συνδυασµό µε την ασπίδα, πολλές φορές εµπλουτίζεται µε την εικόνα µιας δεύτερης φτερωτής παιδικής µορφής, που θυµίζει ερωτιδέα (putto) 75. Στους νοµισµατικούς καταλόγους, ωστόσο αναφέρεται ότι η συγκεκριµένη προσωποποίηση είναι ο ρωµαϊκός Genius. Γενικά, ο Genius σύµφωνα µε την 71 BMC Empire τ., V, pl. 44.13. 72 Εκτός από τις νοµισµατικές παραστάσεις, ο συνδυασµός Νίκης, βαρβάρου και τροπαίου, εικονίζεται πολύ παραστατικά σε ανάγλυφα, όπως αυτό του δεξιού στυλοβάτη στο Arcus Novus του ιοκλητιανού, στον κήπο Boboli της Φλωρεντίας, βλ. Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 31 2. 73 Romans Barbarians, σ. viii xii (εισαγωγή). 74 Ό.π., σ. 76. 75 Σ αυτή την εργασία χρησιµοποιείται ο όρος «ερωτιδευς» (putto). Αυτή την ορολογία («erote») δέχεται και η M. Perrone (στο Aurea Roma, σ. 572), για την περιγραφή των παραδειγµάτων νο 245 246. 22

βιβλιογραφία 76 είναι η αφηρηµένη µορφή του Αγαθοδαίµονος του ρωµαϊκού λαού. Ο εικονογραφικός του τύπος αντιστοιχεί σε µια γυµνή µορφή µε «τοιχόσχηµο» στέµµα ή µόδιο, κρατά µε το δεξί χέρι Κέρας της Αµαλθείας και µε το αριστερό µια σπονδική φιάλη. Παρατηρώντας ωστόσο την παράσταση, η µορφή που περιγράφεται ως Genius, δεν έχει καµία σχέση µε την µορφή που εικονίζεται να βοηθάει την Νίκη, µια µορφή κοινή στη ρωµαϊκή αυτοκρατορική τέχνη, καθώς συναντάται σε µαρµάρινα ανάγλυφα, σε ελεφαντοστά, αλλά και σε αυτοκρατορικά νοµίσµατα. 5.3. Γυναικείες προσωποποιήσεις (Τύχη, Res Publica, Libertas). Η προσωποποίηση της Τύχης εικονίζεται ως γυναικεία µορφή πάντα µε «τοιχόσχηµο» στέµµα, δηλαδή ένα στέµµα που η µορφή και η διακόσµηση του θυµίζει τείχη και πύργους πόλεων 77. Το «τοιχόσχηµο» στέµµα της Τύχης προέρχεται από την ανατολική εικονογραφία, ήδη από την ελληνιστική εποχή. Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγµατα απεικόνισης της Τύχης είναι το περίφηµο άγαλµα της Τύχης της Αντιοχείας 78 του Ευτυχίδη (3 ος αι. π.χ.), που αποτέλεσε πρότυπο για παρόµοιες απεικονίσεις µέχρι και την υστερορωµαϊκή περίοδο. Ένα από τα πιο διάσηµα σύµβολα που κρατά η Τύχη είναι το Κέρας της Αµαλθείας, σύµβολο αφθονίας, πλούτου και γονιµότητας, που αντιπροσωπεύει τα αγαθά που η Τύχη παρέχει στους ανθρώπους και στις πόλεις 79. Οι γυναικείες µορφές µ αυτό το στέµµα είτε πρόκειται για νοµίσµατα είτε για άλλους φορείς τέχνης είναι ταυτόσηµες µε την αυτοκρατορική ιδεολογία και εικονογραφία. Συνήθως είναι δευτερεύον στοιχείο µιας παράστασης και είτε εικονίζεται γονατιστή µπροστά από τον αυτοκράτορα, είτε όρθια να του προσφέρει κάποιο σύµβολο. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, δηµιουργείται σύγχυση, καθώς δεν είναι πάντα σαφές αν αυτές οι µορφές συµβολίζουν την Τύχη κάποιας πόλης (ή την ίδια την πόλη) ή την προσωποποίηση της Res Publica. Εάν πρόκειται για την γονατιστή Τύχη κάποιας πόλης τότε ενισχύεται το στρατιωτικό προφίλ του συνεικονιζοµένου αυτοκράτορα, καθώς κατακτά τις διαφορές πόλεις σε περίοδο πολέµου. Από την άλλη εάν ταυτισθεί η γυναικεία µορφή µε τη Res Publica, αντανακλάται στο νόµισµα η πολιτική εξουσία του αυτοκράτορα και η εµπιστοσύνη 76 Χριστοδούλου, Αρχαίοι Θεοί, σ. 15. Γενικότερα, για το θέµα του Genius, βλ. Wissowa G., Religion und Kultus der Römer. Handbuch der Altertumswissenschaft, (β εκδ.), Munich 1971, σ. 175 181. Fishwick D., The Imperial Cult in the Latin West. Studies in the Ruler Cult of the Western Provinces of the Roman Empire. Leiden 1987, σ. 375 87. 77 Το «τοιχόσχηµο» στέµµα αρχικά ήταν χαρακτηριστικό της Κυβέλης (της «ανατολίζουσας» Mater Magna, βλ. Lichocka, Iconographie de Fortuna, σ. 89 91), όσο και της ρωµαϊκής «Τύχης Fortuna». Η αναγνώριση µίας µορφής µε τοιχόσχηµο στέµµα στην ρωµαϊκή εικονογραφία γενικότερα είναι προβληµατική, αν δεν υπάρχει µία συνοδευτική επιγραφή, που να ξεκαθαρίζει, αν πρόκειται για την Κυβέλη ή την Τύχη. Γενικά, για την εικονογραφία της Κυβέλης, βλ. Simon E., Kybele, LIMC τ.viii, 1997, σ. 744-766. για την Τύχη, βλ. Villard L. Tyche, LIMC τ. VIII.1., σ. 115-125. 78 Το άγαλµα της Τύχης της Αντιόχειας έχει γίνει κατά καιρούς θέµα λεπτοµερούς µελέτης, βλ. Balty J.C., Antiocheia, LIMC τ. I, σ. 840-851. Dohrn T., Die Tyche von Antiochia, Berlin 1960. 79 Lichocka, ό.π., σ. 32-34. 23

του λαού για την σωστή ρύθµιση των πολιτειακών θεµάτων σε περίοδο ειρήνης. Στις παραπάνω παραστάσεις η Νίκη εικονίζεται είτε ως µικρογραφία σε σφαίρα, είτε στην διάσταση µε τα αλλά πρόσωπα της παράστασης και σε κάθε περίπτωση κρατά µε το δεξί της χέρι στεφάνι και µε το αριστερό κλάδο φοινικιάς. Επιπρόσθετα, σε µια µόνο περίπτωση, εικονίζεται µαζί µε την Νίκη, στην ίδια κλίµακα, η Libertas (Ελευθερία), σε κοπές του σφετεριστή Μαγνεντίου, ως προπαγάνδα απέναντι στην «τυραννία» του νόµιµου αυτοκράτορα Κώνστα Α 80. 3. ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΕΣ ΚΟΠΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ Ο Κωνσταντίνος Α και οι διάδοχοί του κυκλοφόρησαν ένα σύνολο αναµνηστικών κοπών, µε αφιερωµατικές παραστάσεις προς την πόλη της Ρώµης και της Κωνσταντινούπολης κατά την περίοδο 330 346 µ.χ. Αυτές οι κοπές πραγµατοποιήθηκαν ουσιαστικά προς τιµή των εγκαινίων της νέας πρωτεύουσας το 330, αλλά και από την άλλη επιβεβαιώνουν και το γεγονός ότι η Ρώµη συνέχιζε να είναι το παραδοσιακό κέντρο της Αυτοκρατορίας. Οι κοπές αυτές προέρχονται από δεκατρία νοµισµατοκοπεία (Λούγδουνον, Αρελάτη, Ακυληία, Ρώµη, Σισκία, Θεσσαλονίκη, Ηράκλεια, Κωνσταντινούπολη, Νικοµήδεια, Κύζικο, Αντιόχεια και Αλεξάνδρεια) και δεν γνωστοποιούν στον εµπροσθότυπο τον υπεύθυνο κοπής, ενώ κατά κύριο λόγο δεν φέρουν συνοδευτική επιγραφή στον οπισθότυπο. Οι µόνες επιγραφές που συναντώνται είναι στην κύρια όψη οι: CONSTANTINOPOLIS και VRBS ROMA. Για τις αναµνηστικές παραστάσεις της Ρώµης (VRBS ROMA), οι οποίες στο σύνολό τους είναι τέσσερις, χρησιµοποιήθηκε κυρίως η µεγάλη επιφάνεια που εξασφάλιζαν τα χάλκινα µετάλλια 81. Οι αναµνηστικές κοπές της Κωνσταντινούπολης (CONSTANTINOPOLIS) φέρουν στο σύνολο τους επτά παραστάσεις, εκ των οποίων οι τέσσερις, όπως και για την Ρώµη, παρουσιάζονται σε χάλκινα µετάλλια, οι δύο σε µικρές χάλκινες υποδιαιρέσεις (ΑΕ4), ενώ αυτή που ξεχωρίζει είναι µια µεγάλη σειρά φόλλεων που εικονίζουν τη Νίκη ένοπλη να πατά σε πλώρη πλοίου. 4. VOTA Στην υστερορωµαϊκή περίοδο κυρίως η παράσταση της Νίκης µε ασπίδα, εντάσσεται στο ευρύτερο σύνολο των νοµισµάτων που φέρουν την επιγραφή των ευχών (votum vota) για τις αυτοκρατορικές επετείους, για την διαρκή ευηµερία του αυτοκράτορα στο θρόνο. Πρόκειται για εορταστικές κοπές που κυκλοφορούσαν σε όλη τη διάρκεια του επετειακού έτους. Η εικονογραφία τους γνώριζε µεγάλη διάδοση όχι µόνο λόγω του ευχετηρίου και πανηγυρικού της χαρακτήρα, αλλά κι επειδή επιβεβαίωνε και στα πιο αποµακρυσµένα σηµεία της ρωµαϊκής επικράτειας τη 80 Kellner, Libertas, σ. 170 1. RIC VIII, σ. 40 41. 81 Bellinger, Medallions, σ.137 38. 24

µακράς διάρκειας παραµονή του αυτοκράτορα στην εξουσία. Η Νίκη µε την ασπίδα που φέρει vota παριστάνεται κυρίως σε χρυσά νοµίσµατα και γι αυτό το λόγο βρισκεται σε εξέχουσα θέση µέσα στην ευρύτερη οµάδα των λεγόµενων «νοµισµάτων µε vota». Η επιγραφή της ασπίδας, που αποτελείται από καθιερωµένες γι αυτό το σκοπό λέξεις (VOTIS, MVLTIS) και αριθµητικά σύµβολα, συνήθως χωρίζεται σε δύο τµήµατα και παρουσιάζεται είτε συντοµογραφηµένη (π.χ. VOT V MVL X) είτε στην πλήρη µορφή της (π.χ. VOTIS V MVLTIS X) είτε και σε συνδυασµούς (π.χ. VOTIS V MVLT X). Το πρώτο τµήµα (vota soluta) µνηµονεύει τα έτη ενός ηγεµόνα στη εξουσία ενώ στο δεύτερο (vota suscepta) δηλώνεται η ευχή για τα επόµενα πέντε ή δέκα χρόνια του ιδίου στο θρόνο, π.χ. στην επιγραφή VOTIS V MVLTIS X, (Votis quinquennalibus Multis decennalibus [optatis]), µνηµονεύονται και εορτάζονται τα πέντε χρόνια ενός αυτοκράτορα στη διακυβέρνηση του κράτους, ενώ παράλληλα δίνεται η ευχή και ο αυτοκρατορικός όρκος για άλλα πέντε χρόνια εξουσίας. Σε ορισµένες περιπτώσεις µπορεί να αναφέρεται µόνο το ένα τµήµα της επιγραφής ή από τον 5 ο κυρίως αιώνα κ.εξ. να παρατίθενται µόνο τα αριθµητικά. Η παράσταση της Νίκης µε ασπίδα που φέρει επιγραφή (vota) µπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε δύο µεγάλα σύνολα. Το πρώτο σύνολο περιλαµβάνει τις παραστάσεις µε την Νίκη όρθια, ενώ το δεύτερο αυτές µε τη Νίκη καθιστή. Τα δύο αυτά µεγάλα σύνολα, που έχουν πολλά κοινά στοιχεία καθώς το θέµα τους ουσιαστικά είναι το ίδιο, εικονίζονται καθ όλη την υστερορωµαϊκή περίοδο, αν και µετά τα µέσα του 5 ου αιώνα παρουσιάζεται µία τυποποίηση. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι αυτή η παράσταση της Νίκης παραµένει και µετά τις µεταρρυθµίσεις του Αναστασίου Α µέχρι και τα χρόνια του Ιουστίνου Β (565 587). 5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΥΠΩΝ ΤΗΣ ΝΙΚΗΣ 82 Γενικότερα στους οπισθοτύπους των υστερορωµαϊκών νοµισµάτων απεικονίζονται αλληγορικές µορφές, προσωποποιήσεις και συµβολικές παραστάσεις, ακολουθώντας το πρότυπο των παλαιοτέρων αυτοκρατορικών ρωµαϊκών κοπών. Οι µορφές που συναντώνται, είναι πρόσωπα ή σύµβολα που αντιπροσωπεύουν θεότητες, αξίες έννοιες ή αρετές. Η απαραίτητη προϋπόθεση για την απεικόνιση µιας αλληγορικής µορφής είναι οπωσδήποτε να συνάδει µε την αυτοκρατορική ιδεολογία και να τυγχάνει ιδιαίτερης εκτίµησης µέσα στην ρωµαϊκή κοινωνία, όπως είναι η Νίκη, αλλά 82 Η παραποµπή στα παραδείγµατα των καταλόγων RIC από εδώ και πέρα, έχει ως εξής: αρχικά αναφέρεται η συντοµογραφία του κατάλογου, έπειτα ο τόµος, το νοµισµατοκοπείο µε έντονους χαρακτήρες και ακολούθως ο αριθµός του παραδείγµατος. Αυτή η παραποµπή δεν ισχύει για τον 10 ο τόµο, στον οποίο η αρίθµηση των παραδειγµάτων είναι συνεχής. Στα παραδείγµατα των καταλόγων DOC, η µόνη αλλαγή στην παραποµπή είναι ότι ο διαχωρισµός των παραδειγµάτων δεν γίνεται βάσει νοµισµατοκοπείου, αλλά µε βάση τον εκάστοτε αυτοκράτορα, ο οποίος σηµειώνεται µε έντονους χαρακτήρες. 25

και η Τύχη, η Υγεία, η Ευτυχία κ.λ.π. Συγκεκριµένα, τα νοµίσµατα µε τη Νίκη, είτε µόνη της είτε ως µόνιµη συνοδός του αυτοκράτορα είναι ένα θέµα εξαιρετικά αγαπητό και συνηθισµένο στην υστερορωµαϊκή νοµισµατοκοπία. Η παρουσία της συµβολίζει τον ίδιο τον αυτοκράτορα, ως alter ego του, ενώ συγκεκριµένες παραστάσεις µπορεί να υποδηλώνουν και συγκεκριµένες στρατιωτικές νίκες, χωρίς αυτό να είναι δεσµευτικό. Άλλωστε, την µορφή αυτή οι ρωµαίοι την έχουν συνηθίσει, στην καθηµερινή τους ζωή, σε µνηµεία, έργα µικροτεχνίας, αλλά και αντικείµενα καθηµερινής χρήσης. Γενικά, στα νοµίσµατα που παρουσιάζεται η Νίκη, τα επιµέρους θέµατα είναι «ειρηνικά», συνήθως προβάλλουν το νικηφόρο αποτέλεσµα, παρά µια σκηνή µάχης. Εντούτοις δεν λείπουν και τα «βίαια» θέµατα, µε την Νίκη να ποδοπατάει ή να τραβάει έναν αιχµάλωτο, παραστάσεις που δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση µε τα προηγούµενα ειρηνικά θέµατα. Α. ΝΙΚΗ ΜΕ ΣΥΝΟ ΕΥΤΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ Α1. Νίκη µε στεφάνι και κλάδο φοινικιάς. Στις πρωιµότερες κοπές µε αυτό το θέµα, η διασπορά αυτής της εικονογραφίας παρατηρείται σε όλες σχεδόν τις µεταλλικές υποδιαιρέσεις, σε όλους τους αυτοκράτορες της περιόδου από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο ως τα χρόνια του Ιουστινιανού Α και φυσικά στις «βαρβαρικές» κοπές µιµήσεις του θέµατος. Σ αυτές τις παραστάσεις η Νίκη εικονίζεται προς τα αριστερά (σπάνια προς τα δεξιά), ενώ άλλοτε φαίνεται να στέκεται και άλλοτε να προχωράει µε µικρό ή µεγάλο διασκελισµό, σε κάθε περίπτωση πάντως µε κλειστά τα φτερά της. Οι επιγραφές που συνοδεύουν την παράσταση 83 ποικίλλουν και εκτός από ορισµένες εξαιρέσεις αναγγέλλουν την «Νίκη του αυτοκράτορα» (π.χ. VICTORIA AVGVSTI ή AVGVSTORVM κ.λ.π.). Ο Κωνσταντίνος Α έκοψε σολίδους 84, φόλλεις 85 και υποδιαιρέσεις των τελευταίων 86 µ αυτή την παράσταση ήδη από τα πρώτα έτη της βασιλείας του (308 κ.εξ.), ενώ από το 325 κ.εξ. κυριαρχούν αποκλειστικά οι χρυσές και οι αργυρές κοπές. Τα χάλκινα νοµίσµατα του Μεγάλου Κωνσταντίνου επιδεικνύουν µία αρκετά υψηλή τέχνη σε αντίθεση µε µεταγενέστερες κοπές αν και γενικά η παράσταση στη χάλκινη επιφάνεια δεν µπορεί να συγκριθεί µε αυτή στο χρυσό ή στο ασήµι και 83 Στο εξής οι επιγραφές, όταν παρατίθενται στο κείµενο, εννοείται ότι συνοδεύουν τις παραστάσεις αποκλειστικά στον οπισθότυπο των νοµισµάτων, εκτός αν δηλώνεται το αντίθετο. Επιπλέον, αναγράφονται µε τον τρόπο που ορίζεται στον κατάλογο RIC. 84 RIC VI, Treveri, 819. Ostia, 70. 85 RIC VI, Rome 353 54. RIC VII, Thessalonica 59 65. 86 RIC VII, Rome 141 2. 26

κυρίως µε την παράσταση των µεταλλίων 87. Σε ό,τι αφορά τα χρυσά νοµίσµατα, µετά το 325, η βασική υποδιαίρεση είναι ο σόλιδος 88 (εικ. 16), ενώ σε δύο µόνο πόλεις κόβεται και µία υποδιαίρεση αυτού 89. Επιπλέον, οι αργυρές siliquae 90 (εικ. 17) θυµίζουν σε µεγάλο βαθµό τα χρυσά νοµίσµατα καθώς δεν διαπιστώνονται διαφορές στην τυπολογία, παρά µόνο στις επιγραφές. Μετά το 337, οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου, αλλά και οι εκάστοτε σφετεριστές συνεχίζουν τις χρυσές κοπές µε αυτό το θέµα τόσο στους κυρίαρχους σολίδους 91, όσο και στις υποδιαιρέσεις αυτού, που γι αυτή την περίοδο είναι τα σηµίσσια 92 και τα τριµίσσια (βάρους εννέα siliquae) 93. Επιπρόσθετα, η παράσταση παρουσιάζεται ευρύτατα σε siliquae 94, αλλά και σε άλλες αργυρές υποδιαιρέσεις (µισή siliqua 95, µειωµένη siliqua 96, µειωµένη µισή siliqua 97 και ελαφρύ µιλλιαρήσιον 98 ). Στα δυτικά νοµισµατοκοπεία η παράσταση χρονικά εκτείνεται ως και τα χρόνια του Ιουλιανού (363 4), ενώ στα ανατολικά περιορίζεται στην περίοδο από το 337 έως το 340. Από την εποχή των διαδόχων του Μ. Κωνσταντίνου ξεκινά η απεικόνιση της παράστασης αυτής σε µικρά 99 χάλκινα νοµίσµατα (ΑΕ4) 100, αλλά και σε µία σειρά χάλκινων πολλαπλασίων από τη Ρώµη 101. Τα χάλκινα νοµίσµατα κόβονται από τα περισσότερα νοµισµατοκοπεία κυρίως την περίοδο 340 350 µε εξαίρεση αυτό της Ρώµης που ξεκινά τις κοπές από το 337 και συνεχίζει ως το 364. Αντίθετα µε τα νοµίσµατα τα χάλκινα µετάλλια κόβονται αποκλειστικά στο νοµισµατοκοπείο της Ρώµης σε 87 Ο J.D. Breckenridge (στο Spirituality, σ. 36) αναφέρει ότι µολονότι νοµίσµατα και µετάλλια κατασκευάζονταν µε τους ίδιους όρους, υλικά, και τεχνικό προσωπικό, ωστόσο τα τελευταία είναι «ανώτερα τεχνοτροπικά, ενώ η µεγάλη επιφάνειά τους επέτρεπε πιο φιλόδοξες παραστάσεις». 88 RIC VII, Trier 498 9. Rome 373 5. Ticinum 193 6. Siscia 248 9. Sirmium 63 65. Thessalonica 147 8, 177 8. Heraclea 101 2. Constantinople 2 3, 46 50, 68 71, 90 98. Nicomedia 110 3. Cyzicus 75. Antioch 97. 89 RIC VII, Siscia 250. Sirmium 66. 90 RIC VII, Rome 377 8. Siscia 210, 212 3, 229 30, 233 4. Thessalonica 152, 181 2, 194, 214 7. Heraclea 145-7. Constantinople 5, 54, 126 8, 136. Nicomedia 117, 186. Antioch 105 7. 91 RIC VIII, Siscia 32. Thessalonica 2 5, 11 3, 25 9. Constantinople 2. 92 RIC VIII, Trier 139 40, 281 2. Arles 60. Aquileia 8. Thessalonica 36. 93 RIC VIII, Trier 141 3, 283 4. Arles 62 3. Rome 231. Aquileia 138. Siscia 127, 144. Thessalonica 6, 37. 94 RIC VIII, Trier 25 29, 175 7. Arles 64 71. Rome 1, 240 2, 247 8, 325 6. Aquileia 9, 66. Siscia 53 59, 162 3. Thessalonica 39 41, 53 4, 93 8. Heraclea 11 2. Constantinople 15 20. Nicomedia 3. Cyzicus 1 2. 95 RIC VIII, Trier 178 9. 96 RIC VIII, Lyons 210 15A. Rome 301. Siscia 410. 97 RIC VIII, Trier 366. 98 RIC VIII, Siscia 155 61, 262 3. Pl. 15.157. Ο Bellinger ( Medallions, σ. 143) αναφέρει ένα παράδειγµα ελαφρού µιλλιαρησίου από τη Σισκία, εντάσσοντάς το, εντούτοις, γενικότερα στα αργυρά µετάλλια. 99 Τα νοµίσµατα αυτά έχουν διάµετρο 0,15 εκ. και βάρος 1,67 γρ. περίπου. Ωστόσο, υπάρχει µία εξαίρεση από το νοµισµατοκοπείο της Σισκίας (RIC VIII, Siscia 315 7) που έκοψε ένα ελάχιστα µεγαλύτερο και βαρύτερο νόµισµα δ. 17 19 εκ., β. 2.20 γρ. για τον Κωνστάντιο Β και τον Γάλλο την περίοδο 350 351. 100 RIC VIII, Lyons 36 7. Rome 56, 103, 335. Aquileia 72 3. Siscia 175 8. Heraclea 42 3. Constantinople 63 6. Nicomedia 46 7. Cyzicus 36 7. Antioch 65 6. Alexandria 29 31. 101 RIC VIII, Rome 410, 420, 426, 453, 461, 472. Βλ και Bellinger, Medallions, σ. 148, νο 34 27

διάφορες διαστάσεις και σήµερα είναι γνωστά αυτά για τον σφετεριστή Μαγνέντιο (350 53), τον Κωνστάντιο Β 102, τον Γάλλο, και τον Ιοβιανό. Μετά το 364 και την ανάληψη της εξουσίας από τον Βαλεντινιανό Α αυτό το θέµα κυριαρχεί στις περισσότερες από τις υποδιαιρέσεις τις εποχής, αν και σταδιακά µειώνεται η εµφάνιση του στις χρυσές κοπές σε σχέση µε την περίοδο του Κωνσταντίνου Α και των διαδόχων του. Αναφορικά µε τα χρυσά νοµίσµατα, η παράσταση εµφανίζεται στην υποδιαίρεση του σηµισσίου 103, του τριµισσίου 104 και του µισού (1/2) scripulum 105, µε βάση την κατηγοριοποίηση που προκύπτει από την διαφορά στα βάρη. Οι αργυρές κοπές περιορίζονται πλέον σε δύο υποδιαιρέσεις, τη siliqua και το µισό αυτής (1/2 siliquae) αποκλειστικά από δυτικά νοµισµατοκοπεία. Η siliqua 106 κόβεται ως το 388, ενώ η υποδιαίρεσή της ως το 395. Οι χάλκινες κοπές και σ αυτή την περίοδο αποτελούν τον κυριότερο φορέα αυτής της εικονογραφίας, µε «αντιπροσώπους» τα µικρά ΑΕ4 (εικ. 18), που είναι γνωστά ήδη από την εποχή των διαδόχων, αλλά και από δύο βαρύτερα νοµίσµατα (ΑΕ2 και ΑΕ3), ενώ διαπιστώνεται και µία προσπάθεια να σταθεροποιηθούν οι επιγραφές. Μεγαλύτερη είναι η οµάδα των ΑΕ3 107, που κόβεται από το σύνολο σχεδόν των νοµισµατοκοπείων της εποχής, ενώ η παραγωγή των ΑΕ4 108 περιορίζεται στα δυτικά νοµισµατοκοπεία, για την περίοδο 375 395. Αντίθετα µε τις προηγούµενες υποδιαιρέσεις, κόβονται ελάχιστα ΑΕ2 109 από το 383 ως το 388 στο όνοµα του Θεοδοσίου Α και του υιού του Αρκαδίου. Επιπρόσθετα από τη Ρώµη κυκλοφόρησε µία σειρά χάλκινων µεταλλίων 110 τα έτη 375 88 για τους αυτοκράτορες Βάλη, Βαλεντινιανό Β και Γρατιανό. Μετά το θάνατο του Θεοδοσίου Α η παράσταση κοσµεί για πρώτη φορά χρυσά µετάλλια 111 στα ονόµατα των Αρκαδίου, Ονωρίου, Θεοδοσίου Β και µεταγενέστερα στο όνοµα του Λέοντος Α. Επιπλέον είναι γνωστό ένα αργυρό «ελαφρύ» µιλλιαρήσιον 112 στο όνοµα του Πρίσκου Αττάλου, µίας σειράς από αργυρές µισές 102 Για την σχέση των κοινών παραστάσεων των µεταλλίων του Μαγνεντίου και του Κωνσταντίου Β, βλ. Bellinger, ό.π., σ, 148, 150 και νο 34 35, 40. 103 RIC IX, Lugdunum 2. Constantinopolis 6. 104 RIC IX, Treveri 79, 92, 103. Lugdunum 39. Mediolanum 10, 18, 29. 105 RIC IX, Treveri 21, 40. Mediolanum 6. Aquileia 22. Roma 3 5. Thessalonica 6, 35. Constantinopolis 7. 106 RIC IX, Lugdunum 7, 25. Treveri 43, 57. Aquileia 26 27, 53. Londinium 3. 107 RIC IX, Treveri 6 7, 31 2, 70. Lugdunum 12 13, 21, 23. Arelate 9, 17, 19. Aquileia 9, 12, 16, 18, 34. Roma 17, 21, 24, 28, 48. Siscia 7, 15, 22. Sirmium 7. Thessalonica 18, 27, 32. Heraclea 5, 10. Constantinopolis 21 2, 42. Cyzicus 11, 13. Nicomedia 12. Antiochia 12, 36, 49. Alexandria 3, 5. 108 RIC IX Treveri, 97 8, 107 8. Lugdunum 34, 44, 47. Arelate 30. Aquileia 46, 59. Roma 29 31, 56, 65. Siscia 39. 109 RIC IX, Alexandria 15 16. 110 RIC IX, Roma 21, 39 40. 111 RIC X, 6, 217, 628, 1203, 1204, 1285. 112 RIC X, 1410. 28

(1/2) siliquae 113 και µίας πληθώρας χάλκινων νοµισµάτων (ΑΕ3 114, ΑΕ3/4 115 και ΑΕ4 116 ) από τα οποία εκτός από το σύνολο των αυτοκρατόρων της περιόδου ως και το 491, µία κοπή είναι γνωστή και για την αυγούστα Γάλλα Πλακιδία 117. Με την µεταρρύθµιση του Αναστασίου η παράσταση ουσιαστικά εγκαταλείπεται ως σταθερός οπισθότυπος και επιβιώνει µόνο περιστασιακά. Ήδη για τα τέλη 4 ου αρχές 5 ου αιώνα είναι γνωστές µόνο δύο παραστάσεις, σε «ετεροχρονισµένους» aurei από την Κωνσταντινούπολη, ο πρώτος για τον Αναστάσιο Α 118 και ο δεύτερος για τον Ιουστινιανό Α 119 κατά τα πρώτα έτη του (527 538). Τέλος, η Νίκη µε στεφάνι και κλαδί κάνει την ύστατη εµφάνιση της στη νοµισµατοκοπία του Βυζαντίου σε δύο σπάνιες αργυρές κοπές του Ηρακλείου, εκ των οποίων η πρώτη την περίοδο 611/12 πραγµατοποιήθηκε στην Καρχηδόνα 120 και η δεύτερη το 629 ως επετειακή κοπή της Κωνσταντινούπολης για τον εορτασµό του θριάµβου επί των Περσών 121. Οι επόµενες κοπές του Ηρακλείου (µετά την πρώτη δεκαετία του 7 ου αιώνα) µε τις «οικογενειακές» παραστάσεις ουσιαστικά έβαλαν τέλος για πάντα στο τελευταίο κατάλοιπο του παγανιστικού συµβολισµού της ρωµαϊκής αυτοκρατορικής νοµισµατοκοπίας. Α1.1. Νίκη µε στεφάνι κλάδο φοινικιάς και αιχµάλωτος (ή δύο αιχµάλωτοι). Η παράσταση της Νίκης µε στεφάνι και κλαδί φοινικιάς είναι από τις πρώτες, στις οποίες προστίθεται το θέµα του αιχµαλώτου, σε αρκετές παραλλαγές. Αρχικά, σε δύο σολίδους του Κωνσταντίνου Α, ο πρώτος (312 13) από τη Ρώµη 122 και ο δεύτερος (321 22) από τους Τριβηρούς 123, εικονίζεται η Νίκη όρθια προς τα αριστερά, κρατώντας στεφάνι και κλάδο φοινικιάς, ενώ στο αριστερό κάτω τµήµα της παράστασης προστίθεται ο αιχµάλωτος. Παριστάνεται καθιστός προς τα αριστερά µε το κεφάλι του στραµµένο προς την αντίθετη κατεύθυνση, κοιτώντας την Νίκη, η οποία φαίνεται να τον ωθεί κατά κάποιον τρόπο. Μετά το 337, η παράσταση χρησιµοποιείται σε µία σειρά χάλκινων πολλαπλασίων από τη Ρώµη 124 και σε µία siliqua από την Θεσσαλονίκη 125. Το νέο στοιχείο σ αυτές τις παραστάσεις είναι ότι η Νίκη δεν ωθεί απλώς τον αιχµάλωτο, αλλά τον ποδοπατάει µε ένταση και βιαιότητα. 113 RIC X, 1230 6, 1244, 1268 70, 1298, 1346 7, 1413, 1810, 1908, 2084 8, 3111, 3615, 3643, 3649. 114 RIC X, 430, 1357, 1414 5, 1604, 2105, 2641 8 115 RIC X, 2152 8, 2167, 2303, 2412 3, 2615 8. 116 RIC X, 1299 1305, 1546, 1909 11, 2107 9, 2118 22, 2508, 2528, 2714, 3650, 3805, 3816. 117 RIC X, 2109. 118 DOC Ι, Anastasius I 1. Bellinger, Medallions, σ. 151 2, νο 43. Grierson, Girdle, σ. 62. 119 DOC Ι, Justinian I 1. 120 DOC II, Heraclius 348. 121 Νίκη Victory, σ. 63. 122 RIC VI, Rome 285 6. 123 RIC VII, Trier 337 8. 124 RIC VIII, Rome 413, 416, 431 3. 125 RIC VIII, Thessalonica 162. 29

Τα µετάλλια κόβονται αρχικά από τους σφετεριστές Μαγνέντιο και εκέντιο (350 53), έπειτα από τον Κωνστάντιο Β (353 54) 126, τον Γάλλο, ενώ είναι γνωστό και ένα αναµνηστικό µετάλλιο για την «πόλη της Ρώµης». Η siliqua από την άλλη κυκλοφορεί στο όνοµα του Κωνσταντίου Β την ίδια περίοδο. Η δεύτερη παραλλαγή αυτού του συνδυασµού Νίκης αιχµαλώτου εικονίζεται σε µία siliqua, (εικ. 19) του 347 για τους Κωνστάντιο Β και Κώνστα Α από το νοµισµατοκοπείο της Ρώµης 127. Σ αυτή την περίπτωση αλλάζει µόνο η θέση και η στάση του αιχµαλώτου, καθώς εικονίζεται στο δεξί τµήµα της παράστασης, όρθιος να την ακολουθεί κατά πόδας. Μία τρίτη παραλλαγή της ίδιας παράστασης εικονίζει τη Νίκη µε στεφάνι και κλαδί να στέκεται προς τα αριστερά, ενώ εκατέρωθεν των ποδιών της προστίθενται δύο αιχµάλωτοι καθιστοί. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο εκ δεξιών συνήθως ακουµπά χαρακτηριστικά το δεξί του χέρι στο κεφάλι του σε στάση θρήνου. Η παράσταση αυτή παρουσιάζεται αποκλειστικά σε σολίδους 128 την περίοδο 313 17, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, 323 24, εικονίζεται και σε χρυσά πολλαπλάσια (1½ solidi) 129. Και στις δύο περιπτώσεις µνηµονεύονται τα ονόµατα του Κωνσταντίνου Α και των δύο πρωτότοκων υιών του Κρίσπου (εικ. 20) και Κωνσταντίνου Β. Α2. Νίκη µε τρόπαιο και κλάδο φοινικιάς. Μία από τις πρώτες παραστάσεις µε το νέο αυτό συνδυασµό εικονίζει τη Νίκη όρθια να στέκεται, να περπατάει ή να σπεύδει µε έντονο διασκελισµό προς τα αριστερά κρατώντας στο δεξί της χέρι τρόπαιο και στο αριστερό κλαδί φοίνικα. Αυτή η «πολεµική» εικονογραφία παρουσιάζεται πολύ συχνά, συνήθως πριν από µεγάλες στρατιωτικές επιχειρήσεις 130. Αρχικά είναι γνωστές µεγάλες σειρές σολίδων για τον Μ. Κωνσταντίνο 131 (εικ. 21) και τους διαδόχους του 132, καθώς και ένα χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 1½ solidi) 133. Η παράσταση φαίνεται να προέρχεται από την ανατολή, καθώς οι πρώτες κοπές (327 29) εντοπίζονται σε ανατολικά νοµισµατοκοπεία. Μία παραλλαγή του παραπάνω θέµατος που παρουσιάζεται µόνο 126 Στα µετάλλια του Μαγνεντίου (350 µ.χ.), προφανώς η Νίκη Μαγνέντιος, ποδοπατά τον νικηµένο Κώνστα Α, ενώ αντίθετα στα µεταγενέστερα (353) ο Κωνστάντιος παρουσιάζει την ίδια εικονογραφία ως «αντί προπαγάνδα», µε τον Μαγνέντιο προφανώς τώρα στη θέση του αιχµαλώτου. Για το θέµα γενικότερα, βλ. και Bellinger, Medallions, σ. 148, 150 και νο 34, 40. 127 RIC VIII, Rome 64 70. 128 RIC VII, Trier 32 3, 190 1. Ticinum 34. Siscia 28. Thessalonica 13 14. 129 RIC VII, Sirmium 35 36. Nicomedia 56. 130 Καθώς η περίοδος της κωνσταντίνειας δυναστείας είναι γεµάτη πολεµικές συγκρούσεις είναι αυτονόητο ότι τέτοιου είδους νοµίσµατα κόβονταν ιδιαίτερα συχνά. Βλ. RIC VII, σ. 55 56, 76 78. 131 RIC VII, Rome 373 5. Siscia 225. Thessalonica 168, 174 5, 189, 208. Constantinople 114 5. Nicomedia 139. Antioch 83, 93, 96, 98 104. 132 RIC VIII, Trier 122 3. Aquileia 40. Siscia 8, 39. Thessalonica 2 5, 11 13, 25 29. Antioch 3 8. 133 RIC VII, Thessalonica 173, 205. 30

στο νοµισµατοκοπείο της Σισκίας, σε ασηµένια siliqua 134, εικονίζει τη Νίκη όρθια προ τα αριστερά, να κρατά αυτή τη φορά µε το δεξί της χέρι κλαδί και µε το αριστερό τρόπαιο. Σ αυτή ο χαράκτης απλώς αλλάζει τα σύµβολα στα χέρια της Νίκης, όµως δεν αλλάζει τη στάση ούτε του σώµατος της, ούτε των χεριών της. Η siliqua κόπηκε αρχικά την περίοδο 340 350 για τους δύο αυτοκράτορες, Κωνστάντιο και Κώνστα Α µε την συνήθη για τους αυτοκράτορες επιγραφή VICTORIA AVGVSTORVM, που χρησιµοποιείται ιδιαίτερα αυτή την περίοδο. Η ίδια επιγραφή χρησιµοποιείται και το 350 για τον σφετεριστή Βετρανίωνα, ενώ το 351 για τον καίσαρα Γάλλο (εικ. 22) η επιγραφή αλλάζει στην πιο κατάλληλη VICTORIA CAESARIS. Α2.1 Νίκη µε τρόπαιο και αιχµάλωτος. Σε µία παράσταση που κόπηκε στο όνοµα του Κωνσταντίνου Α και των δύο πρωτότοκων γιων του Κρίσπου και Κωνσταντίνου Β σε χάλκινο φόλλι των ετών 318 και 322 325, εικονίζεται µία Νίκη που σπεύδει µε ένταση και δυναµισµό προς τα δεξιά κρατώντας στο δεξί της χέρι τρόπαιο και στο αριστερό κλάδο. Ωθεί ή ποδοπατάει έναν αιχµάλωτο, που εικονίζεται στο δεξί κάτω τµήµα καθιστός δεµένος πισθάγκωνα και στραµµένος προς τα δεξιά, αλλά µε το κεφάλι στραµµένο προς τη Νίκη (εικ. 23). Η επιγραφή του οπισθοτύπου (SARMATIA ή ALAMANNIA DEVICTA) δικαιολογεί την δυναµικότητα και την ένταση της σκηνής καθώς συνδέεται µε ιστορικές νίκες, όπως αυτές του Κωνσταντίνου Α επί των Σαρµατών 135 (318 και 322) και του Κρίσπου επί των Αλαµανών 136 (323). Μία δεύτερη παραλλαγή της οποίας οι ρίζες εντοπίζονται την περίοδο του Θεοδοσίου Α εικονίζει µία Νίκη που προχωρά γοργά προς τα αριστερά. Κρατά µε το δεξί χέρι τρόπαιο, το οποίο ακουµπά στον δεξιό της ώµο και µε το αριστερό έναν αιχµάλωτο, που φαίνεται ότι τον σέρνει προς τα εµπρός. Χαρακτηριστικό αυτής της παράστασης είναι ένα Χριστόγραµµα, που συνήθως εικονίζεται αριστερά στο πεδίο του νοµίσµατος. Η παράσταση αυτή εικονίζεται σε µία σειρά µικρών χάλκινων κοπών (ΑΕ4) µε βασική επιγραφή SALVS REI PVBLICAE. Οι πρώτες κοπές 137 (388 395) πραγµατοποιούνται κυρίως από ανατολικά νοµισµατοκοπεία, µε εξαίρεση την Ακυληία και την Ρώµη για τους αυτοκράτορες Θεοδόσιο Α, Βαλεντινιανό Β και τους διαδόχους Αρκάδιο και Ονώριο. Μετά τον θάνατο του Θεοδοσίου Α, οι κοπές περιορίζονται στο δυτικό τµήµα 138 και πραγµατοποιούνται στη Ρώµη από τον Ονώριο, τον σφετεριστή Ιωάννη (423 25) και τέλος τον Βαλεντινιανό Γ (423 35). 134 RIC VIII, Siscia 164 8, 268 9, 299. 135 RIC VII, London 289 90. Lyons 209, 212, 214, 219, 222. Trier 429, 435 8. Arles 257 8. Sirmium 48. 136 RIC VII, Sirmium 49 51. 137 RIC IX, Aquileia 58. Roma 64, 69. Thessalonica 65. Heraclea 26. Constantinopolis 86, 90. Cyzicus 26, 30. Nicomedia 45, 48. Antiochia 67, 70. Alexandria 20, 23. 138 RIC X, 1237 8, 1245 9, 1912 23, 2106, 2133, 2137, 2150 1. 31

Σε άµεση συνάρτηση µε την παραπάνω παράσταση υπάρχει µία παραλλαγή, που εικονίζει τη Νίκη να στέκεται προς τα δεξιά κρατώντας αιχµάλωτο µε το δεξί της χέρι, τον οποίο φαίνεται να τραβά, ενώ µε το αριστερό κρατά τρόπαιο, το οποίο φέρνει πάνω από τον αριστερό της ώµο. Αυτή η εικόνα παρουσιάζεται σε αργυρά «βαριά» µιλλιαρήσια από το νοµισµατοκοπείο της Ρώµης 139, σε δύο περιόδους: αρχικά τα έτη 364 67 για τους Βαλεντινιανό Α και Βάλη και κατόπιν τα έτη 378 83 για τον Γρατιανό, τον Βαλεντινιανό Β και τον Θεοδόσιο Α. Τέλος, σ αυτή την υποενότητα µπορεί να ενταχθεί και µία δυσδιάκριτη παράσταση που παρουσιάζεται σε ένα χάλκινο ΑΕ3 από την Ακυληία 140, µε το όνοµα του Βαλεντινιανού Γ (425 55), το οποίο εικονίζει µία Νίκη όρθια και µετωπική µε το κεφάλι στραµµένο προς τα δεξιά κρατώντας µε το δεξί της χέρι τρόπαιο (ή vexillum) και ακουµπά το αριστερό της χέρι πάνω σε γονατιστό αιχµάλωτο. Α2.2 Νίκη µε τρόπαιο και ασπίδα µε Χριστόγραµµα. Μία µεµονωµένη παράσταση Νίκης µε σύµβολα εικονίζεται στην πίσω όψη ενός µιλλιαρησίου µε επιγραφή VICTORIA ROMANORVM που έκοψε ο Πρίσκος Άτταλος ανάµεσα στο 414 και το 415 στη Ρώµη. Στο κέντρο της παράστασης µία Νίκη όρθια προχωρά προς τα δεξιά κρατώντας µε το δεξί της χέρι τρόπαιο, το οποίο φέρει πάνω από τον δεξιό της ώµο, ενώ µε το αριστερό κρατά µία µικρή ασπίδα µε Χριστόγραµµα 141. Α3. Νίκη µε στεφάνι και τρόπαιο. Η παράσταση εικονίζει τη Νίκη όρθια να κινείται προς τα αριστερά κρατώντας στο δεξί της χέρι στεφάνι, ενώ περιβάλλει µε το αριστερό της χέρι ένα τρόπαιο. Η πλειοψηφία των παραστάσεων παρουσιάζεται σε ασηµένιες siliquae 142 (εικ. 24), καθώς και σε ένα χάλκινο µετάλλιο από τη Ρώµη 143. Οι πρώτες ασηµένιες κοπές πραγµατοποιούνται από τους υιούς του Κωνσταντίνου Α (340 50) και ακολουθούν αυτές του Μαγνεντίου και του Βετρανίωνα (350 53), ενώ το χάλκινο πολλαπλάσιο κόπηκε ανάµεσα στα 352 54 για τον Κωνστάντιο Β. Μία µεταγενέστερη παραλλαγή του θέµατος (480 91) σε χάλκινο µετάλλιο (ΑΕ1) 144 του Ζήνωνα από 139 RIC IX, Roma 6, 33. 140 RIC X, 2104. 141 RIC X, 1409. 142 RIC VIII, Lyons 34 5, 120. Arles 163. Aquileia 64 5, 67 71, 139 40, 146. Siscia 169 74, 264 7. Thessalonica 93 98. 143 RIC VIII, Rome 419. 144 RIC X, 3666 7. Οι παραστάσεις αυτές θυµίζουν παλαιότερες κοπές των Αντωνίνων, βλ. RIC X, σ. 218. 32

απροσδιόριστο νοµισµατοκοπείο εικονίζει τη Νίκη να προχωρά προς τα δεξιά, φέρνοντας αυτή τη φορά το τρόπαιο πάνω από τον αριστερό της ώµο 145. Τέλος, και γι αυτή την παράσταση είναι γνωστές παραλλαγές µε το παραπληρωµατικό µοτίβο του αιχµαλώτου. Συγκεκριµένα, µία παράσταση που εικονίζεται σε ελαφρύ µιλλιαρήσιον της περιόδου 364 67 από τη Νικοµήδεια 146 για τον Βαλεντινιανό Α και τον Βάλη (εικ. 25), εικονίζει τη Νίκη να σπεύδει προς τα αριστερά κρατώντας στεφάνι και τρόπαιο, ενώ ποδοπατάει έναν αιχµάλωτο. Ο τελευταίος εικονίζεται στο κάτω δεξί τµήµα της παράστασης στραµµένος προς τα αριστερά µε το κεφάλι όµως προς τη Νίκη και υψωµένα ικετευτικά τα δύο του χέρια. Α4. Νίκη µε vexillum. Ένα από τα όχι και τόσο συνηθισµένα σύµβολα που ενίοτε κρατά η Νίκη είναι το vexillum 147, το οποίο προφανώς υποδηλώνει τις λεγεώνες του ρωµαϊκού στρατού και τις περισσότερες φορές συνοδεύει την εικόνα του ιδίου του αυτοκράτορα ως αρχιστράτηγου. Όλες οι έως τώρα γνωστές παραστάσεις µε τη Νίκη και vexillum είναι µεµονωµένα θέµατα που παρουσιάστηκαν σε κοπές αποκλειστικά του νοµισµατοκοπείου της Ρώµης, το οποίο ούτως ή άλλως έχει παράδοση στις µεµονωµένες παραστάσεις. Στην πρώτη από αυτές τις παραστάσεις, που παρουσιάζεται σε σόλιδο 148 των ετών 333 35 προς τιµή των καισάρων Κωνσταντίνου Β και Κωνσταντίου Β, η Νίκη προχωρά προς τα αριστερά κρατώντας vexillum σε κάθε χέρι. Στην δεύτερη παράσταση που παρουσιάζεται σε δύο χάλκινα πολλαπλάσια 149 της περιόδου (347 52), για τον Κώνστα Α και τον Μαγνέντιο εικονίζεται η Νίκη όρθια φορώντας περικεφαλαία να στέκεται προς τα αριστερά κρατώντας κλάδο και vexillum και τοποθετώντας το δεξί της πόδι πάνω σε δεµένο πισθάγκωνα καθιστό αιχµάλωτο. Α5. Νίκη µε στεφάνι. Μία ξεχωριστή υποενότητα παραστάσεων αποτελούν αυτές στις οποίες το χαρακτηριστικό και µόνο σύµβολο της Νίκης είναι ένα στεφάνι. Η κατηγορία αυτή περιλαµβάνει κυρίως µεµονωµένες παραστάσεις µε εξαίρεση δύο µεγάλες σειρές. Η πρώτη παράσταση αυτού του θέµατος είναι απλή και παρουσιάζεται σε µία χάλκινη 145 Ο Grierson (DOCLRC, σ. 82) αναφέρει ότι «αυτοί οι οπισθότυποι του Ζήνωνα θυµίζουν αντίστοιχες Νίκες της εποχής των Φλαβίων». 146 RIC IX, Nicomedia 3. 147 Για τον εικονογραφικό συνδυασµό Νίκης µε vexillum, βλ. Rostovtzeff M., Vexillum and Victory, JRS 32 (1942), σ. 92 106. 148 RIC VII, Rome 340 1. 149 RIC VIII, Rome 394, 414. 33

υποδιαίρεση φόλλεως 150 του 318 για τον Κωνσταντίνο Α, στην οποία εικονίζεται η Νίκη όρθια προς τα αριστερά, να κρατά στεφάνι µε το υψωµένο δεξί της χέρι. Μία δεύτερη παραλλαγή κάπως οψιµότερη σε χάλκινα νοµίσµατα της περιόδου 345 55, παρουσιάζει τη Νίκη να περπατάει προς τα αριστερά στρέφοντας το κεφάλι προς την αντίθετη κατεύθυνση, ενώ τα χέρια της είναι τεντωµένα και κρατά στεφάνι σε κάθε χέρι 151. Η παράσταση αυτή κόπηκε αρχικά στην Ακυληία και τη Σισκία σε µικρά χάλκινα ΑΕ4 για τους αυτοκράτορες Κωνστάντιο Β (εικ. 26) και Κώνστα Α, ενώ µετά τον θάνατο του Κώνστα κυκλοφόρησε µία δεύτερη βαρύτερη κοπή (ΑΕ 3/4) και για τον καίσαρα Γάλλο. Η ίδια παράσταση µε ελάχιστες διαφορές παρουσιάζεται και σε τρεις µεταγενέστερες κοπές 152. Η κοπή της Θεσσαλονίκης (½ scripulum) πραγµατοποιείται τα έτη 367 75 στο όνοµα του Βαλεντινιανού Α και του Βάλη παρουσιάζοντας τη Νίκη µετωπική. Οι αργυρές κοπές των Τρεβήρων και της Σισκίας συνίστανται σε µία siliqua για τα έτη 375 78 και µία απροσδιόριστη υποδιαίρεση (στο βάρος του τετραρχικού argenteus) για την περίοδο 378 83. Στα νοµίσµατα αυτά, που κόπηκαν στο όνοµα του Βαλεντινιανού Β, η Νίκη εικονίζεται να προχωρά προς τα δεξιά, µε το κεφάλι στραµµένο προς τα αριστερά. Τέλος για την περίοδο από το 395 ως το 491 η παράσταση αναβιώνει σε δύο χάλκινες κοπές: ΑΕ4 153 (425 35) για τον Θεοδόσιο Β και τον Βαλεντινιανό Γ, όπου η Νίκη εικονίζεται µετωπική και ΑΕ3 154 στο όνοµα του δευτέρου (425 55), από απροσδιόριστο νοµισµατοκοπείο. Α5.1. Νίκη µε στεφάνι και αιχµάλωτο. Η πρώτη παράσταση της Νίκης µε στεφάνι σε συνδυασµό µε το συµπληρωµατικό θέµα του αιχµαλώτου προέρχεται από την περίοδο των διαδόχων του Κωνσταντίνου και εικονίζει την Νίκη να κινείται προς τα αριστερά κρατώντας στο δεξί της χέρι στεφάνι και τραβώντας βιαία µε το αριστερό έναν αιχµάλωτο. Η παράσταση αυτή παρουσιάζεται σε ένα σχετικά ελαφρύ χάλκινο πολλαπλάσιο (βάρους 13 γρ.) από τη Ρώµη 155 στο όνοµα του Κωνσταντίου Β, την περίοδο 354 61. Επιπλέον, δύο µεταγενέστερες χάλκινες υποδιαιρέσεις επαναλαµβάνουν το παραπάνω θέµα, µε τη Νίκη να στρέφει το βλέµµα της προς τον αιχµάλωτο. Η πρώτη υποδιαίρεση είναι ένα χάλκινο ΑΕ4 156 από την Ρώµη για τον Βαλεντινιανό Γ (425 455) και η δεύτερη είναι µία σειρά χάλκινων ΑΕ3 157 (εικ. 27) της περιόδου 476 77 για τον Ζήνωνα από 150 RIC VII, Rome 140. 151 RIC VIIΙ, Aquileia 74 5. Siscia 179 181, 313-4. Sirmium 25. Για την ίδια παράσταση σε σφραγίδα του Κωνσταντίου Γ του 421 µ.χ., βλ. Seibt W. Zarnitz M.L., Das byzantinische Bleisiegel als Kunstwerk. Katalog zur Ausstellung, Wien1997, σ. 29 30. 152 RIC IX, Treveri 54. Siscia 17. Thessalonica 24. 153 RIC X, 431 439. 154 RIC X, 2134. 155 RIC VIII, Rome 460. 156 RIC X, 2138 9. 157 RIC IΧ, 947, 949, 952. 34

ανατολικά νοµισµατοκοπεία µε δυσανάγνωστες επιγραφές. Στη δεύτερη παραλλαγή η Νίκη κινείται προς τα δεξιά, µε το κεφάλι της στραµµένο προς τα αριστερά κρατώντας στεφάνι σε κάθε χέρι. Το θέµα αυτό εµπλουτίζεται µε το συµπληρωµατικό µοτίβο δύο αιχµαλώτων δεµένων πισθάγκωνα εκατέρωθεν της µορφής και παρουσιάζεται σε δύο χάλκινα πολλαπλάσια από το νοµισµατοκοπείο της Ρώµης 158, το ένα για τον Γάλλο και το άλλο για τον Κωνστάντιο Β. Α6. Νίκη µε δεύτερη γυναικεία µορφή. Μία παράσταση µε προφανές πολιτικό µήνυµα, που παρουσιάστηκε µόνο την περίοδο 350 53 για τους σφετεριστές ηγεµόνες Μαγνέντιο και εκέντιο, συνδυάζει τη Νίκη µε την προσωποποίηση της Ελευθερίας (Libertas) 159. Η παράσταση αυτή παρουσιάζεται κυρίως σε µία σειρά σολίδων 160 (εικ. 28) κανονικού ή µειωµένου βάρους (περίπου 3.84 γρ.) σε δυτικά νοµισµατοκοπεία, σε χρυσά µετάλλια (βάρους 1½ σολίδων) από του Τριβηρούς 161 και σε ένα χάλκινο φόλλι από τη Ρώµη 162. Η παράσταση, της οποίας η βασική επιγραφή είναι VICTORIA AVG[usti] LIB[ertas] ROMANOR[um], εικονίζει δύο γυναικείες µορφές αντωπές. Στην αριστερή πλευρά της παράστασης η Νίκη όρθια στραµµένη προς τα δεξιά κρατά κλάδο φοινικιάς πάνω από τον αριστερό της ώµο. Από την άλλη πλευρά η προσωποποίηση της Libertas, όρθια στραµµένη προς τα αριστερά κρατά µε το αριστερό χέρι διαγώνια στο σώµα της σκήπτρο. Και οι δύο µορφές κρατούν ανάµεσα τους µακριά ράβδο που απολήγει σε τρόπαιο, ενώ στις περισσότερες παραστάσεις διακρίνεται το δεξί χέρι της Νίκης πιο πάνω από αυτό της Libertas. Η παράσταση αυτή κυριάρχησε στις περιοχές που είχε καταλάβει ο Μαγνέντιος έως το 353, µε κυριότερο νοµισµατοκοπείο αυτό των Τριβηρών, από όπου είναι γνωστό και το µόνο χρυσό µετάλλιο µ αυτή την παράσταση. Στους σολίδους των Τριβηρών παρατηρούνται µικρές διαφορές, τόσο στις επιγραφές, όσο και στην εικονογραφία 163. Α7. Νίκη και πολεµικό πλοίο. Σε ορισµένα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα η Νίκη εικονίζεται πάνω σε πολεµικό πλοίο ή πατάει πάνω στην πλώρη του κρατώντας σύµβολα ή όπλα. Η εικονογραφία αυτή µπορεί να εξηγηθεί µε βάση κάποια ιστορικά γεγονότα, όταν το νόµισµα που τη 158 RIC VIII, Rome 430, 443. 159 Kellner, Libertas, σ. 170. 160 RIC VIII, Trier 247 54, 276 80, 285 97Α. Lyons 118 9. Arles 131 2, 158 9. Rome 162 165, 168 73. Aquileia 125 6, 132 7. 161 RIC VIII, Trier 245 6, 275. 162 RIC VIII, Rome 191 2. 163 Π.χ. σε κάποιες περιπτώσεις η ράβδος, που κρατούν οι δύο µορφές, καταλήγει σε άγκιστρο (βλ. RIC VIII, Trier 253 4, 297Α) ή φέρει οριζόντια δοκό (Trier 276 80), ή κουκκίδα (Trier 285 89) ή τέλος, το χέρι της Νίκης τοποθετείται κάτω από αυτό της Libertas (Trier 290 94). 35

φέρει, κόβεται µετά από κάποια νικηφόρα ναυµαχία και προς τιµή αυτής αποδίδοντας µε ένα ιδιαίτερο τρόπο την προσωποποίηση και την αλληγορία της νίκης. Μία άλλη εξήγηση γι αυτό το θέµα είναι ότι η Νίκη δεν θυµίζει ένα συγκεκριµένο ιστορικό γεγονός, αλλά συµβολίζει γενικότερα τη ναυτική δύναµη και τις επιτυχίες του στόλου του πρωτοβυζαντινού κράτους. Επιπρόσθετα, όταν πρόκειται για ένα τέτοιου είδους θέµα σε συνδυασµό µε την επιγραφή CONSTANTINOPOLIS στην κύρια όψη («αναµνηστική κοπή της Κωνσταντινούπολης»), καθίσταται έντονη η απόπειρα να τονιστεί η ίδια η σηµασία της νέας πρωτεύουσας ως σηµαντικού λιµανιού σε στρατηγική θέση 164. Μια άλλη ερµηνεία που θα µπορούσε να δώσει κανείς είναι ότι η Νίκη «οδηγεί» το πλοίο της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας. Κατά την περίοδο του Μεγάλου Κωνσταντίνου συναντώνται τρεις παραλλαγές του θέµατος. Η πρώτη παρουσιάζει τη Νίκη όρθια και µετωπική ή ελαφρώς στραµµένη προς τα δεξιά, µε το κεφάλι της στραµµένο προς τα αριστερά πάνω σε πολεµικό πλοίο να κρατά στεφάνι σε κάθε χέρι εκτείνοντας χαρακτηριστικά τα χέρια της. Πρόκειται για µία µοναδική παράσταση σε φόλλεις 165 του Κωνσταντίνου Α, της περιόδου 327 28, µε επιγραφή LIBERTAS PVBLICA από το νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης (εικ. 29). Από την επιγραφή µπορεί κανείς να συµπεράνει ότι πρόκειται για νόµισµα που υπενθυµίζει την «απελευθέρωση του λαού» προφανώς από τον Λικίνιο. Ο συνδυασµός αυτής της επιγραφής µε την εικονογραφία, παραπέµπει στη ναυτική νίκη του Κρίσπου 166 στο Βόσπορο (323), όπου κατέλαβε το Βυζάντιο από τον Λικίνιο. Ενδεχοµένως τα δύο στεφάνια που κρατά η Νίκη συµβολίζουν δύο νίκες, τις νίκες του Κωνσταντίνου και του Κρίσπου. Η δεύτερη παραλλαγή συναντάται σε ένα χάλκινο πολλαπλάσιο από τη Ρώµη 167, που κόπηκε ως «αναµνηστική κοπή» για τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης (παραπέµποντας παράλληλα και στη ναυτική νίκη επί του Λικινίου) από τον Κωνσταντίνο Α την περίοδο 330 33. Στο µετάλλιο αυτό εικονίζεται η Νίκη και µία καθιστή µορφή προς τα δεξιά πάνω σε πολεµικό πλοίο στραµµένο προς τα δεξιά. Η µεγάλη επιφάνεια αυτής της χάλκινης υποδιαίρεσης επιτρέπει και την απεικόνιση περαιτέρω λεπτοµερειών, όπως για παράδειγµα πέντε κωπηλάτες. Η Νίκη εικονίζεται στην πλώρη να κρατά στεφάνι, ενώ πάνω στο πλοίο υπάρχουν και τρία λάβαρα. 164 Ενδεχοµένως να υπάρχει και ένας συµφυρµός Νίκης και Τύχης της Κωνσταντινούπολης. Για την περίπτωση της «Κωνσταντινούπολης που πατά σε πλώρη πλοίου», η Toynbee ( Roma Constantinopolis, σ. 141 κ.εξ. eadem, Roman Medallions, σ. 187 κ.εξ) αναφέρει ότι η πλώρη υποδεικνύει την σχέση µε το εµπόριο. Βλ. και παρακάτω στην περιγραφή των προσωποποιήσεων των πόλεων. 165 RIC VII, Constantinople 18, 25. 166 Ο Κρίσπος ήταν αρχηγός του στόλου κατά τη διάρκεια του Β εµφυλίου πολέµου µε τον Λικίνιο, βλ. RIC VII, σ. 16, 37. 167 RIC VII, Rome 301. 36

Πρόσθετο στοιχείο στη παράσταση είναι η απεικόνιση της φουρτουνιασµένης θάλασσας που περιβάλλει το πλοίο. Επιπλέον, µία από τις πιο σηµαντικές παραστάσεις γι αυτή την περίοδο εικονίζει τη Νίκη, αντί στεφανιού, να κρατά όπλα πάνω σε πολεµικό πλοίο (εικ. 30). Εδώ πρόκειται για µια σειρά χάλκινων κοπών 168, για περίπου δέκα χρόνια (330 340), από τα περισσότερα νοµισµατοκοπεία, η οποία εντάσσεται στο σύνολο των αναµνηστικών κοπών για τα εγκαίνια της νέας πρωτεύουσας σύµφωνα µε τη χαρακτηριστική επιγραφή CONSTANTINOPOLIS 169 στην πρόσθια όψη. Η Νίκη εικονίζεται όρθια µε ανοιχτά τα φτερά της, µετωπική, ελαφρώς στραµµένη προς τα αριστερά. Με το δεξί της πόδι πατάει πάνω σε πλώρη πολεµικού πλοίου 170, ενώ κρατά µε το δεξί της χέρι διαγώνια στο σώµα της λόγχη και µε το αριστερό ασπίδα. Στην παράσταση αυτή, που κυριαρχεί κατά την τελευταία επταετία του Κωνσταντίνου Α είναι χαρακτηριστικό ότι δεν υπάρχει συνοδευτική επιγραφή, ενώ στις δυτικές κοπές υπάρχει µία κανονικότητα και µία µεθοδικότητα στην κάθε έτος κοπή, πράγµα που δεν συµβαίνει τόσο ξεκάθαρα στις ανατολικές. Επιπλέον, µετά το 337 συνεχίστηκαν οι κοπές του ίδιου θέµατος, αλλά σε µικρότερα χάλκινα νοµίσµατα (ΑΕ4) 171 ως το 340. Μία ακόµη διαφοροποίηση του θέµατος της Νίκης σε πλοίο παρουσιάζεται σε µικρά χάλκινα νοµίσµατα (ΑΕ4) από το νοµισµατοκοπείο της Ρώµης. Η παράσταση εικονίζει τη Νίκη όρθια στο κέντρο του οπισθοτύπου του νοµίσµατος, στραµµένη προς τα αριστερά. Πατάει µε το δεξί της πόδι πάνω σε πλώρη πολεµικού πλοίου και κρατά µε το δεξί της χέρι στεφάνι και µε το αριστερό κλάδο φοινικιάς. Πρόκειται για µία παράσταση που κόπηκε αµέσως µετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Α (337 340) ως αναµνηστική κοπή για την Κωνσταντινούπολη σε δύο παραλλαγές, η µία µε επιγραφή στον οπισθότυπο (σπάνιο φαινόµενο για αυτά τα νοµίσµατα) 172 και η άλλη σύµφωνα µε τον «κανόνα» χωρίς επιγραφή 173. Η τελευταία γνωστή παράσταση Νίκης πάνω σε πλοίο παρουσιάζεται σε ένα χάλκινο µετάλλιο (ΑΕ1 ή 40 νουµµία) από τη Ρώµη 174, στο οποίο εικονίζεται η Νίκη 168 RIC VII, Lyons 241, 251, 256, 259, 266, 273 4, 279. Trier 523 4, 530, 543, 548, 554, 563, 589. Arles 344, 352, 357, 363, 369, 374, 380, 386, 393, 401, 408, 416. Rome 332 4, 339, 355, 371, 387, 397, 407. Aquileia 123, 129, 137. Siscia 224, 241. Thessalonica 188, 230. Heraclea 115, 120, 125, 130, 135, 144. Constantinople 63, 79, 86. Nicomedia 196. Cyzicus 73 4, 92 3, 107 8, 120 1. Antioch 92, 114. Alexandria 64, 71. 169 Με βάση τα µέχρι τώρα ευρήµατα είναι γνωστή µία παραλλαγή µόνο για τα νοµισµατοκοπεία του Λουγδούνου και των Τριβηρών, όπου η επιγραφή αναφέρει την Ρώµη, VRBS ROMΑ (RIC VII, Lyons 274. Trier 524). 170 Βλ. RIC VII, σ. 49, υποσ. 6. και ο τύπος αυτός συνδέεται µε την ναυτική επιτυχία επί του Λικινίου στη Χρυσόπολη (βλ. και Alföldi, Foundation, σ. 11). 171 RIC VIII, Trier 67, 92. Arles 9, 16, 26, 31, 39. Rome 18, 30, 40. Antioch 38, 55A. Alexandria 9, 11, 17, 27. 172 RIC VIII, Rome 20, 31, 42. 173 RIC VIII, Rome 19, 41. 174 RIC X, 3665. 37

στραµµένη προς τα δεξιά, κρατώντας στεφάνι και τρόπαιο, πάνω σε πλώρη πολεµικού πλοίου. Α8. Νίκη και άρµα. Μία όχι τόσο συνηθισµένη παράσταση στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα είναι αυτή που εικονίζει τη Νίκη πάνω σε άρµα. Η θριαµβική αυτή παράσταση που αποτελούσε ένα από τα βασικά συστατικά του ρωµαϊκού και παλαιοτέρου εικονογραφικού θεµατολογίου στα νοµίσµατα, περιορίζεται κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο σε δύο ως τώρα γνωστές παραλλαγές, που παρουσιάζονται σε πολλαπλάσια. Έως σήµερα είναι γνωστά δύο µετάλλια µε αυτή την παράσταση, εκ των οποίων το ένα χρυσό (1½ σόλιδοι), των ετών 314 15, στο όνοµα του Κωνσταντίνου Α και το άλλο χάλκινο στο όνοµα του Κωνσταντίου Β (ως καίσαρα), της περιόδου 333 337. Στο χρυσό µετάλλιο, που κόβεται από τους Τριβηρούς, παριστάνεται η Νίκη µετωπική σε επίσης µετωπικό τέθριππο, να κρατά στεφάνι στο δεξί χέρι και κλάδο φοινικιάς στο αριστερό 175. Αυτό το µετάλλιο που κόπηκε µε την ευκαιρία από τη µια της υπατείας του Μ. Κωνσταντίνου και από την άλλη της επικείµενης νίκης του, επί του Λικινίου (1 ος εµφύλιος) «σηµατοδοτεί την ιδεολογική κατάληξη του εικονογραφικά στερεότυπου θέµατος της Νίκης ηνιόχου» 176. Το χάλκινο µετάλλιο του Κωνσταντίου εντούτοις κόβεται στην Κωνσταντινούπολη 177 µε την Νίκη στην ίδια στάση, αλλά εδώ κρατά στεφάνι και σφαίρα (εικ. 31). Α9. Νίκη και σταυροφόρος σφαίρα. Το 383 µ.χ. από έµπνευση του Θεοδοσίου Α εισάγεται µία νέα εικονογραφία στα αυτοκρατορικά νοµίσµατα, η οποία ουσιαστικά είναι µία παραλλαγή του κλασικού µοτίβου της Νίκης µε στεφάνι και κλαδί φοινικιάς, µόνο που τώρα η Νίκη αντί για το κλαδί κρατά µία σφαίρα που επιστέφεται µε σταυρό («σταυροφόρος σφαίρα»). Η εικονογραφία αυτή, που συνδυάζει την παλαιά ρωµαϊκή εικόνα της Νίκης µε το σύµβολο του Χριστού, επρόκειτο να δηµιουργήσει νέες προοπτικές και νέο προορισµό στην αυτοκρατορική εικονογραφία γενικότερα. Η παράσταση αυτή που χρησιµοποιήθηκε από όλους τους αυτοκράτορες και τους βάρβαρους µιµητές µέχρι τις αρχές του 7 ου αιώνα, παρουσιάζεται αποκλειστικά σε χρυσό νόµισµα και συγκεκριµένα στην υποδιαίρεση του τριµισσίου µε επιγραφή οπισθοτύπου πάντα 175 RIC VII, Trier 6, 7. 176 Η Π. Μπούγια (στο Νίκη Victoria, σ. 80.) προσθέτει ότι η Νίκη «δεν ενσαρκώνει απλώς τον θρίαµβο που απορρέει από την αριστεία και την ανδρεία του ηγεµόνα, αλλά όντας άρρηκτα συνδεδεµένη µε αυτόν, όπως παλαιότερα µε τον ία, υποκαθιστά τον ισόθεο αυτοκράτορα». 177 Πρόκειται για µετάλλιο που δεν έχει καταχωρηθεί σε επίσηµο κατάλογο, αλλά προέρχεται από ιδιωτική συλλογή, βλ. ηλεκτρονική περιοχή, http://www.dirtyoldcoins.com/natto/id/constan2/cs2171. htm (νο 2171). 38

VICTORIA AVGVSTORVM. Εικονίζει µία Νίκη όρθια να κινείται προς τα δεξιά, κρατώντας στο δεξί της χέρι στεφάνι και στο αριστερό την σταυροφόρο σφαίρα. Οι πρώτες κοπές 178 µ αυτό το θέµα πραγµατοποιούνται στα νοµισµατοκοπεία της Κωνσταντινούπολης και του Μεδιολάνου, την περίοδο 383 88, για τους αυτοκράτορες Θεοδόσιο Α (εικ. 32), Βαλεντινιανό Β, και Αρκάδιο. Στην κοπή του Μεδιολάνου ο χαράκτης προσθέτει και µία λεπτοµέρεια, µία σφαίρα κάτω από το πόδι της Νίκης 179, ενώ στο ίδιο νοµισµατοκοπείο µετά το 388 στα ονόµατα της κύριας όψης προστίθεται και το όνοµα του Ονωρίου 180. Μετά το 395 και τη διαίρεση της επικράτειας σε ανατολικό και δυτικό τµήµα, η παράσταση παρουσιάζει µία διαφοροποίηση: τα τριµίσσια του ανατολικού τµήµατος εικονίζουν τη Νίκη µετωπική να κινείται προς τα εµπρός, σε «όρχηση», στρέφοντας το κεφάλι της προς τα αριστερά (εικ. 33), ενώ τα δυτικά τριµίσσια την εικονίζουν να κινείται προς τα δεξιά σύµφωνα µε το παλαιότερο πρότυπο 181 (εικ 34). Η παράσταση αυτή της Νίκης λόγω του ότι παρουσιάζεται µόνο σε χρυσό νόµισµα, εµφανίζεται όπου υπάρχουν εργαστήρια για χρυσές κοπές και από όποιον αυτοκράτορα έχει την οικονοµική δυνατότητα να κόψει χρυσά νοµίσµατα. Τα ανατολικά τριµίσσια 182 κόβονται αποκλειστικά από την Κωνσταντινούπολη, στα ονόµατα των γνωστών αυτοκρατόρων και συναυτοκρατόρων της δύσης από το 395 ως το 491. Τα δυτικά 183 κυκλοφορούν κυρίως από το νοµισµατοκοπείο της Ραβέννας, αλλά και από αυτά της Ρώµης, της Αρελάτης και του Μεδιολάνου, από το 395 ως το 455 περίπου. Οι εξαιρέσεις στα δυτικά τριµίσσια είναι δύο ειδών: α) αναφορικά µε την εικονογραφία είναι δύο τριµίσσια 184 του Ονωρίου από τη Ραβέννα, εκ των οποίων και στα δύο η Νίκη εικονίζεται προς τα αριστερά, αλλά στο δεύτερο κρατά σφαίρα χωρίς σταυρό. β) στο τριµίσσιον 185 που έκοψε ο Κωνσταντίνος Γ η επιγραφή αλλάζει σε VICTORIA AAVGGG. Παρά τις αλλαγές που επέφερε η νοµισµατική µεταρρύθµιση του Αναστασίου Α (498 µ.χ.), η Νίκη µε τη σταυροφόρο σφαίρα είναι ένα από τα δύο θέµατα που επιβιώνουν κυρίως σε χρυσά τριµµίσια 186 (εικ. 35), σε ελάχιστα ηµιτριµµίσσια 187, σηµίσσια 188 και σε µια σειρά δεκανουµµίων του Ιουστινιανού από την Καρχηδόνα 189. 178 RIC IX, Mediolanum 11, 23, 37. Constantinopolis 75. 179 RIC IX, Mediolanum 11. 180 RIC IX, Mediolanum 37. 181 Οι Grierson και Mays (DOCLRC, σ. 32) αναφέρουν ότι αυτός ο εικονογραφικός διαχωρισµός συµβαίνει ήδη από το 383 µ.χ. 182 RIC X, 19 20, 34 36, 212 213, 249 51, 273 9, 341 4, 517 20, 611 3, 635, 807, 903, 907 9, 914 26, 937, 1008 9, 1030 1. 183 RIC X, 1214 15, 1258 9, 1288 91, 1313, 1338 42, 1524, 1802, 1904 6, 2003 4. 184 RIC X, 1290 91. 185 RIC X, 1524. 186 DOC I, Anastasius I 10. Justin I 4. Justinian I 19 20. Justin II 13 14, 212. Maurice 282, 287. DOC II, Phocas 44, 128 129. 187 DOC I, Justin II 15. 188 DOC I, Maurice 10 13, 234 5. DOC II, Phocas 15 16, 43. 39

Επιπλέον, πολύ συζήτηση προκάλεσε και ένας σόλιδος των ετών 527 538, του ίδιου αυτοκράτορα, µε συναφή εικονογραφία που παρουσιάζει µια Νίκη όρθια προς τα αριστερά, η οποία κρατά µια σταυροφόρο σφαίρα 190. Η εικονογραφία της Νίκης µε στεφάνι και σταυροφόρο σφαίρα, διαρκεί µέχρι και τα χρόνια του Φωκά (602 610), και µετά από αυτόν εγκαταλείπεται. Τέλος, εκτός από τις «νόµιµες» παραστάσεις και σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν και γνωστές αποµιµήσεις Βησιγότθων ηγεµόνων (σε ψευδοραββενατικές κοπές) 191. Α10. Νίκη και σταυρός. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β στα πρώτα του νοµίσµατα ακολούθησε γνωστούς και καθιερωµένους τύπους, αλλά για την εικοσαετηρίδα του και συνάµα την δεύτερη υπατεία του επέλεξε κάτι διαφορετικό, την εικόνα µιας ξεχωριστής Νίκης. Η µορφή εικονίζεται όρθια και στραµµένη προς τα αριστερά (η απόδοση του κορµού της είναι ουσιαστικά µετωπική, ελαφρώς στραµµένη, σε αντίθεση µε το κεφάλι της που είναι εµφανώς προς τα αριστερά) να κρατά ένα διάλιθο λατινικό σταυρό (εικ. 36 39). Ο σόλιδος αυτός του 422 µ.χ. σχετίζεται ενδεχοµένως µε τις εκστρατείες του Θεοδοσίου εναντίον των Περσών 192. Αλλά εκτός της όποιας ιστορικής σηµασίας έχει, από µόνος του είναι ένα ιδιαίτερο σύµβολο νίκης, της χριστιανικής Νίκης 193. Ωστόσο, ο διάλιθος σταυρός που κρατά η Νίκη στο νόµισµα αντιπροσωπεύει πιθανόν και ένα πραγµατικό µνηµείο, είτε τον σταυρό που είχε ανεγείρει ο Θεοδόσιος Β στον λόφο του Γολγοθά στα 420 είτε τον παλαιότερο σταυρό που είχε στήσει ο Μ. Κωνσταντίνος στο Forum του στην Κωνσταντινούπολη 194. Σε κάθε περίπτωση πάντως η σύζευξη της παλαιάς θεάς µε το σύµβολο του Χριστού, που µ αυτή την παράσταση κορυφώνεται, οδήγησε σε µία νέα νοµισµατική αυτοκρατορική εικονογραφία και συνάµα σε µια νέα ιδεολογία, η οποία επηρεάζει και συµβαδίζει µε τις επίσηµες αυτοκρατορικές τελετές 195. Αυτή η λιτή και «ευσεβής» παραλλαγή της Νίκης αµέσως έγινε δηµοφιλής, επισκίασε όλες τις υπόλοιπες και για τον επόµενο αιώνα αυτός ήταν ο par excellence οπισθότυπος του σολίδου 196 για όλους τους ρωµαίους αυτοκράτορες και αυτοκράτειρες µέχρι και την 189 DOC I, Justinian I 304 5. βλ. και υποσ. 304.1 για την χρονολόγηση στα 548/9 µ.χ. 190 DOC I, Justinian I 6. και υποσ. νο 6. Επιπλέον, βλ. και Sabatier, Description, 1, pl.12.1., όπου παρατίθεται σχέδιο αυτού του νοµίσµατος. 191 RIC X, 3707. 192 Hahn, MIRB, σ. 26. 193 Η ιδεολογία αυτής της νίκης µε την εικόνα του σταυρού, διαµορφώθηκε ήδη από τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου και ο σταυρός, κατά τον Grabar (Empereur, σ. 32) µπορεί να χαρακτηριστεί «Σταυρός Νικοποιός». 194 Byzance, σ. 166. 195 McCormick, Eternal Victory, σ. 100 19. 196 RIC X, 218 21, 225 31, 255 6, 505 513, 524 5, 605 6, 616 8, 630 3, 805, 901, 904 6, 910 2, 927 30, 933, 936, 939 42, 1001 5, 1010 12, 1024 7, 1101 3, 1804, 1808, 2007, 40

εποχή του Αναστασίου Α (ως την νοµισµατική µεταρρύθµιση του 498 για την Κωνσταντινούπολη και ως το 518 για τη Θεσσαλονίκη), αλλά και για τους βάρβαρους ηγεµόνες 197. Η διαφορά ωστόσο των Θεοδοσιανών µε τις οψιµότερες παραστάσεις είναι εµφανής, καθώς στις τελευταίες κοπές η Νίκη καταντά µια «παρηκµασµένη» µορφή χωρίς δύναµη, µια υπενθύµιση του παλιού µεγαλείου, ένα «νοµισµατικό cliché». Μια τροποποίηση αυτής της «εκχριστιανισµένης» Νίκης συνέβη κατά την νοµισµατική µεταρρύθµιση του 498, όταν ο Αναστάσιος αποφάσισε να αντικαταστήσει τον σταυρό µε ένα Χριστόγραµµα πάνω σε µακριά ράβδο. Το Χριστόγραµµα παριστάνεται ως σύµπλεγµα είτε των γραµµάτων Χ και Ρ 198 (εικ. 40) είτε του σταυρού µε το γράµµα Ρ 199 (εικ. 41). Η τελευταία µορφή επικρατεί στις παραστάσεις των οπισθοτύπων των σολίδων µέχρι και τον Ιουστίνο Α 200. Επιπρόσθετα, ενώ οι επιγραφές για τους σολίδους του Θεοδοσίου Β έχουν την µορφή vota, π.χ. VOT XX MVLT XXX ή VOT XXX MVLT XXXX, αµέσως µετά για αυτό το θέµα, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, επικρατεί η επιγραφή VICTORIA AVGGG 201. Τέλος, εξαιρέσεις αποτελούν ορισµένες βησιγοτθικές κοπές, σε ελαφρύτερες χρυσές υποδιαιρέσεις (τριµίσσια) 202, καθώς και δύο αργυρές siliquae, µία από τον Μαϊοριανό 203 (εικ. 42) και µία βησιγοτθική «ψευδοραβεννατική» κοπή στο όνοµα του Βαλεντινιανού Γ. Α11. Νίκη καθιστή µε σύµβολα. Μέσα στο πλήθος των παραστάσεων µε θέµα την ένθρονη Νίκη, ελάχιστες είναι αυτές στις οποίες δεν συνοδεύεται από την χαρακτηριστική ενεπίγραφη (µε vota) ασπίδα. Η πρώτη από αυτές τις «εξαιρέσεις» συνδυάζει την ένθρονη Νίκη Victoria µε την µικρογραφία αυτής, τη Νίκη πάνω σε σφαίρα. Συγκεκριµένα, η Νίκη 2012, 2020 2, 2531, 2535, 2827 9, 3201 8, 3212 3, 3217 9, 3223 39, 3243 51, 3301 2, 3304, 3309, 3311 3, 3401 8, 3414 8, 3421, 3601 4, 3625 6, 3627 30, 3631 4, 3651 4. DOC I, Anastasius I 3 4, 27. 197 Μέχρι την περίοδο του Αναστασίου οι βάρβαροι ηγεµόνες δεν παρουσιάζουν συχνά αυτό το θέµα στους σολίδους τους (Στο RIC X συναντάται µόνο ένα παράδειγµα (νο 3769), ένας βησιγοτθικός σόλιδος, που φέρει το όνοµα του Ζήνωνα). Μετά το 491, ωστόσο, οι Οστρογότθοι κυρίως ηγεµόνες για την περίοδο ως το 565 κόβουν τέτοιους σολίδους στο ίδιο βάρος µε τους κωνσταντινοπολίτικους, βλ. και Whitting, Coins, σ. 99 198 DOC I, Anastasius I 5 6. Ο Whitting (ό.π.) αναφέρει παραστατικά ότι ο Αναστάσιος στην δεύτερη κατηγορία των σολίδων του αντικατέστησε τον «βαρύ κενό σταυρό», µε µία «λεπτή, κοµψή ράβδο µε Χριστόγραµµα». 199 DOC I, Anastasius I 7. 200 DOC I, Justin I 1. Ο τύπος αυτός ουσιαστικά κυκλοφόρησε για ένα έτος, 518 519, στην Κωνσταντινούπολη και στην συνεχεία αντικαταστάθηκε από τον «άγγελο», βλ. παρακάτω. 201 Σε ορισµένες περιπτώσεις προστίθενται γράµµατα π.χ. RIC X 927 ή διαπιστώνονται λάθη ή διαφορετική γραφή π.χ. RIC X 1101 3, που οφείλονται σε αµέλειες του χαράκτη ή σε βαρβαρικές αποµιµήσεις, π.χ. RIC X 3774. 202 RIC X, 3732 3, 3756 64, 3770 5. 203 RIC X, 2650 3. 41

εικονίζεται ένθρονη προς τα αριστερά πάνω σε θρόνο κρατώντας µε το δεξί της χέρι µια Victoriola, ενώ µε το αριστερό κρατά ένα κέρας της Αµαλθείας 204, µιµούµενη την εικονογραφία της προσωποποιηµένης Κωνσταντινούπολης ή ενδεχοµένως και µια προσωπογραφία της Ειρήνης. Η παράσταση αυτή παρουσιάστηκε σε µία σειρά σολίδων 205 των ετών 324 25 από τον Κωνσταντίνο Α (εικ. 43). Η δεύτερη παράσταση είναι πιο σηµαντική, φέρει την αινιγµατική επιγραφή CONSTANTINIANA DAFNE και παρουσιάστηκε από το νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης σε µία σειρά κοπών 206 για τα έτη 327 330 (µάλλον για την πληρωµή όσων εργάστηκαν στην οικοδόµηση της νέας πρωτεύουσας) σε τρεις υποδιαιρέσεις: σόλιδο, siliqua και φόλλι (εικ. 44). Η παράσταση έχει ως κεντρικό πρόσωπο τη Νίκη, η οποία εικονίζεται καθιστή πάνω σε µαρµάρινο βωµό προς τα αριστερά, µε το κεφάλι προς τα δεξιά κρατώντας κλάδο δάφνης κατακόρυφα στο δεξί της χέρι και κλάδο φοινικιάς στο αριστερό 207. Στην αριστερή πλευρά και µπροστά από τη Νίκη εικονίζεται ένα τρόπαιο, στο πόδιο του οποίου ένας αιχµάλωτος γονατιστός στρέφει το κεφάλι του ικετευτικά προς τη Νίκη, η οποία, ωστόσο, τον ποδοπατάει βιαία. Για αυτή την παράσταση, µε βάση το περιεχόµενο της επιγραφής, έχει ειπωθεί ότι σχετίζεται µε µία ιστορική περίσταση, την οχύρωση της «γραµµής του Ρήνου» το καλοκαίρι του 328 από τον Κωνσταντίνο Α και την οικοδόµηση του οχυρού της άφνης 208. Ωστόσο, αν ισχύει το παραπάνω, δεν έχει εξηγηθεί επακριβώς για ποιο λόγο ο Κωνσταντίνος θέλησε να εγκωµιάσει αυτό το συγκεκριµένο οχυρό, τη στιγµή µάλιστα που αυτό οικοδοµήθηκε το 328, δηλαδή ένα χρόνο µετά την κοπή αυτών των νοµισµάτων. Παρ όλα αυτά, η ανάλυση της εικονογραφίας του παραπάνω νοµίσµατος οδηγεί σε νέες ερµηνευτικές οδούς. Στην παράσταση η µορφή κρατά ένα κλαδί δάφνης σύµβολο νίκης, το οποίο τονίζεται καθώς τοποθετείται στο κέντρο της παράστασης. Συνεπώς η λέξη DAFNE της επιγραφής αναφέρεται στο κλαδί αυτό και το νέο νόηµα της επιγραφής είναι «η δάφνη νίκη του Κωνσταντίνου». Η απόδοση αυτή οδηγεί στο απλό συµπέρασµα ότι ενδεχοµένως αυτή η παράσταση συµβολίζει την οριστική επικράτηση του Κωνσταντίνου µετά την νίκη του επί του Λικινίου. Ωστόσο, για την ερµηνεία της παράστασης είναι σηµαντική η λεπτοµέρεια της στροφής του κεφαλιού της Νίκης, καθώς κοιτά στην αντίθετη κατεύθυνση από το κλαδί της δάφνης, το τρόπαιο και τον αιχµάλωτο σαν να τα αποστρέφεται. Αυτή η στροφή του κεφαλιού, µπορεί να ερµηνευθεί «εικονολογικά» ως στροφή του αυτοκράτορα από τον πόλεµο προς την ειρήνη, αλλά και περαιτέρω ως αποµάκρυνση από τον παλαιό παγανισµό (δάφνη, τρόπαιο, 204 Το κέρας της Αµαλθείας είναι δάνειο από την εικονογραφία της Τύχης Fortuna, βλ. Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 30. 205 RIC VII, Ticinum 179. Sirmium 56. Thessalonica 131. Nicomedia 70. 206 RIC VII, Constantinople 29 38. 207 Στο RIC VII, σ. 574 αναφέρεται λανθασµένα κλαδί φοινικιάς σε κάθε χέρι. 208 RIC VII, σ.72, 283. 42

αιχµάλωτος) προς κάτι νέο και ειρηνικό, ίσως τελικά να υπονοείται εµµέσως πλην σαφώς η στροφή του Κωνσταντίνου προς τον χριστιανισµό. Από αυτή την άποψη η «δάφνη» του Κωνσταντίνου επί του Λικινίου, είναι και δάφνη του χριστιανισµού επί του παγανισµού. Με βάση τα νέα δεδοµένα η κοπή αυτή κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη σε όλη τη διάρκεια της οικοδόµησής της ως «µεταβατικό» νόµισµα ανάµεσα στην παλαιά και τη νέα θρησκεία, ως µήνυµα του αυτοκράτορα στο λαό της νέας πρωτεύουσας ότι απαλλαγµένη από το παρελθόν θα είναι πλέον µια «χριστιανική» πόλη. Α12. ύο Νίκες µε σύµβολα. Στις πρώτες κοπές του Κωνσταντίνου Α (313 15) υπάρχει µία παράσταση σε µία µικρή χάλκινη υποδιαίρεση (βάρους µισού φόλλεως) 209, που εικονίζει δύο Νίκες όρθιες να προχωρούν προς τα δεξιά, η µία πίσω από την άλλη, κρατώντας η καθεµία στεφάνι και κλάδο φοινικιάς, ενώ ανάµεσά τους προστίθεται ένα λάβαρο. Οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου Α δεν συνεχίζουν την παραπάνω παράσταση, αλλά προτιµούν µία παραλλαγή, που εικονίζει δύο Νίκες όρθιες και αντωπές να κρατούν η καθεµία στεφάνι µε το δεξί της χέρι και κλάδο φοινικιάς µε το αριστερό. Το θέµα αυτό παρουσιάστηκε σε µία σειρά µικρών χάλκινων νοµισµάτων (ΑΕ4) 210, αρχικά την περίοδο 347 48 στο όνοµα του Κωνσταντίου Β και του Κώνστα Α (εικ. 45) και έπειτα την περίοδο 383 88, για τους Βαλεντινιανό Β, Θεοδόσιο Α και Αρκάδιο. Την δεύτερη αυτή περίοδο και για τους ίδιους αυτοκράτορες παρουσιάζεται σε ένα επίσης ΑΕ4 από τη Θεσσαλονίκη 211 µία πιο απλή παράσταση µε τις δύο αντωπές Νίκες να κρατούν η καθεµία µόνο ένα στεφάνι µε το δεξί χέρι, ενώ σε ένα µεταγενέστερο ΑΕ4 από τη Ρώµη 212 του Βαλεντινιανού Γ εικονίζονται οι δύο Νίκες όρθιες και αντωπές, να κρατούν το στεφάνι ανάµεσα τους. Η τελευταία παράσταση µε το θέµα των δυο Νικών, τις παριστάνει αντωπές να κρατούν στεφάνι ανάµεσά τους µέσα στο οποίο διακρίνεται ένα αστέρι. Η κοπή χρονολογείται στα 574 75 και παρουσιάζεται σε µια περιορισµένη σειρά χάλκινων υποδιαιρέσεων 213 (1/2 φόλλι) του Ιουστίνου Β από την Καρχηδόνα. Οι δύο Νίκες σ αυτά τα νοµίσµατα προφανώς συµβολίζουν τους δυο ηγεµόνες, τον αυτοκράτορα Ιουστίνο Β και τον καίσαρα Τιβέριο Β 214. 209 RIC VII, Trier 66. Roma 14. 210 RIC VIII, Trier 180 211. Lyons 38 68. Arles 72 98. Rome 72 102. Aquileia 76 93. Siscia 182 96. Thessalonica 99 106. RIC IX, Aquileia 47. Roma 57. 211 RIC IX, Thessalonica 63. 212 RIC Χ, 2131 2. 213 DOC I, Justin II 203. 214 DOC I, σ. 546 και υποσ. νο 203. 43

B. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΕΣ ΕΠΕΤΕΙΟΙ (VOTA) Β1. Νίκη όρθια κρατά ασπίδα µε VOTA. Η µία από τις δύο πρώιµες απεικονίσεις της όρθιας Νίκης µε ασπίδα και vota, την παριστά µετωπική, µε ανοιχτά φτερά να κρατά την ασπίδα µε τα δύο της χέρια µπροστά στο στήθος της. Η παράσταση αυτή αποτέλεσε των οπισθότυπο χρυσών µεταλλίων (1½ σόλιδος) του Κωνσταντίνου Α (εικ. 46), αλλά και χρυσών υποδιαιρέσεων των ετών 313 15, από το νοµισµατοκοπείο των Τριβηρών 215. Ωστόσο, δεν φαίνεται να είναι και ιδιαίτερα πετυχηµένη καλλιτεχνικά, γεγονός που αποδεικνύει ότι η προσπάθεια απόδοσης της µετωπικής µορφής στη νοµισµατική εικονογραφία των αρχών του 4 ου αιώνα είναι ακόµη σε πειραµατικό στάδιο. Η δεύτερη «κωνσταντίνεια» παράσταση είναι και η πιο αντιπροσωπευτική για αυτό το θέµα, καθώς αυτή αποτέλεσε κατά βάση το πρότυπο για τις νεότερες. Η Νίκη εικονίζεται όρθια προς τα δεξιά µπροστά από την ασπίδα, η οποία είναι τοποθετηµένη σε κιονίσκο ή βωµό. Σε µία παραλλαγή διακρίνεται κάτω από την ασπίδα αντί της στήλης η µικρογραφία ενός φοινικόδεντρου φυτού που εξάλλου έχει άµεση σχέση µε τη µορφή της Νίκης, καθώς τα κλαδιά του συνοδεύουν τον νικητήριο θρίαµβο. Η Νίκη είτε στέκεται µε τα φτερά κολληµένα στο σώµα της είτε στέκεται πατώντας µία περικεφαλαία 216 µε το αριστερό της πόδι είτε κινείται µε τα φτερά ελαφρώς αποκολληµένα. Επιπλέον, µε µία γραφίδα, επιγράφει σε τέσσερις γραµµές στην ασπίδα είτε VICTΟRIA AVG είτε VOT V MVL X. Με βάση το περιεχόµενο αυτών των επιγραφών, η πρώτη επιγραφή υµνεί τη «νίκη του αυτοκράτορα», ενώ η δεύτερη, ο τύπος της οποίας επικράτησε, αναγγέλλει την αυτοκρατορική επέτειο. Η παράσταση πρωτοεµφανίζεται για τον Κωνσταντίνο Α την περίοδο 310 13, σε ένα σόλιδο 217 και έπειτα τα έτη 313 315 σε τρεις aurei 218 (εικ. 47) και σε δύο δυτικούς φόλλεις 219. Η ίδια παράσταση χρησιµοποιήθηκε και από τους διαδόχους του Μ. Κωνσταντίνου µε την µονιµοποίηση του κιονίσκου κάτω από την ασπίδα και της περικεφαλαίας (ή σφαίρας) κάτω από το αριστερό πόδι της Νίκης. Η παραλλαγή αυτή 220 παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε δύο χρυσά µετάλλια (1½ σόλιδοι) της περιόδου 347 48 από τους Τριβηρούς και δύο χάλκινα µετάλλια για τα έτη 352 54 από τη Ρώµη. Η παράσταση χρησιµοποιήθηκε και µεταγενέστερα σε µία σειρά δυτικών «ελαφρών» 215 RIC VII, Trier 9, 38. Τα νοµίσµατα αυτά σύµφωνα µε την επιγραφή του οπισθοτύπου (VICTORIBVS AVGG[usti] NN[ostri]) κόπηκαν προς τιµή των δύο αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου και Λικινίου, µετά από τις νίκες τους επί του Μαξεντίου και του Μαξιµίνου αíα αντιστοίχως (βλ. και RIC VII, σ. 51) 216 Για την Νίκη που πατά σε περικεφαλαία και την εικονογραφική της σχέση µε την Αφροδίτη, που πατά στην περικεφαλαία του Άρη, βλ. παραπάνω. 217 RIC VI, Treveri 821 218 RIC VII, Heraclea 3 4. Nicomedia 1 3, 5 6, 9 10. Antioch 1 4. 219 RIC VI, Ostia 100. RIC VII, Lyons 28. 220 RIC VIII, Trier 126 27. Rome 428 9. 44

µιλλιαρησίων 221, της περιόδου 364 75 για τους Βαλεντινιανό Α, Βάλη και Γρατιανό (εικ. 48). Επιπρόσθετα, λίγο αργότερα (378 83) µία πιο απλή παραλλαγή του θέµατος 222, χωρίς τον κιονίσκο, παρουσιάζεται σε ένα µεγάλο χάλκινο νόµισµα ΑΕ2 στο όνοµα του Βαλεντινιανού Β από τη Ρώµη. Ένα παραπληρωµατικό στοιχείο που προστίθεται στην παραπάνω παράσταση είναι αυτό του ερωτιδέως, της γνωστής µικρής φτερωτής µορφής, που είναι κοινή γενικότερα στη ρωµαϊκή αυτοκρατορική τέχνη. Στην υστερορωµαϊκή εικονογραφία στα νοµίσµατα συναντάται σπάνια ως κύριο θέµα, εντούτοις σχεδόν αποκλειστικά εικονίζεται σε συνδυασµό µε τη Νίκη. Σε µία από τις πρώτες παραλλαγές του εικονιστικού αυτού συνδυασµού η Νίκη παριστάνεται, όπως και πιο πριν, προς τα δεξιά µε το αριστερό της πόδι πάνω σε σφαίρα κρατώντας την ασπίδα, την οποία στηρίζει µε τα δύο του χέρια ο ερωτιδεύς. Η παράσταση αυτή εικονίζεται σε τρία χρυσά µετάλλια, από τα οποία το πρώτο (βάρους τριών σολίδων) κόβεται για τον Ιουλιανό, την περίοδο που ήταν καίσαρας (355 61) 223, ενώ τα αλλά δύο (βάρους δύο σολίδων) είναι µεταγενέστερα (367 75): το ένα για τον αυτοκράτορα Βάλη 224 και το άλλο για τον Βαλεντινιανό Α 225. Στο τελευταίο µάλιστα κάτω από την ασπίδα και ανάµεσα στη Νίκη και τον ερωτιδέα εικονίζεται ένας µικρός βωµός. Η ίδια παράσταση, µε µία µικρή διάφορα, παρουσιάζεται και από το νοµισµατοκοπείο της Ρώµης, σε µία siliqua του 347 για τους Κωνστάντιο και Κώνστα 226. Εδώ η Νίκη έχει την ίδια στάση, αλλά την ασπίδα τη στηρίζει µε τα δύο του χέρια και το κεφάλι µία απροσδιόριστη µικρή µορφή (ενδεχοµένως αιχµάλωτος), γονατιστή προς τα δεξιά, µε το κεφάλι προς τα αριστερά. Τέλος, µία ξεχωριστή παράσταση Νίκης µε ασπίδα εικονίζεται σε ένα «βαρύ» µιλλιαρήσιον του Κωνσταντίου Β από το νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης. Η Νίκη παριστάνεται όρθια και µετωπική, µε το κεφάλι της στραµµένο προς τα αριστερά, να κρατά ένα στεφάνι µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερό την ασπίδα 227. Β1.1. Νίκη όρθια κρατά ασπίδα µε VOTA. Αιχµάλωτος. Ο συνδυασµός της Νίκης µε την ασπίδα εκτός από τις παραπάνω παραλλαγές, εµφανίζεται σε ορισµένες κοπές µε την προσθήκη του γνωστού µοτίβου του αιχµαλώτου σε διάφορες στάσεις. Η πρώτη από αυτές τις παραστάσεις εικονίζει τη Νίκη όρθια προς τα δεξιά να στέκεται και να ποδοπατάει τον αιχµάλωτο 221 RIC IX, Treveri 24a 25. Lugdunum 18. Arelate 13. Roma 8. 222 RIC IX, Roma 44. 223 RIC VIII, Arles 230. 224 RIC IX, Thessalonica 21. 225 RIC IX, Treveri 9. 226 RIC VIII, Rome 59 63. 227 RIC VIII, Constantinople 132. 45

επιγράφοντας µε το δεξί της χέρι στην ασπίδα. Ο αιχµάλωτος εικονίζεται στο δεξί τµήµα της παράστασης δεµένος πισθάγκωνα και καθιστός προς τα δεξιά, σχεδόν κάτω από την ασπίδα. Η απεικόνιση του αιχµαλώτου παρουσιάζει µερικές παραλλαγές, εκ των οποίων ο µεγαλύτερος αριθµός εντοπίζεται στις κοπές της Σισκίας. Το θέµα απαντά την περίοδο 335 37, σε σολίδους και τριµίσσια για τον Κωνσταντίνο Α 228 (εικ. 49), αλλά και σε δύο σολίδους για τον Κώνστα Α 229. Μία δεύτερη πιο σύνθετη παράσταση, που εντάσσεται σ αυτή την υποενότητα εικονίζει µία Νίκη, η οποία σπεύδει προς τα αριστερά, µε µεγάλο διασκελισµό, κρατώντας µε το δεξί χέρι στεφάνι µε την επιγραφή XXV, ενώ µε το αριστερό κρατά τρόπαιο πάνω από τον αριστερό ώµο και κλάδο φοινικιάς. Στο αριστερό κάτω τµήµα της παράστασης, µπροστά στα πόδια της Νίκης ένας γονατιστός αιχµάλωτος υψώνει τα δύο του χέρια ικετευτικά. Αυτή η παράσταση κοσµεί την δευτερεύουσα όψη σολίδων των διαδόχων του Μ. Κωνσταντίνου (εικ. 50), για την περίοδο 340 50, αποκλειστικά σε ανατολικά νοµισµατοκοπεία 230. Τέλος, µία µεµονωµένη παράσταση εικονίζει στο κέντρο της µία Νίκη όρθια και µετωπική, µε το κεφάλι στραµµένο προς τα αριστερά, η οποία κρατά µε το δεξί της χέρι ένα στεφάνι και µε το αριστερό µία µακριά ράβδο που απολήγει σε ασπίδα µε vota. Εκατέρωθεν των ποδιών της εικονίζονται δύο γονατιστοί εχθροί δεµένοι πισθάγκωνα, οι οποίοι στρέφουν το κεφάλι τους προς τη Νίκη. Αυτή η εξαιρετική απεικόνιση παρουσιάζεται σε δύο «βαριά» µιλλιαρήσια από το νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης. Το πρώτο (359 60) κόβεται για τον Κωνστάντιο Β 231 (εικ. 51), ενώ το δεύτερο (369 70) για τον Βαλεντινιανό Α 232. Β2. Νίκη καθιστή κρατά ασπίδα µε VOTA. Το δεύτερο σύνολο παραστάσεων µε θέµα την Νίκη και την ασπίδα µε τις αυτοκρατορικές επετείους, παριστάνει τη βασική µορφή καθιστή πάνω σε τρόπαιο (τις περισσότερες φορές είναι ορατά µόνο ο θώρακας και η ασπίδα) να κρατά, να επιγράφει ή να δείχνει την συγκεκριµένη ασπίδα, διαµορφώνοντας µια τυπολογία ουσιαστικά αναλλοίωτη ανά τους αιώνες. Η πρώτη παραλλαγή είναι η απλούστερη και εικονίζει την Νίκη καθιστή προς τα δεξιά να επιγράφει vota σε δύο ή τρεις γραµµές σε µία ασπίδα, την οποία στηρίζει µε το αριστερό γόνατό της. Το θέµα αυτό πρωτοπαρουσιάστηκε από τον Κωνσταντίνο 228 RIC VII, Siscia 244. RIC VΙII, Siscia 3 4, 13. 229 RIC VIIΙ, Siscia 37 8. Heraclea 2 3. 230 RIC VIII, Constantinople 55. Nicomedia 26 8. Antioch 79. 231 Πρόκειται για µιλλιαρήσιον που δεν έχει καταχωρηθεί σε επίσηµο κατάλογο, αλλά προέρχεται από ιδιωτική συλλογή, βλ. ηλεκτρονική περιοχή, http://www.dirtyoldcoins.com/natto/id/constan2/ cs2260.htm (νο 2260). 232 RIC IX, Constantinopolis 31. 46

Α κατά έτη 315 26 κυρίως σε χρυσά πολλαπλάσια (1½ solidi), σολίδους και συναφείς υποδιαιρέσεις 233, αλλά και σε χάλκινα πολλαπλάσια και φόλλεις 234. Αντίθετα µε τον Μ. Κωνσταντίνο οι διάδοχοι του «µεταφέρουν» την παράσταση αποκλειστικά σε αργυρά και χάλκινα νοµίσµατα. Από το 337 ως το 340 είναι γνωστή µία σειρά χάλκινων µεταλλίων από τη Ρώµη 235 για τον Κωνστάντιο Β και τον Κώνστα Α. Στη συνεχεία η παράσταση παρουσιάζεται σε αργυρά «βαριά» και «ελαφρά» µιλλιαρήσια 236, αρχικά (340 50), µόνο από το νοµισµατοκοπείο της Ακυληίας για τον Κώνστα και στη συνεχεία (350 53) από τον Μαγνέντιο. Μετά το 364 οι κοπές συνεχίζονται σε ανατολικά νοµισµατοκοπεία 237, µόνο για χρυσές υποδιαιρέσεις. Στην Κωνσταντινούπολη και την Αντιόχεια κόβονται σόλιδοι (εικ. 52) για τους Βαλεντινιανό Α 238, Βάλη, Γρατιανό και Βαλεντινιανό Β. Μόνο από την Κωνσταντινούπολη κυκλοφορεί µία υποδιαίρεση του ½ scripulum για τους Βαλεντινιανό Β, Θεοδόσιο Α και Αρκάδιο, ενώ για τους δύο πρώτους είναι γνωστό και από ένα σηµίσσιον. Από το 395 κ.εξ. το θέµα παγιώνεται στην πίσω όψη της υποδιαίρεσης του σηµισσίου. Οι αυτοκράτορες του ανατολικού τµήµατος από τον Αρκάδιο ως τον Ζήνωνα (395 491) κόβουν τέτοια σηµίσσια 239 (εικ. 53) αποκλειστικά στο νοµισµατοκοπείο της Κωνσταντινούπολης. Στις παραστάσεις αυτών των σηµισσίων υπάρχει πλέον µία τάση για σχηµατοποίηση και σταθεροποιείται η συνοδευτική επιγραφή VICTORIA AVGG εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων. Ωστόσο, οι επιγραφές στις ασπίδες σταδιακά καθίστανται δυσανάγνωστες, παύουν να έχουν πραγµατικό νόηµα και καταντούν απλή παράθεση αριθµητικών χαρακτήρων 240. Μετά το 491 η παράσταση επιβιώνει στα σηµίσσια 241 (εικ. 54), αν και είναι εµφανής η επιπολαιότητα και η έλλειψη καλαισθησίας, µέχρι και τα χρόνια του Ιουστίνου Β. Β2.1. Νίκη καθιστή κρατά ασπίδα µε VOTA µε τη βοήθεια ερωτιδέως. Όπως και στην περίπτωση της όρθιας Νίκης, µία παραλλαγή της παραπάνω παράστασης εικονίζει στην δεξιά πλευρά έναν ερωτιδέα, ο οποίος συµβάλει µε τα 233 RIC VII, Siscia 242. Sirmium 9, 12 3, 23 25. Thessalonica 6. 234 RIC VII, Arles 70. Rome 44, 258 60. 235 RIC VIII, Rome 370 1, 373 4, 381 2. 236 RIC VIII, Lyons 107. Arles 160. Aquileia 50 2, 57 57A, 61 3, 143 5. 237 RIC IX, Constantinopolis 27 28, 50, 73 4. Antiochia 21 22, 39. 238 Σε ένα σόλιδο του Βαλεντινιανού Α από την Κωνσταντινούπολη, παρουσιάζεται µία παραλλαγή, καθώς η ασπίδα της Νίκης στηρίζεται εν µέρει στο γόνατό της και εν µέρει σε κιονίσκο, βλ. RIC IX, Constantinopolis 26. 239 RIC X, 16 7, 22 3, 29, 33 33a, 209 10, 222 3, 246 7, 270 3, 331, 337 9, 514 5, 608 10, 634, 806, 913, 931 2, 1006 7, 1028 9. 240 Π.χ. (RIC X, 1006 7) σηµίσσια του σφετεριστή Βασιλίσκου µε την επιγραφή στη ασπίδα ΧΧΧΧ, που φυσικά δεν αντιστοιχεί στην πραγµατικότητα. Βλ. επίσης και DOC I, σ. 8 και υποσ. 8.1 241 DOC I, Anastasius I 8 9. Justin I 3. Justinian I 17 18. Justin II 12, 211. 47

δύο του χέρια στη στήριξη της ασπίδας 242. Την περίοδο του Κωνσταντίνου Α, η εικονογραφία αυτή παρουσιάζεται στα περισσότερα νοµισµατοκοπεία κυρίως σε σολίδους και σε σηµίσσια την περίοδο 320 337 243, σε ένα πρώιµο (313 15) χρυσό πολλαπλάσιο (1½ σόλιδος) από τους Τριβηρούς 244 (εικ. 55) και σε ένα χάλκινο πολλαπλάσιο από τη Ρώµη (324 26) 245. Οι διάδοχοι του Μ. Κωνσταντίνου από την άλλη, χρησιµοποιούν την παράσταση σε όλες τις υποδιαιρέσεις χρυσών νοµισµάτων: αρχικά, σε µετάλλια (βάρους 1½ και δύο σολίδων) 246 και ακολούθως σε σολίδους 247, σηµίσσια 248 και τριµίσσια (βάρους 9 siliquae) 249. Από το 364 ως το 423, µε εξαίρεση ένα χρυσό πολλαπλάσιο (1½ σόλιδοι) 250 την περίοδο 367 75 για τον Βαλεντινιανό Α, οι µόνες υποδιαιρέσεις στις οποίες εικονίζεται το θέµα είναι και πάλι τα σηµίσσια 251 και οι υποδιαιρέσεις βάρους ½ scripula 252. Μετά το 395, η παράσταση παρουσιάζεται µόνο σε σηµίσσια του Ονωρίου 253 (εικ. 56) από το Μεδιόλανον, τη Ρώµη και την Ραβέννα, τα οποία µνηµονεύουν τον ίδιο και τον αδελφό του Αρκάδιο, ενώ µετά το 423 η παράσταση παύει να εικονίζεται στα νοµίσµατα. Αξίζει να αναφερθεί ότι από το 380 περίπου κ.εξ. τα ανατολικά νοµισµατοκοπεία δεν κόβουν πλέον νοµίσµατα µε την παράσταση αυτή. Μία εξήγηση είναι ότι ο ερωτιδέας, πιθανώς αντιµετωπίστηκε από τους αυτοκράτορες του ανατολικού τµήµατος µε πρώτο τον Θεοδόσιο Α ως παγανιστικό κατάλοιπο, που δεν είχε θέση στα νέα συµφραζόµενα που δηµιουργούνται µε την σταδιακή προσθήκη του σταυρού στα νοµίσµατα. Μία παραλλαγή της παραπάνω παράστασης εικονίζει τη Νίκη που επιγράφει σε ασπίδα, την οποία στηρίζει από δεξιά ένας µικρός φτερωτός ερωτιδέας, αλλά εδώ προστίθεται κάτω από την ασπίδα και ανάµεσα στις δύο µορφές ένας λεπτός κιονίσκος. Η παράσταση αυτή φαίνεται ότι κατέλαβε τη θέση του βασικού θέµατος καθώς παρουσιάζεται για πρώτη φορά (408 423) σε σηµίσσια της Ραβέννας από τον Ονώριο 254. Έπειτα ο Βαλεντινιανός Γ 255 συνεχίζει τις κοπές από τη Ραβέννα και 242 Βλ. γενικά, Kent, Coins, σ. 331. 243 RIC VII, Roma 273 4. Ticinum 109, 197. Aquileia 37 8, 130. Siscia 243, 257 8. Sirmium 11, 66, 26 27, 32 4. Thessalonica 140, 179. Constantinople 51 2, 72, 107 8, 116 20. Nicomedia 103, 107, 171 2, 175 80, 185. 244 RIC VII, Trier 8. 245 RIC VII, Roma 256 7. 246 RIC VIII, Trier 125. Thessalonica 67 8. 247 RIC VIII, Aquileia 4 5, 44. Siscia 1 2, 23 5, 28 31, 33 6. Heraclea 4 10. Constantinople 3 10. Nicomedia 1 2. Antioch 9 29. 248 RIC VIII, Lyons 32, 207. Arles 240. Rome 299. Aquileia 41. Thessalonica 64 6, 155 6, 199. Nicomedia 101. Antioch 92 5, 174 5. 249 RIC VIII, Arles 241 2, 288. Rome 300. Siscia 12. Thessalonica 157, 200, 220. Constantinople 99, 130, 171. Nicomedia 35 6, 102. Antioch 97 100, 177, 179, 207 9. 250 RIC IX, Thessalonica 20. 251 RIC IX, Treveri 19 20, 78. Mediolanum 17, 22, 36. Thessalonica 23. Antiochia 24. 252 RIC IX, Thessalonica 5. Constantinopolis 30. Antiochia 3, 25 26. 253 RIC X, 1210 13, 1256 7, 1312, 1334. 254 RIC X, 1335 7. 48

τη Ρώµη, ενώ υπάρχει επίσης και µία βησιγοτθική, «ψευδοραβεννατική», κοπή 256 στην ίδια υποδιαίρεση και στο όνοµα του Ονωρίου. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και µία ασυνήθιστη παράσταση που παρουσιάζεται σε δύο χρυσές κοπές και σχετίζεται µε το βασικό θέµα, αλλά έχει και ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό. Η Νίκη εικονίζεται ένθρονη στην συνηθισµένη στάση κρατώντας µε τη βοήθεια ερωτιδέα ένα στεφάνι, το οποίο αντί για vota φέρει ένα αστέρι µε 8 ακτίνες. Μ αυτό το θέµα κόπηκαν σηµίσσια και τριµµίσια, αποκλειστικά από την Αντιόχεια 257 για τους καίσαρες Γάλλο και Ιουλιανό (351 61). Β2.2. Νίκη ένθρονη κρατά ασπίδα µε vota αιχµάλωτος. ύο παραλλαγές του βασικού θέµατος της ένθρονης Νίκης µε ασπίδα και vota συνδυάζουν το θέµα µε το επίσης γνωστό παραπληρωµατικό στοιχείο του αιχµαλώτου. Η πρώτη παραλλαγή 258 παρουσιάστηκε σε σολίδους προς τιµή των είκοσι ετών του Μ. Κωνσταντίνου στο θρόνο (vicennalia) και εικονίζει µία Νίκη σύµφωνα µε τον «κανόνα» καθιστή προς τα δεξιά να επιγράφει vota σε µία ασπίδα. Το νέο στοιχείο είναι ένα τρόπαιο στη δεξί τµήµα της παράστασης στο πόδι του οποίου από δεξιά εικονίζεται ένας καθιστός αιχµάλωτος, στραµµένος προς τα δεξιά, αλλά µε το κεφάλι στην αντίθετη κατεύθυνση (εικ. 57). Στη δεύτερη παραλλαγή εκατέρωθεν του ποδιού του τροπαίου εικονίζονται δύο καθιστοί αιχµάλωτοι 259 (εικ. 58). Η παραλλαγή αυτή προηγείται χρονικά της πρώτης καθώς κόπηκε για τον εορτασµό της δεκαετηρίδας (decennalia) του Κωνσταντίνου Α την περίοδο 315 6. Β2.3. Νίκη ένθρονη κρατά ασπίδα µε Χριστόγραµµα. Νοµίσµατα κόβονταν εκτός από τους αυτοκράτορες και για τις γυναίκες συγγενείς τους, όταν αυτές αποκτούσαν τον τίτλο της «αυγούστας». Τα πρώτα νοµίσµατα για αυγούστα της πρωτοβυζαντινής περιόδου κόβονται στο όνοµα της µητέρας του Μ. Κωνσταντίνου, Ελένης, ενώ µετά από ένα διάστηµα 50 περίπου χρόνων 260 παρουσιάζονται τα νοµίσµατα των αυτοκρατειρών της θεοδοσιανής περιόδου. Για αυτές τις τελευταίες εφευρέθηκε µια ξεχωριστή παράσταση Νίκης. Ουσιαστικά, πρόκειται για την καθιερωµένη και παλαιά απεικόνιση της καθιστής Νίκης µε ασπίδα, αλλά µε αρκετές καινοτοµίες. Μια από αυτές είναι ότι εκτός από το συνηθισµένο 255 RIC X, 2047 50. 256 RIC X, 3706. 257 RIC VIII, Antioch 96, 101, 176, 178, 180. 258 RIC VII, Ticinum 110. Sirmium 10. Nicomedia 63 5. Cyzicus 22 3. 259 RIC VII, Trier 86 88. Ticinum 40, 50, 58. βλ και Alföldi, Helmet, pl. 2.19, 23. 260 Από τα τελευταία νοµίσµατα µε την Ελένη (337 µ.χ.) ως το 383 µ.χ. δεν κόβονται νοµίσµατα για τις αυτοκράτειρες. Επίσης, σε καµία δεν αποδίδεται ο τίτλος της Augusta, βλ. Holum, Empresses, σ. 31. 49

τρόπαιο, σε ορισµένες παραλλαγές αυτής της παράστασης η µορφή εικονίζεται πάνω σε θρόνο 261, ενώ το πιο σηµαντικό στοιχείο είναι ότι αντί για vota, σ αυτή την παράσταση η Νίκη σχεδιάζει στο τύµπανο της ασπίδας ένα Χριστόγραµµα, ενώ η συνοδευτική επιγραφή είναι SALUS REI PUBLICAE 262. Μια πρώτη εικονογραφική «ανάγνωση» του θέµατος οδηγεί στο συµπέρασµα ότι εφόσον τα vota αντιστοιχούν αποκλειστικά στους αυτοκράτορες, η ασπίδα µε το Χριστόγραµµα εφευρέθηκε ως εναλλακτική λύση για τις αυτοκράτειρες. Ωστόσο, µια πιο βαθιά ανάλυση είναι απαραίτητη προκείµενου να δοθεί απάντηση στο ερώτηµα, για ποιο λόγο επιλέγεται αυτός ο συγκεκριµένος τύπος στα νοµίσµατα, που εκδίδονται για τις αυτοκράτειρες. Αρχικά, αυτή η παράσταση αποσκοπεί στην υπογράµµιση της εξέχουσα πολιτικής θέσης της «θεοδοσιανής» αυτοκράτειρας. Τόσο η παράσταση, που θυµίζει την αντίστοιχη ανδρική, όσο και η χρυσή υποδιαίρεση (σόλιδος), υποδηλώνουν ότι εδώ χρησιµοποιήθηκε ξεκάθαρα «πολιτικά» η απεικόνιση της Νίκης για να προασπιστεί η θέση των αυτοκρατειρών 263. Το Χριστόγραµµα στην ασπίδα 264, αλλά και η συνοδευτική επιγραφή, που παραπέµπει σε παραστάσεις της Ελένης, τις συνδέει µε την κωνσταντίνεια δυναστεία και συγκεκριµένα τον θρύλο της µητέρας του Μ. Κωνσταντίνου 265, την οποία χρησιµοποίησαν γενικότερα ως πρότυπο ήθους 266. Συνεπώς, παράλληλα µε την «νοµιµότητα», ο οπισθότυπος αυτός τονίζει τη χριστιανική πίστη της αυτοκράτειρας, γεγονός που επίσης έχει πολιτική σηµασία. Για πρώτη φορά διακρίνονται οι προθέσεις της να ασκήσει πολιτική επιρροή µέσω της χριστιανικής θρησκείας 267. Τέλος, µια σηµαντική λεπτοµέρεια είναι ότι, ενώ σε όλες τις «ανδρικές» συναφείς παραστάσεις µε vota, η Νίκη εικονιζόταν γυµνόστηθη σύµφωνα µε τον «παλαιό ρωµαϊκό τρόπο», σ αυτήν εικονίζεται µε ενδύµατα 268. Αυτή η τελευταία λεπτοµέρεια 261 Ο «πλεκτός» αυτός θρόνος είναι γνωστός από ανάγλυφα του 3 ου αι. µ.χ. κ.εξ. Βλ. πρώιµα παραδείγµατα (τέλη 3 ου αρχές 4 ου αιώνα) στο Deichmann F.W., Repertorium der christlich antiken Sarkophage. Rom und Ostia, Wiesbaden 1967, taf. 11, 14 και νο 32, 43. Επίσης, ένα οψιµοτερο παράδειγµα (5 ου ή 6 ου αι.) στο Maguire, Holy Powers, σ. 128, εικ. 46. Εδώ: εικ. 143. 262 Holum, ό.π., σ. 32: «ο χαράκτης χρησιµοποίησε µία κοινή επιγραφή σε ένα κοινό µοτίβο Νίκης, αλλά µε την ξεχωριστή λεπτοµέρεια του Χριστογράµµατος». 263 Holum, ό.π., σ. 31. Για την χρησιµοποίηση της Νίκης, ως πολιτικό µέσο, βλ. και McCormick, Eternal Victory, 4. 264 Το χριστόγραµµα αυτό είναι σκόπιµο και θυµίζει το αντίστοιχο σύµβολο στις ασπίδες των στρατιωτών και τον θρύλο που συνδέεται µε τη µάχη στη Μουλβία γέφυρα. Η Liz James (Empresses and Power in Early Byzantium. Women, Power, and Politics. New York 2001, σ. 109) αναφέρει ότι η όλη παράσταση µε την καθιστή Νίκη και το χριστόγραµµα είναι κατά βάση «στρατιωτική σύνθεση», αν και έγινε αποδεκτη ως τύπος για τις αυτοκράτειρες. 265 Brubaker L., Memories of Helena. Patterns in imperial female matronage in the fourth and fifth centuries, στο Women, Men and Eunuchs, (εκδ. Liz James), London 1997, σ. 52-75. 266 Ο θρύλος της Ελένης, δηµιούργησε ένα χριστιανικό πρότυπο, που οι µεταγενέστερες αυτοκράτειρες εκµεταλλεύτηκαν, βλ. Holum, ό.π., σ. 24 29. Drijvers, Augusta, σ. 181. 267 Holum, ό.π., σ. 24 25. 268 Την λεπτοµέρεια αυτή επισηµαίνουν και οι Grierson Mays, (DOCLRC, σ. 82). Η ιδιαίτερη αυτή απεικόνιση της Νίκης αποκτά σηµαντική αξία, καθώς ο παρόµοιος τύπος µε vota του Θεοδοσίου Α συνεχίζει να εικονίζει τη Νίκη γυµνόστηθη, όπως και σ όλους τους υπόλοιπους αυτοκράτορες µέχρι το τέλος αυτής της εικονογραφίας 50

προφανώς συνδέεται µε το Χριστόγραµµα στην ασπίδα 269, παρουσιάζοντας τη Νίκη σεµνή, µπροστά στο θρησκευτικό σύµβολο και κατ επέκταση την ίδια την αυγούστα. Η παράσταση αυτή αρχικά, είναι µια έµπνευση του Θεοδοσίου Α για την σύζυγό του Αιλία Φλακίλλα και παρουσιάζεται για πρώτη φορά σε κωνσταντινοπολίτικους σολίδους 270, την περίοδο 378 88. Η εικονογραφία µε τη συγκεκριµένη επιγραφή κατέστη πρότυπο για τις µεταγενέστερες, όπως φαίνεται από ένα σόλιδο του Αρκαδίου (414) για την κόρη του Πουλχερία 271, του Ονωρίου (422) για την αδελφή του Πλακιδία Γάλλα 272 (εικ. 60) και τέλος, µία σειρά siliquae 273 στο όνοµα της τελευταίας από τον γιο της Βαλεντινιανό Γ. Για τον τελευταίο µάλιστα είναι γνωστή και µία µικρή χάλκινη κοπή (ΑΕ3/4) 274 στο όνοµα του µε αυτό το «γυναικείο» θέµα. Ο συνδυασµός Νίκης και ασπίδας µε Χριστόγραµµα θυµίζει την αντίστοιχη παράσταση µε vota για τους αυτοκράτορες, τόσο στο κύριο θέµα, όσο και στις παραλλαγές. Μία από τις παραλλαγές, που κόπηκε στο όνοµα της Αιλίας Φλακίλλας αρχικά σε σόλιδο 275 από την Κωνσταντινούπολη και σε δύο χάλκινες κοπές ΑΕ2 276 και ΑΕ4 277 της περιόδου 378 88, εικονίζει τη Νίκη καθιστή σε ένα χαρακτηριστικό θρόνο (εικ. 59), αντί του συνηθισµένου τροπαίου. Μια δεύτερη παραλλαγή, που εικονίζει την ασπίδα πάνω σε κιονίσκο, παρουσιάζεται για την Ευδοξία σε σόλιδο 278 (εικ. 61) και µία σειρά ΑΕ3 279, για την Πουλχερία σε ένα ΑΕ3 280 και τέλος ένα ΑΕ2 281 για την Βερίνα. Η δεύτερη πιο σύνθετη παραλλαγή εικονίζει κάπως πιο άτεχνα µία Νίκη καθιστή προς τα δεξιά πάνω σε θώρακα, να κρατά ασπίδα µε Χριστόγραµµα. Στο δεξί τµήµα της παράστασης ένας µικρός φτερωτός ερωτιδέας, στραµµένος προς τα αριστερά συγκρατεί την ασπίδα, ενώ κάτω από την ασπίδα και ανάµεσα στις δύο µορφές προστίθεται ένας λεπτός κιονίσκος. Η παράσταση αυτή παρουσιάζεται σε σηµίσσια του Ιωάννη 282 (εικ. 63) και του Βαλεντινιανού Γ 283 παρά τον κανόνα, γι αυτή την οµάδα των παραστάσεων. 269 Οι Bellinger Berlincourt ( Victory, σ. 63) θεωρούν ότι αυτή η εικονογραφία «µετατρέπει» την Νίκη σε άγγελο. 270 RIC IX, Constantinopolis 49. 271 RIC X, 205 6. 272 RIC X, 1333. 273 RIC X, 2082 83. 274 RIC Χ, 2149. 275 RIC IX, Constantinopolis 48, 72. 276 RIC IX, Siscia 34 5. Thessalonica 46 7. Heraclea 13, 23. Constantinopolis 55, 81. Nicomedia 28, 42. Antiochia 43, 61. 277 RIC IX, Heraclea 17. Constantinopolis 61. Nicomedia 36. Antiochia 54, 64. 278 RIC X, 10 15. 279 RIC X, 101 5. 280 RIC X, 420. 281 RIC X, 655 6. 282 RIC Χ, 1903. 283 RIC X, 2008, 2013. 51

Β3. ύο Νίκες κρατούν στεφάνι ή ασπίδα µε VOTA. Η δεύτερη µεγάλη οµάδα µε παραστάσεις ζεύγους Νικών σχετίζονται µε τις αυτοκρατορικές επετείους και συνεπώς αποτελούν τµήµα του ευρύτερου συνόλου παραστάσεων Νίκης µε ασπίδα. Το βασικό εικονογραφικό θέµα παρουσιάζει δύο Νίκες όρθιες στις δύο άκρες της παράστασης, που είτε στρέφονται η µία προς την άλλη, είτε αποδίδονται µε µετωπικό τον κορµό του σώµατος τους και στρέφουν το κεφάλι τους η µία προς την άλλη. Ανάµεσα τους κρατούν µε τα δύο τους χέρια ένα µεγάλο στεφάνι (διακρίνεται το δέσιµό του) που φέρει µία από τις κατάλληλες επετειακές επιγραφές. Αρχικά, για την περίοδο του Κωνσταντίνου Α είναι γνωστές δύο σειρές µεταλλίων 284 : χρυσά (βάρους δύο και έξι σολίδων) από τους Τριβηρούς και χάλκινα από τη Ρώµη. Αργότερα, η παράσταση χρησιµοποιείται κυρίως από τους διαδόχους του Μ. Κωνσταντίνου, για τον εορτασµό των δεκαετηρίδων τους, το 347 και παρουσιάζεται από δυτικά νοµισµατοκοπεία αρχικά σε χρυσά µετάλλια (σε διάφορα βάρη: 1½, 2, 3 και 4 σολίδων) 285 και έπειτα σε νοµίσµατα. Η υποδιαίρεση που κυριαρχεί είναι ο σόλιδος 286 (εικ. 63) και ακολουθούν τα σηµίσσια 287. Επιπρόσθετα, η παράσταση εµφανίζεται περιορισµένα σε µία siliqua 288 και ένα «ελαφρύ» µιλλιαρήσιον 289 για τον σφετεριστή Μαγνέντιο. Για τον τελευταίο επίσης, καθώς και τον αδελφό του καίσαρα εκέντιο είναι γνωστές και δύο χάλκινες κοπές, µία σειρά ΑΕ3 290 (εικ. 64) και µία σειρά ΑΕ4 291. Αξίζει να προστεθεί ότι µολονότι τα χάλκινα νοµίσµατα µε αυτό το θέµα µνηµονεύουν κυρίως τους Μαγνέντιο και εκέντιο, ιδιαίτερα στη Ρώµη κυκλοφορεί και µετά το 353 και για δύο χρόνια µία σειρά χάλκινων ΑΕ3 για τον Κωνστάντιο Β και τον Γάλλο 292. Μετά το 355 η παράσταση εγκαταλείπεται µέχρι και την περίοδο 364 67, όποτε εµφανίζονται και οι τελευταίες κοπές, στις οποίες οι Νίκες εικονίζονται να αλληλοκοιτάζονται, ενώ τα σώµατα τους στρέφονται προς την αντίθετη κατεύθυνση και να κρατούν ασπίδα µε την επιγραφή VOT V 293. Πρόκειται για δύο αργυρές υποδιαιρέσεις, ένα ελαφρύ µιλλιαρήσιον από την Κωνσταντινούπολη για τον Βαλεντινιανό Α και µία απροσδιόριστη αργυρή υποδιαίρεση (argenteus ;) από τη Ρώµη για τον Βάλη. 284 RIC VII, Trier 492, 571. Roma 263, 359. 285 RIC VIII, Trier 130 1. Aquileia 36 9, 43. Siscia 107 11, 128. Thessalonica 62. βλ. και Bellinger, Medallions, σ. 141, νο 21. 286 RIC VIII, Trier 15, 124, 128 129, 132 138, 328. Aquileia 6 7, 45 6. Siscia 26 7, 112 6, 117 8, 119 125, 129 140, 259. Thessalonica 14 5, 30 1, 63, 69 74, 75. 287 RIC VIII, Siscia 126, 141 143. 288 RIC VIII, Arles 161 2. 289 RIC VIII, Arles 161 2. 290 RIC VIII, Amiens 9 32. Trier 312 6. Lyons 126 142, 145 52. Arles 167 87. Rome 211 25, 251 3. Aquileia 167 76. 291 RIC VIII, Trier 316A 317 Lyons 143 144B. Rome 194. 292 RIC VIII, Rome 251 3. 293 RIC IX, Roma 9. Constantinopolis 10. 52

Επιπρόσθετα, σε µια παραλλαγή του παραπάνω θέµατος το στεφάνι των Νικών εικονίζεται πάνω από ένα λεπτό κιονίσκο (εικ. 65). Η σύνθεση αυτή εισάγεται την περίοδο 350 53 σε δύο χάλκινες υποδιαιρέσεις 294, ΑΕ3 και ΑΕ4, για τους Μαγνέντιο και εκέντιο. Μία εξίσου γνωστή και συναφής παράσταση µε την χαρακτηριστική επιγραφή VICTORIAE LAETAE PRINC[ipis] PERP[etui], που αναφέρεται στις «γεµάτες χαρά νίκες του αιώνιου ηγεµόνα», απεικονίζει τις δύο Νίκες όρθιες και αντωπές, να κρατούν ανάµεσά τους αντί για στεφάνι µία ασπίδα µε την επιγραφή VOT[a] P[opuli]R[omani] σε 2 γραµµές. Η ασπίδα αυτή εδράζεται σε στήλη, βωµό ή κιονίσκο, µε ευθύγραµµες ή κοίλες πλευρές και µε ποικίλες διακοσµήσεις στο µέτωπο του 295. Την παραλλαγή αυτή εισήγαγε ο Κωνσταντίνος Α, στα 318 και για τα επόµενα δύο χρόνια αποτέλεσε την απεικόνιση µίας από τις βασικές σειρές χάλκινων φόλλεων 296 (εικ. 67) που φέρουν το όνοµα του, των υιών του, αλλά και του συναυτοκράτορα Λικινίου. Εκτός από τους φόλλεις είναι γνωστό µε το ίδιο θέµα ένα χάλκινο πολλαπλάσιο από τους Τριβηρούς 297, αλλά και δύο πιο πρώιµες (315 7) χρυσές κοπές, ένας aureus από τη Ρώµη 298 (εικ. 66) και ένα χρυσό πολλαπλάσιο 299 από το Τικίνιον και τη Θεσσαλονίκη (βάρους δύο και 4½ σολίδων αντίστοιχα) στο όνοµα του Κωνσταντίνου Α. Στην περίπτωση µάλιστα του χρυσού µεταλλίου, η επιγραφή της επετείου διαιρείται σε δύο τµήµατα, εκ των οποίων το ένα στην ασπίδα (VOT/X) και το άλλο πάνω στο µέτωπο του κίονα (MVL/XX), ενώ οι Νίκες εκτός από την ασπίδα κρατούν και κλαδί φοινικιάς. Οι Νίκες αυτές δεν συµβολίζουν κάποιο συγκεκριµένο ιστορικό γεγονός, αλλά συµβολίζουν γενικότερα τις επιτυχίες εκείνης της περιόδου εναντίον των βαρβάρων. Τέλος, µία µεµονωµένη πρώιµη παράσταση αυτού του υποσυνόλου, εικονίζει τις δύο Νίκες µε την ασπίδα στη γνωστή τους στάση, αλλά κάτω από την ασπίδα και ανάµεσά τους εικονίζεται ένας αιχµάλωτος γονατιστός, στραµµένος προς τα αριστερά, ο οποίος στηρίζει την ασπίδα µε τα δύο του χέρια 300. Πρόκειται για παραλλαγή που παρουσιάστηκε σε ένα χρυσό πολλαπλάσιο (1½ solidi) του 321 από το Σίρµιον, στο όνοµα των δύο καισάρων Κρίσπου και Κωνσταντίνου Β. 294 RIC VIII, Amiens 5 8. Trier 306 11. Lyons 121 5. Arles 164 6. 295 Ο Χριστοδούλου (Αρχαίοι Θεοί, σ. 23 και υποσ. 74) αναφέρει ότι ο τύπος αυτός παραπέµπει στα δώρα (στεφάνι, ασπίδα και αγαλµατίδιο Νίκης πάνω σε σφαίρα) που έκανε η σύγκλητος στον Κωνσταντίνο µετά τη νίκη του επί του Μαξεντίου, «εξισώνοντας τον µε τον Αύγουστο», που έλαβε παρόµοια δώρα µετά την µάχη στο Άκτιο». 296 RIC VII, London 154 82. Lyons 63 90. Trier, 208 9, 213 36. Arles, 185 95, 198 201. Ticinum 82 7, 90 5. Siscia 47 108. 297 RIC VII, Trier 208. Ο Bruun κατηγοριοποίησε αυτό το µετάλλιο µαζί µε την σειρά των αντιστοίχων χάλκινων νοµισµάτων του 318 19, µολονότι παραθέτει και την άποψη (υποσ. νο 208) ότι κόπηκε ακριβώς µετά την µάχη στη Μουλβία Γέφυρα. 298 βλ. ηλεκτρονική περιοχή, http://www.dirtyoldcoins.com/natto/id/c/ c239 htm. 299 RIC VII, Ticinum 25. Thessalonica 7. 300 RIC VII, Sirmium 20. 53

Γ. ΝΙΚΗ ΩΣ ΣΥΝΟ ΕΙΑ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ Η παράσταση που τονίζει ξεκάθαρα την αποθέωση του νικητή αυτοκράτορα στρατηγού (Augustus Imperator) είναι αυτή που τον παρουσιάζει να κρατά όπλα ή δυναστικά σύµβολα σε διάφορες παραλλαγές, αλλά πάντοτε µε την συνοδεία της Νίκης. Το εικονογραφικό σύµπλεγµα Νίκης και αυτοκράτορα είναι από τα από τα πιο συνηθισµένα στην ρωµαϊκή τέχνη και σε πολλές περιπτώσεις ήδη από την εποχή του Οκταβιανού µέχρι και το τέλος της υστερορωµαϊκής περιόδου συναντάται σε τυποποιηµένες παραστάσεις, οι οποίες στο σύνολο τους συνθέτουν την εικονογραφία του αυτοκρατορικού θριάµβου. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο αυτοκράτορας εικονίζεται στο κέντρο της παράστασης, ενώ η Νίκη παριστάνεται πίσω του να τον στεφανώνει ή µπροστά του, να κρατά τα καθιερωµένα της σύµβολα, να του προσφέρει κάποιο σύµβολο ή να του παρουσιάζει µία δεύτερη µορφή. Γ1. Νίκη στέφει αυτοκράτορα, που κρατά δυναστικά σύµβολα, όπλα ή vexillum. Το βασικό θέµα αυτής της µεγάλης οµάδας απεικονίζει στη µία πλευρά της παράστασης τον αυτοκράτορα όρθιο, µε στρατιωτική ενδυµασία στραµµένο προς µία κατεύθυνση συνήθως προς τα αριστερά και σπάνια µετωπικό. Με το δεξί του χέρι κρατά σφαίρα (αυτοκράτωρ κυβερνήτης) ή vexillum και µε το αριστερό σκήπτρο ή λόγχη (αυτοκράτωρ στρατιώτης). Στην άλλη πλευρά της παράστασης, πίσω από τον αυτοκράτορα εικονίζεται µία Νίκη, στραµµένη προς το µέρος του, η οποία τον στέφει µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερό κρατά κλάδο φοινικιάς. Μία από τις πρώτες παραλλαγές αυτού του θέµατος, εικονίζει τον αυτοκράτορα να κρατά σφαίρα µε το δεξί του χέρι και µε το αριστερό σκήπτρο κατακόρυφα κατά έναν τρόπο, που θυµίζει αντίστοιχες παραστάσεις µε τον αρχαίο θεό ία. Η παράσταση αυτή παρουσιάστηκε σε σόλιδο 301 του 316 µνηµονεύοντας τον Κωνσταντίνο Α ως VICTOR OMNIVM GENTIVM. Σε σολίδους και χρυσά µετάλλια (1½ σόλιδοι) 302 πάλι του Κωνσταντίνου Α από το 317 µέχρι και το 324 εικονίζεται η δεύτερη παραλλαγή µε τις δύο µορφές στραµµένες είτε προς τα δεξιά είτε προς τα αριστερά και τον αυτοκράτορα να κρατά αυτή τη φορά λόγχη διαγώνια στο σώµα του. Μία διαφοροποίηση της παραπάνω παράστασης, που εικονίζει µία µικρή Νίκη πάνω στη σφαίρα του αυτοκράτορα, παρουσιάστηκε σε χάλκινο πολλαπλάσιο 303 από τη Ρώµη, τα έτη 350 54 για τους Μαγνέντιο και εκέντιο, καθώς και για το νόµιµο καίσαρα Κωνστάντιο Γάλλο. Μία µεµονωµένη κοπή µε κοινά χαρακτηριστικά µε τις παραπάνω παρουσιάστηκε κυρίως στην Αντιόχεια και συνδυάζει την γνωστή 301 RIC VII, Ticinum 57 57A. 302 RIC VII, Aquileia 30. Sirmium 37, 47. Thessalonica 11 12. Antioch 45A. 303 RIC VIII, Rome 412, 415, 427. 54

εικονογραφία µε ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο. Εικονίζει, δηλαδή, το ζευγάρι αυτοκράτορα και νίκης κάτω από θριαµβικό τόξο που στηρίζεται σε 2 σπειρωτούς κίονες 304. Πρόκειται για τον οπισθότυπο µιλλιαρησίων 305, που αρχικά έκοψε ο Κωνστάντιος Β στην Αντιόχεια, για τον ίδιο (εικ. 68), τον Γάλλο και έπειτα για τον Ιουλιανό. Μία ιδιαίτερη παράσταση, που τονίζει την στενή σχέση µεταξύ του αυτοκράτορα και της Νίκης, παρουσιάζεται σε δύο χάλκινα πολλαπλάσια από τη Ρώµη 306, το ένα για τον Κωνστάντιο Β και το άλλο για τον εκέντιο. Στο κέντρο του οπισθοτύπου ο αυτοκράτορας υψώνει το δεξί του χέρι, ενώ µε το αριστερό κρατά λόγχη και πίσω του η Νίκη, αντί για στεφάνι τοποθετεί το αριστερό της χέρι στον ώµο του, δείχνοντας κατά κάποιο τρόπο την εύνοια της. Ακολούθως, για τα έτη 350 53 ένας σόλιδος, από τους Τριβηρούς 307 στο όνοµα του Κωνσταντίου Β (εικ. 69) διαφοροποιείται σε σχέση µε όλες τις παραπάνω παραστάσεις, καθώς παραθέτει δύο θέµατα που συνήθως εικονίζονται µόνα τους στα νοµίσµατα. Συγκεκριµένα, στη δεξιά πλευρά της παράστασης εικονίζεται ο αυτοκράτορας µε στρατιωτική ενδυµασία στραµµένος προς τα αριστερά κρατώντας µε το δεξί του χέρι σφαίρα και µε το αριστερό λόγχη, ενώ στην αριστερή πλευρά εικονίζεται µία Νίκη να προχωρά προς τα αριστερά δηλαδή να αποµακρύνεται από τον αυτοκράτορα κρατώντας στεφάνι και κλαδί φοίνικα. Η λεπτοµέρεια που συνδέει τα δύο αυτόνοµα θέµατα σε ένα ενιαίο, είναι η στροφή του κεφαλιού της Νίκης προς τα δεξιά, προς τον αυτοκράτορα. Μία ακόµη παραλλαγή του βασικού θέµατος παρουσιάζει τον αυτοκράτορα να κρατά αυτή τη φορά µε το αριστερό χέρι το σκήπτρο ή τη λόγχη του και µε το δεξί ένα σύµβολο που παραπέµπει στις λεγεώνες του ρωµαϊκού στρατού, το λάβαρο µε Χριστόγραµµα (το Χριστόγραµµα συνδέεται άµεσα την επιγραφή HOC SIGNO VICTOR ERIS, µία από τις επιγραφές γι αυτό το θέµα). Αυτή η παράσταση συναντάται σε ένα χρυσό πολλαπλάσιο (διπλός σόλιδος) 308 του Κώνστα Α (εικ. 70) από το νοµισµατοκοπείο της Ακυληίας, σε σολίδους 309 από τη Θεσσαλονίκη (Γάλλος) και τη Σισκία (Κώνστας) και σε µία σειρά ΑΕ3 310 για τον Κώνστα (εικ. 71), τον Κωνστάντιο, τον Βετρανίωνα και τον Γάλλο από τη Σισκία και το Σίρµιον. Ένα παρόµοιο θέµα εικονίζεται σε ένα χρυσό µετάλλιο από τη Θεσσαλονίκη (βάρους 6 304 Περαιτέρω γι αυτό το θέµα, βλ. Smith, Architectural Symbolism, σ. 120 29. 305 RIC VIII, Sirmium 104. Antioch 103 4, 181 2, 210. 306 RIC VIII, Rome 408 9, 417. 307 RIC VIII, Trier 329 31. 308 RIC VIIΙ, Aquileia 1 1Α. 309 RIC VIIΙ, Thessalonica 146. Siscia 9 11, 260. 310 RIC VIIΙ, Siscia 272, 275, 278 9, 282 3, 286 8, 291 2, 304 6, 309, 311 2. Sirmium 23 4, 30 1. 55

σολίδων) 311, της περιόδου 367 75, στο όνοµα του Βαλεντινιανού Α, όπου ο αυτοκράτορας κρατά λάβαρο και σφαίρα, ενώ η Νίκη τον στέφει. Το πρόσθετο στοιχείο στην παράσταση αυτή είναι ένας καθιστός αιχµάλωτος στην αριστερή κάτω πλευρά στο πόδιο του λαβάρου. Τέλος, σε µία σειρά χάλκινων νοµισµάτων ΑΕ3 312 του Αρκαδίου για τον ίδιο και τον Ονώριο (395 401) παριστάνεται στον οπισθότυπο ο αυτοκράτορας ως στρατιώτης µε λόγχη και ασπίδα (η επιγραφή της παράστασης VIRTVS EXERCITI, δίνει περισσότερη έµφαση στο γεγονός), µετωπικός, ενώ στρέφει το κεφάλι του προς τα δεξιά κοιτώντας τη Νίκη, η οποία τον στέφει (εικ. 72). Γ1.1. Αυτοκράτωρ όρθιος, Νίκη και άλλες µορφές. Ένα πολύ γνωστό ασηµένιο πολλαπλάσιο του Κωνσταντίνου Α από το Τικίνιον 313, κοπή του 313 314, παρουσιάζει µία ιδιαίτερα πολυπρόσωπη θριαµβική παράσταση µε την καθιερωµένη ονοµασία «adlocutio», σύµφωνα µε την οποία ο αυτοκράτορας απευθύνεται στους στρατιώτες του εκφωνώντας τους ένα νικητήριο λόγο εδώ προφανώς την αναγγελία της Νίκης επί του Μαξεντίου στη Μουλβία Γέφυρα 315. Συγκεκριµένα, εικονίζεται ο αυτοκράτορας µε στρατιωτική ενδυµασία όρθιος και µετωπικός, µε το κεφάλι του στραµµένο προς τα αριστερά, πάνω σε υψηλό βάθρο περιβάλλοντας µε το αριστερό του χέρι ένα τρόπαιο. Από δεξιά του µία Νίκη όρθια, τον στεφανώνει µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερό κρατά κλάδο φοινικιάς. Γύρω από τις δύο µορφές εικονίζονται εννέα στρατιώτες, που προφανώς υποδηλώνουν και τα τµήµατα του ρωµαϊκού στρατού. Οι τέσσερις πρώτοι που φαίνονται στο α επίπεδο κρατούν τα άλογα τους, ενώ οι άλλοι τέσσερις σε β επίπεδο εκπροσωπούν τα πεζοπόρα τµήµατα, µάλιστα οι δύο εκατέρωθεν του ζευγαριού αυτοκράτορα Νίκης, κρατούν vexilla (εικ. 73) 316. Η Νίκη σ αυτό το 311 RIC IX, Thessalonica 19. Spirituality, νο 42. Toynbee, Roman Medallions, pl. 31.4. Fagerlie, Byzantine Medallions, νο 39. 312 RIC X, 56 76. 313 RIC VII, Ticinum 36. Delbrück, Kaiserporträts, νo 11. Spirituality, νο 57. Burnett, Coinage, σ. 146. Για την σχέση του Τικινίου µε τον Κωνσταντίνο αυτή την περίοδο βλ RIC VII, σ. 65. 314 Υπάρχει µία σύγχυση αναφορικά µε τη χρονολογία κοπής αυτού του µεταλλίου, αν δηλαδή κόπηκε στα 313 ή στα 315 µ.χ. βλ σχετικά Spirituality, σ. 66. 315 Πρόκειται όντως για µία εξαιρετική κοπή, που θα πρέπει να λαµβάνεται υπόψη περισσότερο ως ιστορική πηγή, παρά ως νόµισµα, βλ. RIC VII, σ. 47. 316 Το θέµα του αυτοκράτορα που απευθύνεται από βάθρο προς τους στρατιώτες του, δεν είναι εφεύρεση του Κωνσταντίνου, αλλά είναι πολύ γνωστή παράσταση σε ανάγλυφα και µετάλλια του 3 ου αιώνα, βλ. π.χ. ένα µετάλλιο του 284 µ.χ. του Νουµεριανού µε παρεµφερές θέµα (Bellinger, Medallions, νο 3). Σ αυτό, ωστόσο, το µετάλλιο η τεχνοτροπία είναι διαφορετική, µε την απλοποίηση των µορφών και την µετωπικότητα, που θυµίζουν σύγχρονα µνηµεία, όπως τα κωνσταντίνεια ανάγλυφα στο θριαµβική του αψιδα, αλλά και τα θραύσµατα του κολοσσιαίου του αγάλµατος στα Musei Capitolini της Ρώµης. 56

νόµισµα συνδυάζεται απόλυτα µε το µικρό χριστόγραµµα 317 στην περικεφαλαία του Μ. Κωνσταντίνου στον εµπροσθότυπο και η θριαµβική παράσταση καταλήγει να υποδηλώνει παράλληλα µε τη στρατιωτική (ή εξαιτίας αυτής) και µια νίκη της χριστιανικής θρησκείας 318. Επιπρόσθετα, η επιγραφή αυτής της παράστασης, SALUS REI PUBLICAE, υποδεικνύει ότι ο ίδιος ο Κωνσταντίνος είναι η Salus (Σωτήρια) του ρωµαϊκού λαού 319. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η «οικογενειακή» παράσταση ενός εξαιρετικού χρυσού µεταλλίου (βάρους 30 σολίδων) από την Κωνσταντινούπολη του έτους 330 στο όνοµα του Κωνσταντίου 320. Παρουσιάζεται ο Κωνσταντίνος µετωπικός, ανάµεσα σε δύο υιούς του καταλαµβάνοντας το κέντρο της παράστασης, ψηλότερος από τις δύο µορφές εκατέρωθεν του, ενώ και οι τρεις είναι όρθιοι, θωρακοφόροι και κρατούν σκήπτρα. Ο Κωνσταντίνος στεφανώνεται από τη manus dei, ο υιός στην αριστερή πλευρά της µεταλλικής επιφάνειας στεφανώνεται από λεγεωνάριο (ή προσωποποίηση της Ανδρείας Virtus), ενώ ο υιός στη δεξιά πλευρά από µία Νίκη 321 (εικ. 74). Επιπρόσθετα, σε µία παράσταση ενός εξαιρετικά σπάνιου χάλκινου µεταλλίου, εικονίζεται ο αυτοκράτωρ όρθιος και θωρακοφόρος, στραµµένος προς τα δεξιά. Κρατά λόγχη και ξίφος (parazonium), ενώ τοποθετεί το αριστερό του πόδι πάνω σε έναν καθιστό και δεµένο αιχµάλωτο. Πίσω του στέκεται χαρακτηριστικά και τον στέφει µία Νίκη. Το χάλκινο αυτό πολλαπλάσιο προέρχεται από το νοµισµατοκοπείο της Ρώµης 322, την περίοδο 354 361 στο όνοµα του Κωνσταντίου Β. Γ2. Αυτοκράτωρ όρθιος, Τύχη και Νίκη. Μία από τις πρώτες, γι αυτή την περίοδο, παραστάσεις, που παρουσιάστηκε σε σόλιδο του Κωνσταντίνου Α από το Τικίνιον 323 το 316 εικονίζει τον αυτοκράτορα στο κέντρο µε χιτώνα, όρθιο και µετωπικό. Από αριστερά µία γυναικεία µορφή µε «τοιχόσχηµο» στέµµα (Τύχη), του προσφέρει στεφάνι, ενώ από δεξιά µία Νίκη τον στεφανώνει. Μερικά χρόνια αργότερα (324 25) το θέµα παρουσιάζεται ελαφρώς παραλλαγµένο σε ένα χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 2 σολίδων) του ιδίου από τη Νικοµήδεια 324, καθώς ο αυτοκράτορας προσφέρει το χέρι του («manus pius») στη γυναικεία µορφή, που εικονίζεται πλέον γονατιστή, σηκώνοντας την κατά κάποιο τρόπο, δείχνοντας το έλεος του (η επιγραφή PIETAS AVGVSTI N[ostri] είναι 317 Γενικότερα για το Χριστόγραµµα σ αυτό το νόµισµα, βλ. Barnes, Constantine, σ. 48, RIC VII, σ. 364. Kent, Coins, σ. 330-31. Alföldi, Helmet, σ. 9 23. Delbrück, Kaiserporträts, σ. 72. 318 McCormick, Eternal Victory, σ. 101. RIC VII, σ. 62 3. Barnes, Constantine, σ. 13-14, 43, 263-265. 319 Noreña, Virtues, σ. 154. 320 RIC VII, Constantinople 42. Aurea Roma, νο. 228. 321 O G. Dembski (Aurea Roma, ό.π.) αναφέρει ότι πρόκειται για τον Κωνστάντιο Β. 322 RIC VIII, Rome 449 50. 323 RIC VII, Ticinum 59. 324 RIC VII, Nicomedia 69. 57

χαρακτηριστική) 325. Η θέση και η στάση της Νίκης δεν αλλάζει. Επιπρόσθετα, άλλες δύο υποδιαιρέσεις του Κωνσταντίνου, αναπαραγάγουν την παραπάνω παράσταση, αλλά το νέο στοιχείο είναι µία ακόµη µορφή, ένας ρωµαίος λεγεωνάριος (αλληγορία του ρωµαϊκού στρατού ή της Virtus Ανδρείας) πίσω από την γυναικεία µορφή, την οποία και παρουσιάζει στον νέο διοικητή της 326. Πρόκειται για παράσταση 327 σε σόλιδο (εικ. 75) και χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 4½ και 7 σολίδων αντίστοιχα) του 330 από τη Νικοµήδεια και τους Τριβηρούς. Αυτή η πολυπρόσωπη παράσταση, που αν και εγκαταλείπεται µετά το θάνατο του Κωνσταντίνου Α, επιβιώνει πολύ αργότερα σε ένα βαρύ χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 12 σολίδων) του Λιβίου Σεβήρου 328, της περιόδου 461 65, από απροσδιόριστο νοµισµατοκοπείο. Τέλος, µία πολυπρόσωπη και µεµονωµένη παράσταση αυτής της υποκατηγορίας συναντάται σε ένα χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 9 σολίδων) από την Ακυληία 329, των ετών 340 50, στο όνοµα του Κώνστα Α. Πρόκειται για µία πολεµική σκηνή, όπου εικονίζεται ο αυτοκράτορας όρθιος µε περικεφαλαία, να προχωρά προς τα δεξιά, στρέφοντας το κεφάλι του στην αντίθετη κατεύθυνση, όπου µία µικρή Νίκη τον στεφανώνει. Κρατά λόγχη και ασπίδα στο αριστερό χέρι, ενώ µε το δεξί σέρνει έναν αιχµάλωτο πίσω του, δεµένο πισθάγκωνα. Μπροστά στον αυτοκράτορα µία γυναικεία µορφή γονατιστή προς τα δεξιά, στρέφει το κεφάλι της προς το µέρος του και υψώνει ικετευτικά τα χέρια της. Γ3. Αυτοκράτωρ ένθρονος και Νίκη. Κατά την περίοδο του Μ. Κωνσταντίνου κυκλοφορούν ορισµένα νοµίσµατα στα οποία ο αυτοκράτορας εικονίζεται ένθρονος 330 µε τη συνοδεία της Νίκης. Το µοτίβο του ένθρονου αυτοκράτορα εντοπίζεται κυρίως σε νοµίσµατα µε το όνοµα του Μ. Κωνσταντίνου και του υιού του Κώνστα Α και µετά το 343 µ.χ. ουσιαστικά εγκαταλείπεται. 325 Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Grabar (Iconography, σ. 126, νο 301) αναφέρει ότι το εικονογραφικό αυτό σχήµα παραπέµπει στην χριστιανική «Εις Άδου Κάθοδο». 326 Ο Bruun (RIC VII, σ. 54 55, 219 20, 592), αναφέρει ότι αυτός ο οπισθότυπος παρουσιάστηκε προς τιµή των εγκαινίων της Κωνσταντινούπολης και περιγράφει την κίνηση του αυτοκράτορα ως PIETAS προς την παλαιά πόλη του Βυζαντίου, την οποία έσωσε από τον Λικίνιο. Ωστόσο αναγνωρίζει ότι το θέµα προϋπάρχει τουλάχιστον στο νοµισµατοκοπείο της Νικοµήδειας από το 324 25 (ό.π., σ. 55, υποσ. 1). Βλ. επίσης Toynbee, Roman Medallions, σ. 196. Alföldi, Foundation, σ. 12. Η Toynbee ( Roma Constantinopolis, σ. 137) αναφέρει ότι η όρθια µορφή που παρουσιάζει το «Βυζάντιο» στον αυτοκράτορα είναι η προσωποποίηση της Ρώµης. Την άποψη αυτή υιοθετεί και η Μ. Perrone (Aurea Roma, σ. 571, Νο 243). Ο Bruun (ό.π.) διαφωνεί και δέχεται τη γνώµη ότι πρόκειται για στρατιώτη. 327 RIC VII, Trier 569 70. Nicomedia 162 3, 165 8. 328 RIC X, 2701. 329 RIC VIIΙ, Aquileia 35. 330 RIC VII, σ. 55 και υποσ. 5 58

Η πρώτη εµφάνιση πραγµατοποιείται σε ένα χρυσό πολλαπλάσιο (1½ σόλιδοι) από το Τικίνιον 331 την περίοδο 320 21. Στην αριστερή πλευρά της παράστασης παρουσιάζεται ο Κωνσταντίνος µε στρατιωτική ενδυµασία καθιστός προς τα αριστερά πάνω σε θώρακα (τµήµα τροπαίου), ενώ δίπλα του διακρίνεται η περικεφαλαία του. Από δεξιά τον πλησιάζει µία Νίκη και του προσφέρει την «σφαίρα του κόσµου». Επίσης, ένας δεύτερος σόλιδος από το Τικίνιον 332, λίγα χρόνια αργότερα (326), µε την πρωτότυπη επιγραφή RECTOR TOTIVS ORBIS, παρουσιάζει µία παράξενη εικονογραφία. Ο Κωνσταντίνος εικονίζεται καθιστός πάνω σε θώρακα και ασπίδα και κρατά µε το δεξί του χέρι ένα ζωδιακό κύκλο, που προφανώς συµβολίζει ολόκληρο τον κόσµο. Την παράσταση συµπληρώνει µία Νίκη που προστίθεται πίσω από τον αυτοκράτορα και τον στεφανώνει (εικ. 76). Άλλη µία παράσταση συγγενική µε την παραπάνω εικονίζεται σε ένα χάλκινο πολλαπλάσιο από τη Ρώµη 333, που κόπηκε στο όνοµα του Κώνστα Α ανάµεσα στα έτη 337 343. Εδώ πίσω από τον αυτοκράτορα προστίθεται ένα τρόπαιο, ενώ η Νίκη τοποθετείται απ την άλλη πλευρά να τον στεφανώνει. Επιπλέον, σε ελάχιστες και µεµονωµένες παραστάσεις εκτός από τον ένθρονο αυτοκράτορα και τη Νίκη εικονίζονται και άλλες δευτερεύουσες µορφές. Μία από αυτές είναι η Τύχη, που προσφέρει ένα στεφάνι στον αυτοκράτορα, πίσω από τον οποίο εικονίζεται η Νίκη να τον στέφει. Πρόκειται για µία παράσταση σε χρυσό πολλαπλάσιο 334 του 326 30 που κόπηκε στην Ηράκλεια και την Κωνσταντινούπολη (βάρους τριών και τεσσάρων σολίδων αντίστοιχα) µετά τις νίκες του Κωνσταντίνου επί του Λικινίου και την εδραίωσή του στην ανατολή. Τέλος, ένα χάλκινο πολλαπλάσιο από τη Ρώµη 335, που χρονολογείται στην δεκαετία 327 337, παρουσιάζει µία πολυπρόσωπη και πρωτότυπη σκηνή, όπου ο ένθρονος Μ. Κωνσταντίνος παριστάνεται να µεταφέρεται από δύο Νίκες εκ των οποίων αυτή στην αριστερή πλευρά κρατά πυρσό. ίπλα σε κάθε Νίκη υπάρχει ένα παιδί, ενώ αυτό από αριστερά κρατά, όπως και η αντίστοιχη Νίκη, πυρσό 336. Γ4. Αυτοκράτωρ έφιππος ή σε άρµα µε Νίκη. Ένα από τα συνηθισµένα µοτίβα της αυτοκρατορικής εικονογραφίας είναι αυτό που παρουσιάζει τον αυτοκράτορα έφιππο να µάχεται ή τις περισσότερες φορές να εισέρχεται θριαµβευτικά (Adventus) ως νικητής στην πόλη που κατέλαβε χαιρετώντας 331 RIC VII, Ticinum 96. 332 RIC VII, Ticinum 54. Βλ. L Orange, Kingship, σ. 33 34, 90 98, γενικότερα για το θέµα του ζωδιακού κύκλου στην υστερορωµαϊκή παράδοση και τη σχέση του µε τον «cosmic clipeus». 333 RIC VIII, Rome 343. 334 RIC VII, Heraclea 99. Constantinople 43. Toynbee, Roma Constantinopolis, σ. 137, νο.18. 335 RIC VII, Rome, 300. βλ και RIC VIIΙ, σ. 282. 336 Ο Χαραλαµπίδης (Παραστάσεις Νίκης, σ, 24) αναφέρει ότι ο πυρσός «προσδίδει στην Νίκη την ιδιότητα της ιέρειας». Γενικότερα, πάντως ο πυρσός είναι ένα από τα θέµατα που προτιµώνται σε αρκετές υστερορωµαϊκές παραστάσεις βλ. π.χ. Spirituality, σ. 72 4, νο 62. 59

µε υψωµένο χαρακτηριστικά το δεξί του χέρι. Αν και στην πλειοψηφία των παραστάσεων αυτών ο αυτοκράτορας εικονίζεται µόνος του, εντούτοις σε ελάχιστες, που παρουσιάζονται µόνο σε µετάλλια, προστίθεται η Νίκη µπροστά από το άλογο να οδηγεί τον νικητή κρατώντας στεφάνι. Αυτή ακριβώς η θριαµβική σκηνή απεικονίζεται σε δύο κοπές του «οίκου του Κωνσταντίνου», η πρώτη σε ένα χρυσό πολλαπλάσιο (1½ σόλιδοι) του 330 από τη Νικοµήδεια 337 για τον Κωνσταντίνο Α (εικ. 77) και η δεύτερη σε ένα χάλκινο πολλαπλάσιο του Κώνστα Α από τη Ρώµη 338, που χρονολογείται στην τριετία 337 340. Συγγενική ως προς το περιεχόµενο µε τις παραπάνω παραστάσεις είναι και µία πολυπρόσωπη σκηνή που συµβολίζει τη νικηφόρα έκβαση της µάχης, όπως εικονίζεται σε ένα χάλκινο πολλαπλάσιο του Ιοβιανού (363 64) από τη Ρώµη 339. Εδώ ο αυτοκράτορας υψώνει θριαµβευτικά το δεξί του χέρι, ενώ µε το αριστερό κρατά σκήπτρο. Μπροστά του βαδίζει ένας στρατιώτης κρατώντας λάβαρο µε Χριστόγραµµα, που επιστέφεται µε σταυρό και πίσω του ακολουθεί µία Νίκη µε στεφάνι και κλάδο φοινικιάς. Η τελευταία γνωστή παράσταση µε το θέµα του έφιππου αυτοκράτορα µε τη συνοδεία Νίκης, µε στεφάνι, αλλά και τρόπαιο, παρουσιάζεται στο περίφηµο µετάλλιο (36 σολίδων) του Ιουστινιανού Α 340, που κόπηκε το 538 µ.χ 341, για τον θρίαµβο του επί των Βανδάλων (534). Εδώ η τροπαιοφόρος Νίκη προπορεύεται του εφίππου αυτοκράτορα (εικ. 78) 342. Μία γεµάτη ένταση σκηνή µάχης σπάνια σε νοµίσµατα µε θέµα την Νίκη εικονίζεται σε ένα χάλκινο µετάλλιο του Κωνσταντίνου Α από την Ρώµη 343 την περίοδο 327 33. Ο αυτοκράτορας παριστάνεται έφιππος να καλπάζει προς τα δεξιά µε την χλαµύδα του να ανεµίζει και µε πλήρη στρατιωτική ενδυµασία. Επιτίθεται δυναµικά µε την λόγχη του σε εχθρό που προσπαθεί να αµυνθεί µε την ασπίδα του. Το αποτέλεσµα της µάχης όµως φαίνεται προδικασµένο, καθώς µία Νίκη ιπταµένη πάνω από τις µορφές στεφανώνει τον αυτοκράτορα. Παράλληλα µε τον έφιππο αυτοκράτορα, άλλη µία πολύ γνωστή παράσταση της αυτοκρατορικής εικονογραφίας, που δεν περιορίζεται στα νοµίσµατα, τον εικονίζει 337 RIC VII, Nicomedia 160. 338 RIC VIII, Rome 340 1. 339 RIC VIII, Rome 469. 340 Whitting, Coins, σ. 107. Spirituality, νο 44 (και σ. 45 46). Grabar, Empereur, pl. 28.4. Το περίφηµο αυτό µετάλλιο, ήταν ίσο µε µία βυζαντινή λίβρα (διάµ. 8,5 εκ. και βάρος 160,2 γρ.) και σύµφωνα µε τον Whitting (ό.π.) προοριζόταν για τον στρατηγό του Ιουστινιανού Βελισάριο. 341 Η Morrisson ( Byzance, σ. 167 69) το τοποθετεί µε ερωτηµατικό στα 534 µ.χ. αναφέροντας ότι πιθανόν κόπηκε µετά την ανακατάληψη της Καρχηδόνας από τον Βελισάριο. Νίκη Victoria, σ. 73. 342 Η παράσταση «adventus augusti» εξελίσσεται και στο χριστιανικό context µετατρέπεται σε «advetus Christi» στα Ιεροσόλυµα.. Μία από τις πρώτες παραστάσεις της θριαµβικής αυτής Εισόδου του Χριστού, που θυµίζει έντονα την αντίστοιχη νοµισµατική παράσταση εικονίζεται σε αναµνηστικά προσκυνήµατος του 6 ου αιώνα, βλ Maguire, Holy Powers, σ. 208, νο. 129. 343 RIC VII, Rome 308. Toynbee, Roman Medallions, pl. 30.2. Delbrück, Kaiserporträts, σ. 75, εικ. 26. 60

πάνω σε άρµα. Η τελευταία υστερεί συγκριτικά σε σχέση µε την πρώτη αναφορικά µε το πλήθος των παραστάσεων, ωστόσο και στις δύο περιπτώσεις η παρουσία της Νίκης και ο συνδυασµός της µε το αυτόνοµο βασικό θέµα παρουσιάζεται σε σπάνιες και εξαιρετικές περιπτώσεις. Μία από αυτές τις παραστάσεις εικονίζει τον αυτοκράτορα φωτοστεφανωµένο και µετωπικό πάνω σε άρµα που σύρεται από τέσσερις ελέφαντες. Πάνω στο άρµα και δίπλα στον αυτοκράτορα η θεά Νίκη όρθια, στραµµένη προς τα αριστερά τον στέφει µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερό κρατά κλάδο φοινικιάς. Εκατέρωθεν του άρµατος εικονίζονται τέσσερις αυτοκρατορικοί φύλακες ανά δύο σε ζευγάρι. Πρόκειται για παράσταση σε χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 4 σολίδων) του Κωνσταντίνου Α του έτους 326 από τους Τριβηρούς 344. Επιπλέον, σε δύο χρυσά πολλαπλάσια (βάρους 9 σολίδων) του Κωνσταντίου Β από την Αντιόχεια 345, που κόπηκαν την περίοδο 347 55 εικονίζεται ο Κωνστάντιος φωτοστεφανωµένος όρθιος και µετωπικός πάνω σε άρµα µε έξι άλογα να υψώνει το δεξί του χέρι. Πλαισιώνεται από δύο Νίκες που πετούν εκατέρωθέν του (ουσιαστικά σπεύδουν προς το µέρος του) κρατώντας η καθεµία στεφάνι και κλάδο φοινικιάς (εικ. 79). Η επιγραφή του µεταλλίου DN CONSTANTIVS VICTOR SEMPER AVG είναι χαρακτηριστική για αυτό το θριαµβικό θέµα. Η παράσταση επαναλαµβάνεται και στο δεύτερο µετάλλιο, άλλα πάνω στο άρµα εικονίζεται και ο Κώνστας Α 346. Η ίδια παράσταση, µε τον ένα αυτοκράτορα, χρησιµοποιήθηκε εκ νέου σε ένα χρυσό µετάλλιο στο όνοµα του Βάλη, που κόπηκε την περίοδο 375 78 από τη Ρώµη 347. Η παράσταση αυτή ενέπνευσε και το µεταγενέστερο χρυσό µετάλλιο 348 (βάρους έξι σολίδων) από την Κωνσταντινούπολη για τον Μαυρίκιο Τιβέριο. Η παράσταση του Μαυρικίου, παρουσιάστηκε πιθανόν κατά τη δεύτερη υπατεία του (602 µ.χ.) 349 και µε εξαίρεση την σχηµατοποίηση, εµφανίζει ορισµένες διαφορές σε σχέση µε τα παραπάνω παραδείγµατα: καταρχήν το άρµα πλέον είναι τέθριππο, ενώ αντί για τις δυο Νίκες τώρα εικονίζεται µία Victoriola πάνω σε σφαίρα στο αριστερό χέρι του αυτοκράτορα 350. 344 RIC VII, Trier 469. 345 RIC VIII, Antioch 67 8. 346 Το θριαµβικό θέµα αυτών των οπισθοτύπων έρχεται σε αντίθεση µε την υπατική αµφίεση του Κωνσταντίου στην κύρια όψη. 347 RIC IX, Roma 25. Aurea Roma, νο 233. 348 DOC I, Maurice 1. Grierson, Girdle, σ. 55 70. Η παράσταση αυτή του Μαυρικίου σώζεται σε τέσσερα µετάλλια, όλα από την ίδια σφραγίδα, τα οποία είναι ένθετα σε περιδέραιο που βρέθηκε στην Κερύνεια της Κύπρου. Βλ.και Spirituality, νο 61, Byzance, νο 89. Kent, Wealth, σ. 175, νο 569. 349 Πιο νωρίς, στα 583 µ.χ., πρότεινε σε παλαιότερο άρθρο του ο Grierson ( Epiphany Medallion, σ. 221 24, βλ. και Spirituality, σ. 71 2), αλλά στον κατάλογο DOC διασκεύασε την άποψη του (DOC I, σ. 294, υποσ. νο 1). 350 Η ίδια περίπου παράσταση (µε άρµα από έξι ίππους), εικονίζεται και σε ένα δεύτερο µετάλλιο από το µουσείο του Λούβρου (Byzance, νο 90), το οποίο χρονολογείται γενικά στον 6 ο 7 ο αιώνα, άλλα δεν φέρει καµία επιγραφή, οπότε η ταύτιση του αυτοκράτορα είναι µάλλον προβληµατική. 61

Η τελευταία γνωστή παραλλαγή του συνδυασµού αυτοκράτορα σε άρµα και Νίκης παρουσιάζεται σε έναν χρυσό aureus από την Κωνσταντινούπολη 351 κατά την περίοδο 364 67 στο όνοµα του Βαλεντινιανού Α. Εδώ, ο Βαλεντινιανός εικονίζεται πάνω σε τέθριππο φωτοστεφανωµένος µε στρατιωτική ενδυµασία, να µοιράζει νοµίσµατα (donatio) σύµφωνα µε την ρωµαϊκή παράδοση κατά την θριαµβευτική πορεία του, ενώ µε το αριστερό του χέρι κρατά µία σφαίρα µε Νίκη. Γ5. Αυτοκράτωρ σε πλοίο µε Νίκη. Ένας από τους πιο συνηθισµένους συνδυασµούς της Νίκης και του αυτοκράτορα περιλαµβάνει και ένα πολεµικό πλοίο ή την απεικόνιση της πλώρης του. Οι παραστάσεις αυτές έχουν ιστορική, αλλά και συµβολική σηµασία. Σ αυτά τα νοµίσµατα η Νίκη εικονίζεται είτε στην καθιερωµένη της στάση, πίσω από τον αυτοκράτορα να τον στέφει είτε πιο συχνά στο πηδάλιο να οδηγεί το πλοίο 352. Η πρώτη εµφάνιση αυτής της παράστασης στην πρωτοβυζαντινή νοµισµατοκοπία είναι σε ένα χρυσό µετάλλιο 353 που κόπηκε για τον Κωνστάντιο Α στη Θεσσαλονίκη και τον Κώνστα Α στους Τριβηρούς, την περίοδο 340 50 µ.χ., ίσως για να υποδείξει αλληγορικά την απόβαση του αυτοκράτορα στη Βρετανία τον χειµώνα του 343 µ.χ. 354 (χαρακτηριστική είναι η επιγραφή ΤΡΙVMFATOR GENTIVM BARBARVM). Συγκεκριµένα, εικονίζεται ο αυτοκράτορας, στραµµένος προς τα αριστερά, µε στρατιωτική ενδυµασία, που πατάει µε το δεξί του πόδι σε πλώρη πολεµικού πλοίου κρατώντας λάβαρο µε χριστόγραµµα. Πίσω του εικονίζεται η γνωστή µορφή της Νίκης, η οποία τον στέφει. Την περίοδο 348 355 κυκλοφορεί µία µεγάλη οµάδα χάλκινων νοµισµάτων, που εκδόθηκαν για τον εορτασµό των χιλίων εκατό χρόνων από την ίδρυση της Ρώµης, µε παραστάσεις που συνοδεύονται από την χαρακτηριστική επιγραφή FEL[icium] TEMP[orum] REPARATIO («Αποκατάσταση της Ευηµερίας») 355. Μια από τις παραστάσεις αυτές, που προφανώς εισηγήθηκε ο Κώνστας, προκειµένου να εορτάσει την απόβασή του στην Βρετανία το 343, έχει ως κεντρικό θέµα έναν αυτοκράτορα όρθιο προς τα αριστερά, θωρακοφόρο, να κρατά λάβαρο µε το αριστερό του χέρι, ενώ είναι πάνω σε πολεµικό πλοίο, το οποίο οδηγεί µία Νίκη καθιστή στην πρύµη του. Σ αυτή την εικονογραφία ο αυθεντικά παγανιστικός χαρακτήρας της Νίκης φαινοµενικά 351 RIC IX, Constantinopolis 1. 352 Η στάση της Νίκης πάνω στο πλοίο είναι ήδη γνωστή από ανάλογες στάσεις ανδρικών µορφών σε παλαιοχριστιανικές σαρκοφάγους των τελών του τρίτου αιώνα, που εικονίζουν την Ιστορία του Ιωνά, βλ. Dresken Weiland J., Repertorium der christlich antiken Sarkophage. Italien mit einem Nachtrag Rom und Ostia, Dalmatien, Museen der Welt, Mainz am Rhein 1998, νο 90, 166. εδώ: εικ. 141. 353 RIC VIII, Trier 121. Thessalonica 61. 354 RIC VIII, σ. 8, 35, 128. 355 Γενικά για τα νοµίσµατα µ αυτή την επιγραφή βλ. Το άρθρο του J.P.C. Kent, Fel Temp Reparatio, NC 1967, σ. 83 90. Αυτή η επιγραφή ωστόσο, φαίνεται ότι είναι το «σύνθηµα της εποχής», καθώς δεν περιορίζεται µόνο στα νοµίσµατα, αλλά συνοδεύει και άλλα είδη πολυτελείας (Whitehouse, Glass, νο 462). 62

δεν έχει επηρεαστεί από την νέα ιδεολογία των πρώτων χριστιανών αυτοκρατόρων. Ουσιαστικά, όµως, αυτό που προβάλλεται στην παράσταση είναι το ακριβώς αντίθετο, καθώς το κέντρο της παράστασης καταλαµβάνει το λάβαρο µε το σταυρό ή το Χριστόγραµµα. Συνεπώς, η Νίκη φανερά υποβιβάζεται σε ένα συµπληρωµατικό στοιχείο, δίπλα στο σύµβολο της νέας θρησκείας, από το οποίο η φύση της έχει επηρεαστεί 356. Εικονογραφικά, το θέµα αυτό διακρίνεται σε δύο κατηγορίες µε βάση το σύµβολο που κρατά ο αυτοκράτορας στο δεξί του χέρι. Στην πρώτη περίπτωση διακρίνεται µία σφαίρα που επιστέφεται µε φοίνικα (εικ. 80), ενώ στη δεύτερη µία σφαίρα µε µικρογραφία Νίκης (εικ. 81) 357. Η πρώτη παραλλαγή διακρίνεται σε µία σειρά χάλκινων νοµισµάτων 358 ΑΕ2 και ΑΕ3, της περιόδου 348 50, στο όνοµα των δύο αυγούστων. Η δεύτερη παρουσιάζεται µόνο από δυτικά νοµισµατοκοπεία, αλλά σε µεγαλύτερη οµάδα υποδιαιρέσεων (ΑΕ2 359, ΑΕ3 360 και ΑΕ 3/4 361 ), στο όνοµα περισσοτέρων προσώπων, καθώς εκτός των δύο διαδόχων, συναντώνται τα ονόµατα του Γάλλου και του Μαγνεντίου. Μία παραλλαγή του παραπάνω θέµατος εικονίζει τον αυτοκράτορα πάνω σε πολεµικό πλοίο στραµµένο προς τα αριστερά, µε το κεφάλι του προς την αντίθετη κατεύθυνση. Υψώνει το δεξί του χέρι, ενώ κοιτά προς τη Νίκη που εικονίζεται στο πηδάλιο του πλοίου. Η παράσταση εικονίζεται σε µία σειρά µεγάλων χάλκινων κοπών (ΑΕ2) κυρίως από ανατολικά νοµισµατοκοπεία 362 για την περίοδο 378 88, για τους Θεοδόσιο Α, Γρατιανό (εικ. 82), και Βαλεντινιανό Β. Μία παράσταση παρεµφερής µε την προηγούµενη εικονίζει τον αυτοκράτορα µε σφαίρα και λόγχη. Η Νίκη εδώ αλλάζει θέση και από το πηδάλιο µεταφέρεται στην πλώρη ενώ κρατά στεφάνι. Την θέση της στο πηδάλιο παίρνει µία απροσδιόριστη καθιστή µορφή. Η µεµονωµένη παράσταση αυτή παρουσιάζεται σε ένα χάλκινο ΑΕ2 από την Ακυληία 363, της περιόδου 378 83, στο όνοµα του Γρατιανού. Τέλος, δύο πρωιµότερες και ξεχωριστές παραστάσεις µε το θέµα αυτό εικονίζονται σε δύο χάλκινα πολλαπλάσια από τη Ρώµη. Στο πρώτο 364, που είναι αφιερωµένο στην Κωνσταντινούπολη και χρονολογείται πριν το 337, εικονίζεται ένας ένθρονος 356 Bellinger Berlincourt, Victory, σ. 61 2. 357 Ο τύπος µε τον φοίνικα σε σφαίρα χρησιµοποιείται περισσότερο από τον Κωνστάντιο, ενώ αυτός µε την Νίκη πάνω σε σφαίρα περισσότερο από τον Κώνστα. Βλ. RIC VIII, σ. 132. 358 RIC VIII, Trier 212 7, 239 240. Lyons 69 78, 95 99. Arles 99 101, 116 7. Rome 107 135, 146 7, 148 52. Aquileia 97 9, 108 109A. Siscia 197 209, 229 30, 233 4, 237 9, 243 6, 248, 250. Thessalonica 107 113, 119 121, 165, 168 70, 174 5. Heraclea 62, 66, 68. Constantinople 80, 83. Nicomedia 61, 64. Cyzicus 66, 68. Antioch 121, 124. Alexandria 45, 50 3. 359 Μόνο για τον Γάλλο είναι γνωστό αυτό το νόµισµα, την περίοδο που ήταν καίσαρας, βλ. RIC VIII, Rome 250. 360 RIC VIII, Trier 218 9Α, 241 4, 260. Lyons 104 6. Arles 125 128. Aquileia 117 8. Siscia 251 2, 255 6, 327 31. Thessalonica 133, 136. 361 RIC VIII, Trier 238. Thessalonica 122. 362 RIC IX, Siscia 32. Thessalonica 44. Heraclea 11, 21. Constantinopolis 52, 79. Cyzicus 14, 23. Nicomedia 25, 40. Antiochia 40, 59. Alexandria 6. 363 RIC IX, Aquileia 29. 364 RIC VII, Rome 301. βλ. και RIC VIII, σ. 282. 63

αυτοκράτορας, µε υψωµένο το δεξί χέρι, στραµµένος προς τα δεξιά πάνω σε πολεµικό πλοίο. Μέσα στο πλοίο, που έχει κατεύθυνση προς τα δεξιά, υπάρχουν πέντε κωπηλάτες και στην πλώρη µία Νίκη, που κρατά µε το δεξί της χέρι στεφάνι και µε το αριστερό κλάδο φοινικιάς. Το δεύτερο µετάλλιο 365, που µοιάζει σε γενικές γραµµές µε το πρώτο, κόπηκε στο όνοµα του Κώνστα Α κατά την περίοδο 337 43 (θυµίζοντας για άλλη µια φορά την απόβαση του στην Βρετανία). Εδώ ο αυτοκράτορας εικονίζεται όρθιος, στραµµένος προς τα δεξιά και θωρακοφόρος πάνω στο πλοίο κρατώντας λόγχη και ασπίδα. Η Νίκη διατηρεί την θέση της, ενώ οι κωπηλάτες είναι τρεις. Πίσω από το πλοίο διακρίνεται ένας πύργος, ενώ από κάτω µία ανδρική µορφή προσωποποίηση του Ωκεανού. Γ6. ύο Αυτοκράτορες και Νίκη. Μία πολύ διαδεδοµένη παράσταση στη νοµισµατική εικονογραφία των τελών του 4 ου αιώνα, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά την περίοδο της Τετραρχίας (εικ. 14), οπότε και διαιρέθηκε για πρώτη φορά επίσηµα η ρωµαϊκή επικράτεια, παρουσιάζει δύο αυτοκράτορες, αδελφούς ή συγκυβερνήτες του ανατολικού και δυτικού κράτους, ένθρονους τον ένα πλάι στον άλλο µε πολιτική περιβολή. Οι µορφές είναι µετωπικές, πολλές φορές φωτοστεφανωµένες και κρατούν µε το δεξί τους χέρι και ανάµεσα τους σφαίρα, ενώ σε ορισµένες περιπτώσεις ο εκ δεξιών αυτοκράτορας κρατά mappa µε το αριστερό του χέρι. Επιπλέον, στις περισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται ο ένας σε µικρότερη κλίµακα από τον άλλο, γεγονός που φανερώνει νεαρή ηλικία. Πίσω από το θρόνο τους και ανάµεσα τους εικονίζεται µία Νίκη µε ανοιχτά τα φτερά της να τους περιβάλλει 366 (εικ. 83). Η παράσταση αυτή παρουσιάζεται κυρίως σε σολίδους 367 αρχικά από τους Βαλεντινιανό Α και Βάλη την περίοδο 367 78 και έπειτα για όλους σχεδόν τους αυτοκράτορες ως το 395, ενώ είναι γνωστά επιπλέον ένα ΑΕ3 368 για τον Βαλεντινιανό Β και µία αργυρή κοπή (στο βάρος του τετραρχικού argenteus) για τον Γρατιανό 369. Μια δεύτερη εικονογραφία, που παρουσιάζεται σε περιορισµένες κοπές, συνδυάζει τις δύο µορφές µε την µικρή Νίκη πάνω σε σφαίρα. Η πρώτη περίπτωση εντοπίζεται 365 RIC VIII, Rome 338. 366 Ο γενικότερος εικονογραφικός τύπος είναι γνωστός όχι µόνο για τα νοµίσµατα, βλ. για παράδειγµα το πάνω τµήµα από το δίπτυχο του Κωνσταντίου Γ (εικ.142), όπου εικονίζονται δύο αυτοκράτορες ένθρονοι και µετωπικοί, εκατέρωθεν των οποίων στην ίδια στάση παριστάνονται η Ρώµη και η Κωνσταντινούπολη. Είναι χαρακτηριστικό ότι πίσω από τους δύο αυτοκράτορες υπάρχει µία µορφή, αλλά δεν πρόκειται πιθανόν για Νίκη, διότι δεν φέρει φτερά. Βλ. Grabar, Iconography, σ. 79, νο 202. idem, Empereur, pl. 4. 367 RIC IX, Londinium 2a - 2b. Treveri 16 17, 39, 49 50, 75, 77, 90, 101. Lugdunum 38, 45. Arelate 25. Mediolanum 5, 8, 15, 16, 20, 28. Aquileia 21, 40, 52. Siscia 2. Sirmium 9, 10. Thessalonica 4, 33 34, 55. 368 RIC IX, Thessalonica 41. 369 RIC IX, Aquileia 24. 64

σε δύο αργυρές κοπές 370 της περιόδου 326 31, που εικονίζουν τις προτοµές δύο καισάρων διαδόχων του Κωνσταντίνου Α, που κρατούν ο καθένας τους σφαίρα µε Νίκη (εικ. 84). Η δεύτερη περίπτωση αφορά το ήδη προαναφερθέν χρυσό µετάλλιο του Κωνσταντίου Β (347 55) από την Αντιόχεια. Γ7. Αυτοκράτωρ και Νίκη πάνω σε σφαίρα. Εκτός από τις παραστάσεις µε τη συνοδεία της Νίκης, ο αυτοκράτορας πολύ συχνά εικονίζεται κρατώντας στα χέρια του µία µικρογραφία Νίκης πάνω σε σφαίρα (Victoriola) 371. Αν και τα θέµατα ποικίλλουν, ωστόσο η µορφή και η θέση της Νίκης πάνω στη σφαίρα δεν αλλάζουν. Πάντοτε εικονίζεται προς τα δεξιά µε στεφάνι και κλάδο φοινικιάς, όπως ακριβως και στα παλαιότερα αυτοκρατορικά νοµίσµατα ή όπως θα πρέπει να ήταν το άγαλµα της Νίκης στη ρωµαϊκή σύγκλητο, το οποίο αποτέλεσε και το πρότυπο για τις µεταγενέστερες απεικονίσεις. Οι πρώτες παραστάσεις που παρουσίασε ο Κωνσταντίνος A, ήταν σε νοµίσµατα και µετάλλια που τον εικονίζουν όρθιο 372 (εικ. 85) ή καθιστό 373 να κρατά µε το ένα χέρι µία σφαίρα µε Νίκη και µε το άλλο τα όπλα ή το σκήπτρο του, ενώ προστίθενται και συµπληρωµατικά θέµατα, όπως ο στρατιώτης ή ο αιχµάλωτος. Αυτές οι παραστάσεις εµπνέουν µε τη σειρά τους ανάλογες της περιόδου των διαδόχων σε µετάλλια 374 και χάλκινα νοµίσµατα 375. Μια παράσταση που ξεχωρίζει ιδιαίτερα κυρίως γιατί παρουσιάζεται σε πληθώρα υποδιαιρέσεων, απεικονίζει τους εκάστοτε αυτοκράτορες όρθιους σε contrapposto να κρατούν λάβαρο και σφαίρα µε Νίκη ή το αντίστροφο. Η παράσταση αυτή παρουσιάζεται αρχικά σε σολίδους και σε µία σειρά ΑΕ3 από τον Μαγνέντιο 376 (εικ. 86) και έπειτα σε αργυρά «ελαφρά» µιλλιαρήσια και σε χάλκινα ΑΕ2 από τον Ιοβιανό 377. Από το 364 κ.εξ. η παράσταση αποτελεί τον βασικό οπισθότυπο ενός µεγάλου αριθµού νοµισµάτων για τους Βαλεντινιανό Α και Βάλη 378 (εικ. 87), 370 RIC VII, Thessalonica 180. Constantinople 6. 371 Το αγαλµατίδιο της Νίκης ήδη από τα πρώιµα ρωµαϊκά χρόνια τοποθετούνταν στο χέρι των µεγάλων θεών και ιδιαίτερα των Jupiter Victor, Mars Victor (ή Ultor ή Invictus), κ.ά., βλ. Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 23. Ο αυτοκράτορας µιµείται την εικονογραφία των παλαιών, ισχυρών θεών. 372 RIC VII, Lyons 29 (φόλλις). Nicomedia 151 2 (µετάλλια, βάρους 1½ σολίδων). Βλ. και Bellinger, Medallions, σ. 134, νο 10 11. 373 RIC VII, Arles 13, 33. Rome 296. 374 RIC VIII, Rome 446 7. Antioch 215. Πρόκειται για µετάλλια του Κωνσταντίου Β, που κυκλοφορήσαν ως προπαγάνδα του νόµιµου αυτοκράτορα εναντίον του σφετεριστή Μαγνεντίου, βλ. και Bellinger, ό.π., σ. 148 9, νο 36 8. 375 RIC VIII, Rome 103Β, 438 376 RIC VIII, Trier 260A 8. Lyons, 109 14. Arles 129 30, 134 139. Aquileia 124. 377 RIC VIII, Arles 328, 335. Thessalonica 234 8. Heraclea 107. Constantinople 175 7. Antioch 228 9. 378 RIC IX, Treveri 1, 2, 14. Lugdunum 1, 5 6, 11. Arelate 1, 4, 6, 8. Mediolanum 2. Aquileia 2, 4, 6, 8. Roma 2, 7, 13 14, 16, 20. Siscia 6. Sirmium 1, 3. Thessalonica 2, 12, 15, 17. Heraclea 1, 2, 4. 65

Γρατιανό 379 Μάξιµο 380, Αρκάδιο 381 και Ονώριο 382. Τέλος, η παράσταση επιβιώνει για τελευταία φορά σε ένα σόλιδο στο όνοµα του Κωνσταντίνου Γ, 383 για την περίοδο 407 411 από το νοµισµατοκοπείο του Λουγδούνου. Σε µία παραλλαγή του παραπάνω θέµατος την σκηνή συµπληρώνει ένας ή δύο αιχµάλωτοι. Οι παραστάσεις µε την προσθήκη του θέµατος του αιχµαλώτου είναι µάλιστα πρωιµότερες και παρουσιάζονται αρχικά σε ΑΕ3 384 για τον Κωνστάντιο Β, τον Γάλλο και τον Μαγνέντιο (εικ. 88). Από το 364 µε εξαίρεση ένα «ελαφρύ» µιλλιαρήσιον 385 και έναν aureus 386 του Βαλεντινιανού Α, το θέµα παρουσιάζεται αποκλειστικά σε σολίδους 387 ως το 425 (εικ. 89), ενώ και οι βάρβαροι ηγεµόνες έκοψαν τέτοιους σολίδους («ψευδοραβεννατικές» κοπές) 388. Το γενικότερο θέµα του αυτοκράτορα µε τα σύµβολα της εξουσίας του και τη σφαίρα µε Νίκη καλύπτει όλη την υστερορωµαϊκή περίοδο µε τη µόνη διαφορά ότι από το 425, στις δυτικές κοπές, ο αυτοκράτορας κρατά σταυρό 389. Στην πρώτη παράσταση µε το νέο συνδυασµό ο αυτοκράτορας όρθιος και µετωπικός κρατά µε το δεξί του χέρι τον σταυρό, µε το αριστερό σφαίρα µε Νίκη, ενώ ποδοπατάει ένα ερπετό µε ανθρώπινο κεφάλι (εικ. 90). Το θέµα παρουσιάζεται σε σολίδους 390, αρχικά από τον Βαλεντινιανό Γ 391 µέχρι το 461 µ.χ. περίπου, ενώ εκτός από τις «νόµιµες» κοπές είναι γνωστές και αποµιµήσεις γότθων ηγεµόνων 392. Μία παραλλαγή του παραπάνω θέµατος εντοπίζεται σε ένα σόλιδο του Γλυκερίου (473 74), όπου ο αυτοκράτορας τοποθετεί το δεξί ή αριστερό του πόδι πάνω σε ένα Pl. 15.1,7. Constantinopolis 3, 25. Pl. 11.2. Cyzicus 2, 5, 10. Pl. 15.2. Nicomedia 2, 4 5, 7, 11, 15, 24a. Antiochia 1 2, 7, 9, 11. Alexandria 2. 379 RIC IX, Roma 18. Thessalonica 22. Nicomedia 24b. Αξίζει να αναφερθεί και µία παραλλαγή της παράστασης σε σολίδους του Γρατιανού (RIC IX, Lugdunum 15. Arelate 10), όπου το λάβαρο του αυτοκράτορα απολήγει στην πάνω άκρη του σε δεύτερη Νίκη. Και οι 2 Νίκες τείνουν από ένα στεφάνι προς το µέρος του. 380 RIC IX, Londinium 1. Treveri 76. Lugdunum 33. Arelate 27. 381 RIC IX, Constantinopolis 66. 382 RIC X, 1354. 383 RIC X, 1501. 384 RIC VIII, Thessalonica 172 3, 178 9. Aquileia 148. Ο Kent (RIC VIII, σ. 36) αναφέρει ότι ο τύπος αυτός παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Θεσσαλονίκη, µετά τον διορισµό του Γάλου, ως καίσαρα. 385 RIC IX, Constantinopolis 32. 386 RIC IX, Thessalonica 1. 387 RIC IX, Mediolanum 35. Sirmium 12 15. Siscia 1. Thessalonica 3. RIC X, 1 2, 1205 6, 1239 40, 1251 4, 1286 7, 1308 9, 1319 29, 1348 50, 1352, 1362 3, 1401, 1502 23, 1701 8, 1801, 1803, 1901 2 388 RIC X, 3704 5, 3710, 3712. 389 RIC X, 2005 6, 2010 11, 2014 15, 2017 19, 2201, 2024 28, 2301, 2304, 2501 2, 2505, 2510 2, 2517 8, 2529, 2604 7, 2612 3, 2623 34, 2635 39, 2702 6, 2718 25, 2729. 390 Με εξαίρεση ένα χάλκινο µετάλλιο που έκοψε ο Βαλεντινιανός Γ το 435 στη Ρώµη, βλ. RIC X, 2187. 391 Ο Kent (RIC X, σ. 56) αναφέρει ότι ο σταυρός συσχετίζει τον αυτοκράτορα µε τον Χριστό, ενώ το ερπετό αντιπροσωπεύει τον σφετεριστή Ιωάννη. 392 RIC X, 3713 9, 3727 8, 3737 43, 3751 5, 3776 83. 66

υποπόδιο 393, ενώ για πρώτη φορά δεν κοιτά προς το µέρος της Νίκης, αλλά προς τον σταυρό. Ακόµη, σε σολίδους του Αβίτου 394 (455 56) και σε µία βησιγοτθική αποµίµηση 395, στην εικόνα του αυτοκράτορα µε το σταυρό και τη Νίκη προστίθεται το γνωστό στοιχείο του αιχµαλώτου. Η τελευταία γνωστή παράσταση µε αυτοκράτορα, σταυρό και σφαίρα µε Νίκη παρουσιάζεται σε ένα µιλλιαρήσιον του Ηρακλείου 396 του 620 µ.χ. από απροσδιόριστο νοµισµατοκοπείο, στο οποίο εικονίζεται µαζί µε τον υιό του Ηράκλειο Κωνσταντίνο. Η κοπή αυτή ενδεχοµένως να πραγµατοποιήθηκε µετά από τις νίκες του Ηρακλείου στην Περσία κατά τα έτη 628 29 και εικονίζει τον αυτοκράτορα µε στρατιωτική περιβολή (ενώ εδώ και µια δεκαετία είχε καθιερώσει πρώτος σε νόµισµα την προτοµή του µε πολιτική ενδυµασία) κατά τον παλαιό «ρωµαϊκό τρόπο», να κρατά µε το δεξί του χέρι σταυρό και µε το αριστερό µια δυσδιάκριτη µικρή Νίκη σε σφαίρα. Επιπλέον, µια υποοµάδα παραστάσεων αυτού του συνόλου (αυτοκράτορας Νίκη πάνω σε σφαίρα) συνδυάζονται και µε την «Τύχη». Στις πρώτες παραστάσεις 397, µ αυτό το θέµα, η γυναικεία µορφή εικονίζεται όρθια µόνη της ή µε δεύτερη µορφή προσωποποίηση (εικ. 91) να κρατά αυτή τη σφαίρα, την οποία προσφέρει στον αυτοκράτορα 398. Έπειτα, σε µία ευρεία σειρά χάλκινων ΑΕ2 399 η µορφή (Res Publicae ή προσωποποίηση πόλης) παρουσιάζεται γονατιστή µπροστά στον αυτοκράτορα, ο οποίος τώρα κρατά τη σφαίρα. Οι κοπές αυτές πραγµατοποιήθηκαν κυρίως την περίοδο 378 88, για τους Γρατιανό (εικ. 92), Βαλεντινιανό Β, Θεοδόσιο Α και Μάξιµο, ενώ µία αναβίωση για τα έτη 410 11 καταγράφεται για τον Μάξιµο της Βαρκελώνης 400. Τέλος, υπάρχουν και ορισµένες µεµονωµένες που παρουσιάζονται περιστασιακά και εικονίζουν δύο αυτοκράτορες σε συνδυασµό µε τη Νίκη σε σφαίρα. Η πρώτη παρουσιάζεται σε δύο νοµίσµατα από την Κωνσταντινούπολη, ένα σόλιδο 401 και ένα βαρύ µιλλιαρήσιον 402, για τους Βαλεντινιανό Α και Βάλη την περίοδο 364 67, που τους εικονίζει όρθιους και µετωπικούς να στρέφουν το κεφάλι τους ο ένας προς τον άλλο κρατώντας µε το ένα χέρι λόγχη ή λάβαρο και µε το άλλο ανάµεσα τους σφαίρα µε Νίκη που κρατά δύο στεφάνια, ένα για τον καθένα. Η δεύτερη παράσταση 393 RIC X, 3101 7, 3112 3. 394 RIC X, 2401, 2403, 2404, 2408. 395 RIC X, 3734. 396 Whitting, Coins, σ. 137, 140 και νο. 222 223. DOC II Heraclius 58 59 (εδώ όµως πρόκειται για εµπροσθότυπο). 397 RIC VII, Trier 89 91. Ticinum 29. Sirmium 44. Nicomedia 66 7. 398 Πρόκειται για παράσταση που παραπέµπει στην νίκη στη µάχη της Χρυσόπολης (324 µ.χ.) και την κατάληψη του Βυζαντίου (RIC VII, σ. 465, 474 και υποσ. 44). 399 RIC IX, Treveri 65, 85. Lugdunum 28a - c, 32. Arelate 20, 26. Aquileia 30, 42. Roma 43, 54. Siscia 26. Thessalonica 37. Constantinopolis 54. Nicomedia 27. Antiochia 42. Alexandria 8. 400 RIC X, 1602 3. 401 RIC IX, Constantinopolis 5. 402 RIC IX, Constantinopolis 8. 67

παρουσιάζεται σε µία σειρά σολίδων 403 του αυτοκράτορα του δυτικού τµήµατος Ανθεµίου (467 72), όπου αυτός και ο Λέων Α εικονίζονται να κρατούν ανάµεσα τους σταυροφόρο σφαίρα που φέρει την επιγραφή «PAX», ενώ ο αυτοκράτορας από δεξιά (του ανατολικού τµήµατος) κρατά σφαίρα µε Νίκη στο αριστερό του χέρι (εικ. 93).. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΠΟΛΕΩΝ 1. Ρώµη και Νίκη. Ένα εικονογραφικό θέµα, διαχρονικό στην αυτοκρατορική ρωµαϊκή εικονογραφία είναι αυτό της ένθρονης θεάς Ρώµης που κρατά Νίκη πάνω σε σφαίρα. Το θέµα αυτό εντάσσεται στην εικονογραφία της παλαιάς παγανιστικής λατρείας και ακολουθεί τον καθιερωµένο τύπο των ένθρονων Τυχών, γνωστό ήδη από την αρχαιοελληνική περίοδο. Η θεά Ρώµη (Dea Roma) µε την έλευση του Χριστιανισµού διατηρείται ως εικονογραφικός τύπος, αλλά παραπέµπει στην προσωποποίηση της ίδιας της πόλης ή και του λαού ακόµη 404. Η απεικόνιση έχει ορισµένα σταθερά στοιχεία, όπως το ότι η κεντρική µορφή παριστάνεται ως γυναίκα, τις περισσότερες φορές µε περικεφαλαία, χαρακτηριστικό που παραπέµπει στην στρατιωτική δύναµη και την ανδρεία (virtus) του ρωµαϊκού στρατού. Το κάθισµα της θεάς, όπως σε αντίστοιχες παραστάσεις της Νίκης, είναι ένα τρόπαιο από την πολεµική ενδυµασία των νικηµένων και σε εξαιρετικές περιπτώσεις κυρίως σε µετάλλια είναι ένας πολυτελής θρόνος διακοσµηµένος µε λεοντοκεφαλές. Το βασικό, εντούτοις, χαρακτηριστικό της τυπολογίας της είναι η σφαίρα µε τη µικρογραφία της Νίκης που κρατά στο δεξί της χέρι 405. Η Νίκη είναι στραµµένη προς την Ρώµη 406 και τη στεφανώνει µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερό κρατά κλάδο φοινικιάς. Στην απεικόνιση αυτή σπάνια εντοπίζονται αποκλίσεις και τις περισσότερες φορές η ποικιλία έχει να κάνει µε την φορά της µορφής, προς αριστερά (κυρίως) ή σε ελάχιστες εξαιρέσεις, κατά µέτωπο 407. Το µόνο ίσως χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί το θέµα είναι το σύµβολο που κρατά η Ρώµη µε το αριστερό της χέρι καθώς είτε είναι λόγχη (πιο σύνηθες), που 403 RIC X, 2804, 2872, 2884 6. 404 Byzance, σ. 161, όπου οι προσωποποιήσεις των δύο πρωτευουσών χαρακτηρίζονται γενικότερα, «Τύχες». 405 Ο νοµισµατικός αυτός τύπος, προέρχεται από παλαιότερες παραστάσεις σε νοµίσµατα, τοιχογραφίες αλλά και αγάλµατα, που σώζονταν µέχρι και τα υστερορωµαϊκά χρόνια. Η Ρώµη µε την Victoriola θυµίζει ανάλογες ρωµαϊκές καλλιτεχνικές συνθέσεις µε την Roma Renascens (Perpetua ή Felix), Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 23. 406 Υπάρχει µία µόνο γνωστή περίπτωση την περίοδο που εξετάζεται, ένα χρυσό πολλαπλάσιο (βάρους 2 σολίδων) από την Κωνσταντινούπολη των ετών 336 37 που η Νίκη είναι στραµµένη προς την αντίθετη κατεύθυνση, RIC VII, Constantinople 101. 407 Σε έναν υπατικό σόλιδο του Ονωρίου (RIC X, 1255) και σε τρεις υποδιαιρέσεις (σολίδους, τριµίσσια και ασηµένιο µετάλλιο) στο όνοµα του Πρίσκου Αττάλου (RIC X, 1403 8) η Ρώµη εικονίζεται µετωπική σε πολυτελή θρόνο που έχει απολήξεις µε λεοντοκεφαλές (εικ. 96). Βλ. και Kent, Wealth, σ. 175, νο 569. 68

υποδηλώνει στρατιωτική διοίκηση είτε σκήπτρο, που παραπέµπει σε πολιτική εξουσία. Αρχικά, για την περίοδο του Κωνσταντίνου Α και των διαδόχων του (εικ. 94 95), το θέµα είτε µε τη λόγχη 408 είτε µε το σκήπτρο 409 κατανέµεται στις περισσότερες υποδιαιρέσεις (χρυσά, αργυρά και χάλκινα πολλαπλάσια, σολίδους, siliquae και φόλλεις) και συνοδεύεται από πλήθος επιγραφών. Μετά το 364 και ως το 480 περίπου, που εγκαταλείπεται, η παράσταση παρουσιάζεται κυρίως σε siliquae 410, µε εξαίρεση µία σειρά χάλκινων µεταλλίων (ΑΕ1) 411 και χάλκινων ΑΕ3 412. Επιπρόσθετα, µία παραλλαγή του θέµατος σε siliqua 413 του Βαλεντινιανού Γ, εικονίζει τη Νίκη αντί για σκήπτρο ή λόγχη να κρατά ένα µεγάλο λατινικό σταυρό. Τέλος, εκτός από «νόµιµες» κοπές και γι αυτό το θέµα είναι γνωστές βαρβαρικές, βησιγοτθικές και αφρικανικές, αποµιµήσεις 414. 1.1. Μεµονωµένες παραστάσεις µε τη Ρώµη και τη Νίκη. Μία από τις πρώτες σπάνιες παραστάσεις αυτού του υποσυνόλου, σε φόλλεις 415 που κόβει ο Κωνσταντίνος Α ως καίσαρας (306 7), εικονίζει τη Ρώµη καθιστή µέσα σε εξάστηλο ναό να κρατά σφαίρα και σκήπτρο, ενώ στα ακρωτήρια του αετώµατος διακρίνονται Νίκες 416. Ακολούθως, ένα χάλκινο µετάλλιο από τη Ρώµη 417, της περιόδου 327 33, εικονίζει τη Ρώµη ένθρονη προς τα δεξιά πάνω σε ασπίδα, να κρατά σκήπτρο, ενώ µία Νίκη από αριστερά της προσφέρει στεφάνι και ένα αιχµάλωτο δεµένο πισθάγκωνα. Η ταυτότητα του αιχµαλώτου γνωστοποιείται από την επιγραφή VICTORIA GOTHICA, που παραπέµπει ξεκάθαρα στην ιστορική νίκη του Κωνσταντίνου Α εναντίον των Γότθων τον Φεβρουάριο του 332. Ένα δεύτερο µετάλλιο από τη Ρώµη 418, που µάλιστα αφιερώνεται σ αυτή την πόλη για την περίοδο 352 54, απεικονίζει τη Ρώµη µε λόγχη και Victoriola, ενώ µία Νίκη πίσω από τη Ρώµη την στέφει. Τέλος, µία ξεχωριστή παράσταση της «νικηφόρου Ρώµης» εικονίζει τη Ρώµη στον «τύπο του αυτοκράτορα» όρθια και µετωπική, να κρατά 408 RIC VII, Rome 409 10. RIC VIII, Rome 201 3, 206 8, 372, 379 80, 402 3, 441, 455 6. Thessalonica 19. Antioch 1, 74. 409 RIC VI, Alexandria 56, 63. RIC VII, Trier 564 8. Rome 361 2. Constantinople 4, 17, 23 4, 101. Nicomedia 101, 133. RIC VIII, Trier 272 4. Rome 207 8, 455 6. 410 RIC IX, Treveri 27, 45 6, 64, 94 5, 106. Lugdunum 9, 27, 43, 46. Mediolanum 32. Aquileia 15. Roma 11, 22, 35, 53. Siscia 20. RIC X, 1227 8, 1241 2, 1266 7, 1296 7, 1351, 1353, 1360, 1364, 1411 12, 1525 44, 1601, 1709 21, 1809, 1907, 2076 80, 2410, 2711, 2905. 411 RIC IX, Roma 37, 42. 412 RIC IX, Nicomedia 34. Antiochia 51. 413 RIC X, 2099 2102 414 RIC X, 3701 3, 3801. 415 RIC VI, Aquileia, 116 8. Rome, 202 5, 208 12. 416 Τα ακρωτήρια που φέρουν την παράσταση της Νίκης συναντώνται πολύ συχνά στους ρωµαϊκούς ναούς κυρίως της πρώιµης αυτοκρατορικής περιόδου, βλ. π.χ. Poulsen V., Catalogue des terres cuites Grecques et Romaines, Copenhague 1949, σ. 50 51, νο 111. Hölscher, Victoria, taf. 4.1. 417 RIC VII, Rome 306. 418 RIC VIII, Rome 424. 69

τρόπαιο και σφαίρα µε Νίκη, ενώ διακρίνεται ασπίδα πίσω από το αριστερό της πόδι (εικ. 97). Η παράσταση αυτή παρουσιάστηκε από τον Θεοδόσιο Α σε χάλκινα νοµίσµατα ΑΕ3 από τη Ρώµη 419 και διήρκεσε ως το 408. 2. Κωνσταντινούπολη και Νίκη. Σε αντιστοιχία µε την προσωποποίηση της παλαιάς πρωτεύουσας Ρώµης συναντάται και η απεικόνιση της νέας, altera Roma, Κωνσταντινούπολης (ίσως θα ήταν καλύτερος ο όρος «Τύχη της Κωνσταντινούπολης»). Η νέα πρωτεύουσα της ρωµαϊκής αυτοκρατορίας δανείζεται µέρη της τυπολογίας της Ρώµης, καθώς παρουσιάζεται ως γυναικεία µορφή, πάντοτε καθιστή, µε σύµβολα στα χέρια της 420. Ωστόσο, συνήθως φορά τοιχόµορφο στέµµα, αν και δεν λείπει και η περικεφαλαία, και πάντοτε πατάει το δεξί της πόδι πάνω σε πλώρη πλοίου 421, γεγονός που υποδηλώνει τη στρατηγική της θέση, αλλά και τη ναυτική και εµπορική της δύναµη 422. Η παράσταση που ξεχωρίζει και σ αυτή την οµάδα, όπως και στην αντίστοιχη µε τη Ρώµης είναι αυτή που εικονίζει την Κωνσταντινούπολη ένθρονη σε πολυτελή θρόνο προς τα αριστερά, να φορά στεφάνι 423, περιδέραιο, και να κρατά µε το δεξί χέρι σφαίρα µε Νίκη, που της τείνει στεφάνι, ενώ µε το αριστερό σκήπτρο θύρσο 424. Η απεικόνιση αυτή συναντάται πάντα σε χρυσά µετάλλια (4½ solidi) 425 µε την επιγραφή GLORIA ROMANORVM αρχικά για τους διαδόχους του Μ. Κωνσταντίνου (εικ. 98), οι οποίοι έκοψαν αυτά τα µετάλλια, το 348 µ.χ. για την 1100 επέτειο από την ίδρυση της Ρώµης 426, και έπειτα για τους Βαλεντινιανό Α, Θεοδόσιο Α και Β. Μία παραλλαγή εικονίζει τη Νίκη µετωπική, µε περικεφαλαία, να κρατά µε το δεξί της χέρι το σκήπτρο και µε το αριστερό τη σφαίρα µε Νίκη. Η 419 RIC IX, Roma 67 8. RIC X, 1243, 1271 83. 420 Η Toynbee ( Roma Constantinopolis, σ. 136) αναφέρει ότι η παράσταση της Κωνσταντινούπολης έχει αναµφισβήτητα επηρεασθεί από το λατρευτικό άγαλµα της Κυβέλης, τον ναό της οποίας στο Βυζάντιο είχε ανανεώσει ο Κωνσταντίνος. Βλ. επίσης και Byzance, σ. 164. Για το άγαλµα της Ρέας Κυβέλης στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και µία σύντοµη ερµηνεία της παράστασης, βλ. Shelton K.J., The Esquiline Treasure: the nature of the evidence, AJA 89 (1985), σ. 153 54. 421 Σε χρυσά µετάλλια από την Αντιόχεια κάτω από την πλώρη, που πατά η Κωνσταντινούπολη, διακρίνονται κεφάλι αλιγάτορα ή λεοντοκεφαλή. Βλ. Bellinger, Medallions, σ. 146 47, νο 30 32. 422 Bellinger, Medallions, σ. 137. Toynbee, ό.π., σ. 141. eadem, Roman Medallions, σ. 187. Grierson Mays, DOCLRC, σ. 83. 423 Εντυπωσιάζει ο νεωτερισµός αυτός που προτιµάται από το συνηθισµένο «τοιχόσχηµο» στέµµα. 424 Πρόκειται για διονυσιακό σύµβολο συµβατό µε την «πρωτεύουσα της Ανατολής» Ο διονυσιακός θύρσος παραπέµπει στον επιθετικό προσδιορισµό «Ανθούσα» («flora») που απέδωσε στην πόλη ο Μ. Κωνσταντίνος κατά τον εορτασµό των εγκαινίων της το 330 µ.χ. Βλ. Byzance, σ. 164. 425 RIC VIII, Rome 285 6. Sirmium 54. Thessalonica 141. Nicomedia 99. Antioch 69 71A, 157 60. RIC IX, Constantinopolis 65. Antiochia 13. 426 Bellinger, Medallions, σ. 147. Spirituality, σ. 43. 70

παράσταση αυτή κοσµεί την πίσω όψη σολίδων 427 (εικ. 99) και χάλκινων νοµισµάτων ΑΕ3 428 για τους Αρκάδιο, Ονώριο και Θεοδόσιο Β. 2.1. Μεµονωµένες παραστάσεις µε την Κωνσταντινούπολη και τη Νίκη. Μία πρώιµη απεικόνιση της Κωνσταντινούπολης σε χάλκινο µετάλλιο από τη Ρώµη, την παριστά ένθρονη προς τα αριστερά µε φτερά 429, να κρατά κλάδο φοινικιάς και Κέρας της Αµαλθείας, ενώ πίσω της διακρίνεται µία Νίκη να την στεφανώνει. Η πρώτη κοπή 430 µ αυτό το θέµα έλαβε χώρα προφανώς το 330 µ.χ. στα εγκαίνια της νέας πρωτεύουσας, ενώ η δεύτερη 431 την περίοδο 333 35 και η τρίτη 432 την περίοδο 337 40. Σε µία δεύτερη απεικόνιση σε χρυσό µετάλλιο του Ιοβιανού (βάρους 9 σολίδων), εικονίζεται η Κωνσταντινούπολη φορώντας διάδηµα ένθρονη προς τα αριστερά, ενώ δίπλα από το θρόνο της διακρίνεται µία ασπίδα. Κρατά µε το αριστερό χέρι µακρύ σκήπτρο, ενώ προσφέρει το δεξί σε γονατιστό ικέτη αιχµάλωτο που φέρνει προσφορές. Ανάµεσα και πίσω από τις µορφές στέκεται µία Νίκη µετωπική, που κρατά στεφάνι και κλάδο φοινικιάς 433. 3. Ρώµη και Κωνσταντινούπολη ένθρονες κρατούν σφαίρα µε Νίκη. Παράλληλα µε τις παραστάσεις µε την κάθε µία προσωποποίηση πόλης ξεχωριστά, υπάρχουν και ορισµένες στις οποίες παρουσιάζονται και οι δύο πρωτεύουσες, η µία πλάι στην άλλη, διατηρώντας τα ιδιαίτερα εικονογραφικά τους χαρακτηριστικά. Κατ αυτό τον τρόπο διατηρούν τη µοναδικότητα τους, αλλά τονίζουν ξεκάθαρα την οµόνοια και την οµοιογένεια ανάµεσα στα δύο τµήµατα της αυτοκρατορίας. Μία από τις συνήθεις παραστάσεις αυτής της κατηγορίας τις εικονίζει ένθρονες, τη Ρώµη µε περικεφαλαία, µετωπική και την Κωνσταντινούπολη µε «τοιχόσχηµο» στέµµα στραµµένη προς τα αριστερά, ενώ και οι δύο µορφές κοιτούν προς τα εµπρός. Η πρώτη κρατά λόγχη µε το αριστερό της χέρι και η δεύτερη σκήπτρο, ενώ και οι δύο µε το δεξί κρατούν σφαίρα µε Νίκη. Επιπλέον, η Κωνσταντινούπολη τοποθετεί το δεξί της πόδι πάνω σε πλώρη. Αυτή η σύνθετη παράσταση είναι γνωστή από χρυσά 427 RIC X, 7 9, 37 44, 201 2, 347 60. 428 RIC X, 85 100. 429 Ο Bellinger (ό.π., σ. 138) αναφέρει ότι πρόκειται για εικονογραφικό συµφυρµό, Νίκης Κωνσταντινούπολης, που δίνει νέα ταυτότητα στη µορφή. 430 RIC VII, Rome 304 5. Bellinger, ό.π., σ. 137. 431 RIC VII, Rome 343. 432 RIC VIII, Rome 364 9, 425. 433 RIC VIII, Constantinople 168. Αξίζει να αναφερθεί ότι η κεντρική µορφή που περιγράφει ο Kent σ αυτό το µετάλλιο δεν συνάδει µε την απεικόνιση της Κωνσταντινούπολης γενικότερα στην παλαιοχριστιανική τέχνη, ενώ δεν παρατίθεται και εικόνα. Εντούτοις, στον κατάλογο Aurea Roma (σ. 24), παρατίθεται ένα µετάλλιο του Ιοβιανού, µε την ίδια εικονογραφία και επιγραφή, αλλά αναφέρεται η κεντρική µορφή ως «αυτοκράτορας». Εποµένως, στον κατάλογο RIC X πιθανόν ο Kent να έχει κάνει λάθος στην περιγραφή του µεταλλίου. 71

µετάλλια (βάρους δύο σολίδων) 434 µε την σταθερή επιγραφή GLORIA ROMANORVM, για τον Κωνστάντιο Β (εικ. 100), τον Γάλλο και τον Ιουλιανό. Ακολούθως, σε µία σειρά µεταγενέστερων χρυσών µεταλλίων (βάρους δύο και τριών σολίδων) 435, των Βαλεντινιανού Α, Γρατιανού και Ευγενίου, ο χαράκτης αλλάζει µία µικρή λεπτοµέρεια στην παράσταση, καθώς η Κωνσταντινούπολη εικονίζεται να κρατά στο αριστερό της χέρι, αντί για σκήπτρο, Κέρας της Αµαλθείας. Η παράσταση παρουσιάζεται στα µετάλλια µέχρι το 470 περίπου, ενώ στα τελευταία από αυτά 436 (για τον Θεοδόσιο Β και τον Λέοντα Α ) προστίθεται και ένας µικρός σταυρός πάνω και ανάµεσα στις δύο µορφές. Ε) ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΘΕΟΙ Στις αρχές της βασιλείας του, οι απεικονίσεις των παγανιστικών θεοτήτων κυριαρχούσαν στα νοµίσµατα του Κωνσταντίνου και αποσκοπούσαν στο να δώσουν έµφαση στη νοµιµότητα της εξουσίας του. Ακόµα και όταν νίκησε τον Μαξέντιο στα περίχωρα της Ρώµης, «µε τη βοήθεια του σταυρού», δεν άλλαξε αµέσως τα νοµίσµατα του, µε τις κοπές του Sol Invictus να συνεχίζουν να αποτελούν το κύριο σώµα των νοµισµάτων του 437. Στις περισσότερες παραστάσεις ο Ήλιος εικονίζεται µόνος του να κρατά σφαίρα και µόνο σε µία περίπτωση 438 η σφαίρα αυτή φέρει Victoriola. Επιπλέον, σε µία σειρά σολίδων 439 ο Ήλιος παριστάνεται να παραδίδει τη σφαίρα µε τη Νίκη στον Κωνσταντίνο. Εκτός από τον Ήλιο σε οπισθοτύπους φόλλεων συναντάται το µοτίβο του θεού Άρη 440 και σε µία σπάνια περίπτωση ο Ηρακλής 441 κρατώντας µία σφαίρα µε Νίκη. Ανάµεσα στις κοπές του Κωνσταντίνου Α µε την απεικόνιση των αρχαίων θεών εξέχουσα θέση κατέχει µία µεγάλη σειρά νοµισµάτων, που εικονίζει τον θεό ία όρθιο, στραµµένο προς τα αριστερά και γυµνό εκτός από µία χλαµύδα που περνά πάνω από τον αριστερό του ώµο, να κρατά µε το δεξί χέρι σφαίρα µε Νίκη και µε το αριστερό σκήπτρο. Στο βασικό αυτό θέµα προστίθενται δύο λεπτοµέρειες, αρχικά ένας αετός και από το 324 ένας αιχµάλωτος. Η παράσταση φέρει την επιγραφή IOVI CONSERVATORI, αν και σε πολλές περιπτώσεις προστίθενται και διάφορες άλλες συντοµογραφίες (AVG, NN κ.λ.π.), ενώ παρουσιάζεται σε aureus 442 (εικ. 101) για την 434 RIC VIII, Arles 231 2. Thessalonica 139, 142 3. Antioch 72 3, 161. 435 RIC IX, Treveri 10 11, 35 36, 99. Mediolanum 4. Aquileia 19. 436 RIC X, 216, 601. 437 Burnett, Coinage, σ. 143 4. Χριστοδούλου, Αρχαίοι Θεοί, σ. 18 15, 22. 438 RIC VII, Rome 48 50. 439 RIC VII, Ticinum 56, 108. Arles 114. Aquileia 35. Sirmium 8. Thessalonica 10. RIC VII, Antioch βλ. και Alföldi, Helmet, pl. 2.19. Χριστοδούλου, ό.π., σ. 26. 440 RIC VI, Ticinum 120. RIC VI, Lugdunum 285-302. 441 RIC VI, Rome 298 300. 442 RIC VII, Siscia 12 13, 18. Serdica 1 3. Heraclea 1 2. Nicomedia 4, 7 8, 11, 16 21, 37, 41 2. Antioch 10, 20 1, 31 3. Alexandria 1. 72

περίοδο 313 18 και κυρίως σε φόλλις 443 ως το 324, όποτε και εγκαταλείφθηκε το θέµα. Τα νοµίσµατα φέρουν κυρίως το όνοµα του Κωνσταντίνου Α, αλλά και των δύο υιών του Κρίσπου και Κωνσταντίνου Β. Επιπλέον, το θέµα του ία µε σκήπτρο και σφαίρα µε Νίκη, όπως περιγράφεται παρά πάνω, διατηρείται και σε ορισµένες πρώιµες µεµονωµένες παραστάσεις µε την προσθήκη µίας δεύτερης µορφής, που είτε είναι µία αλληγορία (π.χ. Fortuna 444 ), είτε ο ίδιος ο Κωνσταντίνος 445. ΣΤ. ΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΙΗΣΕΙΣ ΙΑΦΟΡΩΝ ΑΛΛΗΓΟΡΙΩΝ Εκτός από τις παραπάνω παραστάσεις υπάρχουν και άλλα τρία θέµατα, όπου εικονίζονται προσωποποιήσεις αλληγοριών σε συνδυασµό µε τη Νίκη 446 ή τη σφαίρα µε Νίκη. Το πρώτο από αυτά παρουσιάζεται σε ένα µετάλλιο (1½ σόλιδοι) των Τριβηρών 447 από τον Κωνσταντίνο Α κατά τα έτη 313 15 και εικονίζει την προσωποποίηση της «ασφάλειας» (Securitas) όρθιας προς τα αριστερά µε λόγχη και σφαίρα µε Victoriola, την οποία προσφέρει στην Res Publica από την αριστερή πλευρά της παράστασης. Την ίδια χρονική περίοδο σε φόλλι της Αρελάτης 448 εικονίζεται ένας στρατιώτης που κρατά σφαίρα µε Νίκη και µία γυναικεία µορφή προσωποποίηση της «ωφέλειας» (Utilitas) πάνω σε πλώρη, που κρατά Κέρας της Αµαλθείας και ζυγαριά. Τέλος, σε ένα χάλκινο µετάλλιο από τη Ρώµη 449 αφιέρωση στην πόλη της Κωνσταντινούπολης, της περιόδου 340 47, εικονίζεται η προσωποποίηση της Res Publica µε «τοιχόσχηµο» στέµµα ένθρονη µε κλάδο και Κέρας της Αµαλθείας 450. Πίσω της διακρίνεται µία Νίκη προς τα αριστερά να την στεφανώνει µε το δεξί της χέρι. Ζ. Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ Μια εντυπωσιακή καινοτοµία που εισήγαγε ο Ιουστίνος Α 451 στον κωνσταντινοπολίτικο σόλιδο, έχει ιδιαίτερη σηµασία για την εξέλιξη της αυτοκρατορικής ρωµαϊκής νοµισµατοκοπίας, καθώς η µέχρι πρότινος γυναικεία προς 443 RIC VII, Siscia 3 11, 15 17, 22. Thessalonica 1 5, 19. Heraclea 5 6, 11 13, 51 5. Nicomedia 12 5, 23 36, 43 50. Cyzicus 3 12, 14 9. Antioch 7 8, 11 8, 24 30, 34 6. Alexandria 1, 6 21, 27 33. 444 RIC VII, Nicomedia 38 40. 445 RIC VI, Alexandria 85. 446 Αυτές οι αλληγορίες αντιστοιχούν σε δευτερεύουσες θεότητες, όπως η Abudantia, η Concordia, η Felicitas, η Libertas, η Pax, η Spes κ.ά., οι οποίες συνδέονταν λατρευτικά µε τη Victoria καθ όλη τη ρωµαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, βλ. Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 22. 447 RIC VII, Trier 2. 448 RIC VII, Arles 49 51. 449 RIC VIII, Rome 383, 395. 450 Ο Kent (RIC VIII, σ. 288, υποσ. νο 383) θεωρεί ότι η ένθρονη µορφή είναι η Res Publica και όχι η Κωνσταντινούπολη, καθώς λείπει το χαρακτηριστικό, η πλώρη πλοίου κάτω από το πόδι της µορφής. 451 DOC I, Justin I 2. 73

τα αριστερά στραµµένη µορφή αντικαθίσταται από µια ανδρική µορφή µάλλον «άφυλη» µετωπική, µε ανοιχτά φτερά, η οποία κρατά µε το δεξί της χέρι ένα απλό µακρύ σταυρό 452 και µε το αριστερό µια σταυροφόρο σφαίρα (εικ. 102). Αξιοσηµείωτο είναι το ότι, ενώ η επιγραφή παραπέµπει ακόµη σε Νίκη (VICTORIA AVGG), η µορφή φορά ανδρικά ενδύµατα, χιτώνα (tunica) και ιµάτιο (pallium). εν υπάρχει αµφιβολία ότι για πρώτη φορά στην ιστορία του ρωµαϊκού νοµίσµατος κάνει την εµφάνιση του ένα ξεκάθαρα χριστιανικό θέµα, ένας άγγελος 453, ενώ από την άλλη µια εικονογραφία που επιβίωσε µια χιλιετία (510 π.χ. 519 µ.χ.), η Νίκη, εγκαταλείπεται οριστικά. Υπάρχουν πολλές θεωρίες αναφορικά µε το πότε ακριβως εισήχθη αυτή η νέα παράσταση 454, αλλά είναι σίγουρο ότι αποτέλεσε τον κυρίαρχο σόλιδο της περιόδου του Ιουστίνου Α, και της συµβασιλείας του µε τον Ιουστινιανό Α 455. Όπως ήταν επόµενο, ο νέος αυτοκράτορας Ιουστινιανός υιοθέτησε αυτή την εικονογραφία και την παρουσίασε σε τρεις παραλλαγές: στην πρώτη (527 38 µ.χ.) ο άγγελος κρατά σταυρό και σταυροφόρο σφαίρα 456, σύµφωνα µε το πρότυπο του Ιουστίνου Α, στην δεύτερη (538 545 µ.χ.) κρατά σταυρό και σφαίρα (χωρίς σταυρό) 457, ενώ στην τελευταία (545 565 µ.χ.), η οποία και επικράτησε εφεξής, ο άγγελος κρατά ένα Χριστόγραµµα (σταυρό που απολήγει σε «Ρ») και µια σταυροφόρο σφαίρα 458. Η εικονογραφία του αγγέλου εγκαταλείπεται προς στιγµή κατά το διάστηµα 565 582, στους σολίδους του Ιουστίνου Β 459 και του Τιβερίου Β 460. Τελικά, ο άγγελος επιστρέφει στον οπισθότυπο των σολίδων του Μαυρικίου 461 και, ακολούθως, του Φωκά 462, ενώ εγκαταλείπεται οριστικά στα χρόνια του Ηρακλείου, µε εξαίρεση µια ετεροχρονισµένη σειρά κοπών της Αλεξάνδρειας του 610 µ.χ. 463 452 Σε αντίθεση µε τον διάλιθο, «βαρύ» σταυρό που κρατούσε στην πρωιµότερη εικονογραφία η Νίκη. 453 Ο Whitting (ό.π., σ. 99) την χαρακτηρίζει ανδρική και αναφέρει ότι πιθανόν να πρόκειται για τον αρχάγγελο Μιχαήλ. 454 Ο Bellinger ( Victory, 64 και υποσ. 140. Idem, DOC I, σ. 36 και υποσ. νο 2 ) δέχεται ότι ο τύπος αυτός παρουσιάστηκε στην Κωνσταντινούπολη µε την ευκαιρία της θρησκευτικής επανένωσης µε την Ρώµη τον Μάρτη του 519. Αντίθετα η Γ. Νικολάου (Νίκη Victoria, σ. 62) αναφέρει ότι η νέα παράσταση εισήχθη την περίοδο 522 527 µ.χ. 455 DOC I, Justin I and Justinian I 1 9. βλ. επίσης και Bellinger, Gold, σ. 90 92. 456 DOC I, Justinian I 3 5, 8, 277, 318 19. 457 DOC I, Justinian I 7, 10 16 (σόλιδοι ελαφρού βάρους), 200. 458 DOC I, Justinian I 9, 278 79, 320, 333. 459 Αντιθέτως στον εµπροσθότυπο κατά παράξενο τρόπο επιστρέφει η Νίκη πάνω σε σφαίρα στα χέρια του αυτοκράτορα, βλ. ενδεικτικά, DOC I, Justin IΙ 1. 460 Κατά παράξενο τρόπο, ενώ κανένας από τους δύο αυτοκράτορες δεν υιοθετεί τον άγγελο στα νοµίσµατα του, εντούτοις κατά την περίοδο της συµβασιλείας τους τον παρουσιάζουν για µία και µοναδική κοπή το φθινόπωρο του 578, βλ. DOC Justin II and Tiberius II 1 2. 461 DOC I, Maurice 2 8, 215 233, 284 86. 462 DOC II, Phocas 1 14, 41 42, 107 8, 124 7 (εκ των οποίων τα 8, 9, 10 και 13 είναι σόλιδοι ελαφρού βάρους: στα νο 8 και 13 η σφαίρα εικονίζεται χωρίς σταυρό, ενώ στα νο 9, 19 και 42 ο άγγελος αντί για χριστόγραµµα κρατά σταυρό. 463 DOC II, Heraclius 332. 74

Μια δεύτερη παράσταση της περιόδου του Ιουστινιανού Α, εικονίζει δύο αγγέλους αυτή τη φορά εκατέρωθεν ενός λατινικού σταυρού (εικ. 103). Την εξαιρετική αυτή παράσταση παρουσιάζει ένας χρυσός υπατικός σόλιδος 464 του αυτοκράτορα αυτού µε τις δυο µορφές αντωπές να κρατούν το σταυρό ο καθένας µε το δεξί του χέρι, ενώ µε το αριστερό να κρατούν από ένα σκήπτρο. Σύµφωνα µε τους Bellinger και Grierson πρόκειται για την παράσταση δύο Νικών σε σόλιδο της πρώτης υπατείας του Ιουστινιανού, το 528 µ.χ. 465 Ωστόσο, παρά την επιγραφή VICTORIA AVGGG, δεν υπάρχει τίποτα το γυναικείο σ αυτή την απεικόνιση, αλλά οι δυο µορφές, είναι άγγελοι, που φορούν χιτώνα και ιµάτιο. Πρόκειται για ένα εκπληκτικό παράδειγµα της βυζαντινής τέχνης του 6 ου αιώνα, για ένα σπανιότατο νόµισµα µε εξαιρετική ιστορική σηµασία 466, του οποίου ο οπισθότυπος µε το ξεκάθαρα θρησκευτικό περιεχόµενο θα πρέπει να συσχετιστεί µε την γενικότερη αλλαγή στην εικονογραφία των σολίδων του Ιουστίνου Α και την εισαγωγή του θέµατος του µετωπικού αγγέλου, λίγα χρόνια πρωτύτερα. 464 DOC I, Justinian I 2. 465 DOC I, σ. 66 και υποσ. νο 2. Oeconomides, Solidus, σ. 75 77. 466 Whitting, Coins, σ. 107. 75

ΜΕΡΟΣ Β ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΚΗ ΜΕ ΣΤΕΦΑΝΙ ΚΑΙ ΚΛΑ Ο ΦΟΙΝΙΚΙΑΣ ΣΤΟΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΑΓΓΕΛΟ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ 1. Η απήχηση της «νοµισµατικής Νίκης» στην υστερορωµαϊκή τέχνη. Η απεικόνιση της Νίκης, στα έργα τέχνης γνώρισε ήδη από νωρίς ευρύτατη διάδοση. Ως καλλιτεχνικά πρότυπα των παραστάσεων της Νίκης στα νοµίσµατα χρησίµευσαν οι απεικονίσεις της σε έργα της µνηµειακής γλυπτικής και ζωγραφικής, αλλά και της µικροτεχνίας 467. Πρόκειται για έργα που ήταν ευρύτατα γνωστά λόγω της παρουσίας τους σε δηµόσιους χώρους, καθώς και σε ιδιωτικούς. Αγάλµατα, ψηφιδωτά και ανάγλυφα µε θέµα την Νίκη διακοσµούσαν ναούς, τον ιππόδροµο, αλλά και δηµόσιους χώρους που αποτελούσαν σηµεία συγκέντρωσης για τελετές και συναθροίσεις, ενώ λύχνοι, κοσµήµατα, κ.α. προσωπικά είδη, συνόδευαν τους πολίτες στις ιδιωτικές τους στιγµές. Η Νίκη βέβαια είναι ένα από τα αγαπηµένα θέµατα της υστερορωµαϊκής και πρωτοβυζαντινής τέχνης, όχι µόνο εξαιτίας της αισθητικής ή καλλιτεχνικής του αξίας, αλλά και διότι µπορεί να ενταχθεί στην ευρύτερη αυτοκρατορική ιδεολογία. Σε παραστάσεις Νικών κατά την πρώιµη αυτοκρατορική περίοδο συναντώνται οι εµπνεύσεις των υστερορωµαϊκών νοµισµατικών απεικονίσεων. Σε δίσκους λύχνων του 1 ου και 2 ου αιώνα µ.χ. εικονίζεται είτε το θέµα των δυο ιπτάµενων Νικών που κρατούν στεφάνι πάνω από βωµό 468 (εικ. 104), είτε το θέµα της Νίκης µε ασπίδα που φέρει επιγραφή 469 (εικ. 105). Επιπλέον, σε πολλές παραστάσεις, που εικονίζονται σε θωρακοφόρους ανδριάντες ρωµαίων αυτοκρατόρων συναντώνται θέµατα πολύ κοινά στα νοµίσµατα, όπως οι παραστάσεις της Νίκης µε τρόπαια και βάρβαρους 470 (εικ. 106). Μια επίσης πρώιµη παράσταση Νίκης εικονίζεται σε ένα από τα ελικοειδή ανάγλυφα του κίονα του Τραϊανού 471 (106 13 µ.χ.). Εδώ, η Νίκη επιγράφει σε ασπίδα τοποθετηµένη πάνω σε ένα βάθρο και συνάµα πατά µε το πόδι της µια περικεφαλαία, ενώ µπροστά της εικονίζεται ένα τρόπαιο (εικ. 107). Στα µέσα του 2 ου αιώνα αρχές 3 ου αιώνα µ.χ. χρονολογείται ένα αναγλυφο που εικονίζει µια αρµατοδροµία στον ιππόδροµο µε ηνιόχους ερωτιδείς 472. Το αναγλυφο αυτό εικονίζει 467 Alföldi, Conversion, σ. 41. 468 Mlasowsky, Tonlampen, σ. 297, νο. 297 (βλ. και εξώφυλλο). Hölscher, Victoria, taf. 13.3 469 Ό.π., σ. 296, νο. 295. Hölscher, Victoria, taf. 13.1 2. 470 Vermeule, Statues, νο 20, 53. 471 Byzantium. Faith and Power (1261 1557), κατάλογος έκθεσης, Evans E.C. (επιµ.), The Metropolitan Museum of Art, 23 Μαρτίου 4 Ιουλίου 2004, Νέα Υόρκη 2004, σ. 522, εικ. 16.10. Ramage, Τέχνη, σ. 198 9, εικ. 6.16 472 Köhne Ewigleben, Macht, σ. 102, Νο 89. 76

δυο ζεύγη από τρεις Νίκες πάνω σε κίονα (εικ. 108), ενώ τονίζει και την χαρακτηριστική κίνηση όρχησης της µικρής φτερωτής µορφής, που συναντάται στα τριµίσσια του Θεοδοσίου Α Η νίκη ήταν ένα πολύ συχνό θέµα στους ιπποδρόµους καθώς εκτός από την σχέση της µορφής µε τον αθλητισµό, οι ιππόδροµοι χρησίµευαν και για την τέλεση των αυτοκρατορικών νικητηρίων θριάµβων 473. Η Νίκη συνήθως εικονιζόταν πάνω σε κίονα, όπως φαίνεται από το αγαλµατίδιο µιας Victoriola, πάνω σε κιονίσκο 474 που χρονολογείται από τον 3 ο ως τον 4 ο αιώνα µ.χ. Πρόκειται για µια ενδιαφέρουσα σύνθεση, αν και αφαιρετική, που προφανώς αναπαριστά τον ανάλογο κίονα στο κέντρο της spina του ιπποδρόµου στη Ρώµη 475. Από τον 4 ο αιώνα, η Νίκη κάνει δυναµικά την εµφάνιση της, στις αρχές του 4 ου αι. (303 µ.χ.) στη βάση των εκενναλίων στο Forum Romanum 476. Στο µέτωπο της µιας πλευράς της εικονίζονται δύο Νίκες που κρατούν µια ασπίδα µε vota (CAESARVM DECENNALIA FELICITER), µε τον ίδιο τρόπο που παρουσιάζεται και στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα 477 (εικ. 109). Την ίδια χρονολογία στο θριαµβικό τόξο του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη, η «χορευτική» κίνηση της νίκης επαναλαµβάνεται στις απεικονίσεις του Β πεσσού (εικ. 110), ενώ η ίδια µορφή κυριαρχεί και στα υπόλοιπα ανάγλυφα 478. Μερικά χρόνια αργότερα (315) η θριαµβική αψιδα του Μ. Κωνσταντίνου στη Ρώµη 479, εµπεριέχει διάφορα θέµατα της αυτοκρατορικής ιδεολογίας προπαγάνδας, που επέκτειναν τη σηµασία της Νίκης και υποδήλωναν την απόλυτη εξουσία του Κωνσταντίνου. Οι Νίκες εικονίζονται µε τρόπαια, ασπίδες και βάρβαρους σε µεγάλο τµήµα της επιφάνειας, ενώ η εικονογραφία τους ουσιαστικά προέρχεται από τα προγενέστερα τόξα 480 του Τίτου, του Τραϊανού και του Σεπτιµίου Σεβήρου (εικ. 111-14). Επιπλέον, στο δεύτερο τέταρτο του 4 ου αι. µ.χ χρονολογείται η λεγόµενη Dea Barberini 481, µια τοιχογραφία εικονίζει την Venus Victrix, ένθρονη µε λόγχη, ασπίδα και µια µικρογραφία της Νίκης στο δεξί χέρι (εικ. 115). Ο εικονογραφικός της συµφυρµός µε την Dea Roma είναι έντονος, όπως και µε τη Νίκη. Στο τρίτο τέταρτο του 4 ου αιώνα χρονολογείται και το περίφηµο missorium («δίσκος») του Κέρτς 482, που παρουσιάζει µια εξίσου γνωστή νοµισµατική 473 McCormick, Eternal Victory, σ. 59 60, 91 100. 474 Romans Barbarians, σ. 114, νο 122. Το ίδιο αγαλµατίδιο χρονολογείται πιο πρώιµα, στον 1 ο 2 ο αιώνα µ.χ. στο Vermeule C.C. Comstock M.B., Sculpture in Stone and Bronze in the museum of Fine Arts. Additions to the collections of Greek, Etruscan and Roman Art. 1971 1988, Boston 1988. 475 Βλ. σχετικά και Hölscher Victoria, σ. 38 41. Vermeule, Aspects, σ. 33 34. 476 Aurea Roma, σ. 379, εικ. 7. Ramage, Τέχνη, σ. 318 9, εικ. 11.20. 477 Εκτός από τα νοµίσµατα, η παράσταση µε τις δύο αντωπές Νίκες που κρατούν ασπίδα επιβιώνει και σε υστερορωµαϊκές βάσεις τιµητικών κιόνων, όπως αυτού του Μαρκιανού στην Κωνσταντινούπολη των ετών 450 52 µ.χ., βλ. Mansuelli, mondo antico, σ. 110. 478 Pond Rothman M.S., The thematic Organization of the Panel Reliefs on the Arch of Gallerius, AJA 81 (1977), σ. 440 441, εικ. 20. 479 Ramage, ό.π., σ. 322 5, εικ. 12.1 2. Spirituality, σ. 67 69, νο 58. 480 Ramage, ό.π., σ. 161 3, 202, 264 5, 270 4 481 Aurea Roma, σ. 428, νο 3. 482 Spirituality, εικ. 8. Grabar, Iconography, σ. 45, νο 125. Idem, Empereur, pl. 17. 77

παράσταση (adventus), τον θρίαµβο ενός έφιππου αυτοκράτορα (Κωνστάντιος Β ), µπροστά από τον οποίο προπορεύεται µια Νίκη, η οποία του προσφέρει στεφάνι (εικ. 116). Στον ίδιο αυτοκράτορα προσφέρει στεφάνι η Victoriola στα χέρια του Γάλλου, όπως εικονίζεται στην µικρογραφία (f. 14r) του ηµερολογίου του 357 483 µ.χ. (εικ. 117). Στο β µισό του 4 ου αιώνα χρονολογείται και το Missorium του Βαλεντινιανού 484. Μολονότι δεν έχει καθοριστεί εάν πρόκειται για τον πρεσβύτερο ή τον νεότερο, η εικονογραφία του missorium θυµίζει πολύ παράσταση νοµισµατικού οπισθοτύπου, µε τον αυτοκράτορας εν µέσω στρατιωτών, να κρατά σφαίρα µε Νίκη και λάβαρο (εικ. 118). Κατά τον 5ο αιώνα ένα από τα έργα που δυστυχώς δεν σώζεται, αλλά είναι γνωστό από µεταγενέστερα σχέδια είναι ο κίονας του Αρκαδίου 485 (εικ. 119-121). Το µνηµείο αυτό, που κτίσθηκε µετά την νίκη επί του γότθου Γαϊνά το 400 µ.χ., που µιµείται ανάλογους κίονες του Τραϊανού και Μ. Αυρηλίου στη Ρώµη, είναι πλέον έντονος ο συσχετισµός της παγανιστικής Νίκης και των χριστιανικών σύµβολων του σταυρού και του Χριστογράµµατος. Στις παραστάσεις των τεσσάρων πλευρών της βάσης, εικονίζονται οι δυο αδελφοί συναυτοκράτορες, Αρκάδιος και Ονώριος, ανάµεσα σε Νίκες, Νίκες σε σφαίρα, βάρβαρους, στρατιώτες, τρόπαια και προσωποποιήσεις πόλεων µε «τοιχόσχηµα στέµµατα». Στην υψηλότερη διακοσµητική ζώνη της κάθε πλευράς της βάσης εικονίζεται ένα ζεύγος ιπτάµενων Νικών που κρατούν ανάµεσα τους στεφάνι µε σταυρό ή Χριστόγραµµα. Επιπρόσθετα, στον ίδιο αιώνα χρονολογείται ένα τµήµα υφάσµατος µε Νίκη που φαίνεται να προχωρά προς τα εµπρός (σε «όρχηση»), αν και κάτω της εικονίζεται σχηµατικά ένα κιονόκρανο κρατώντας στεφάνι σε κάθε χέρι 486 (εικ. 130). Από τις αρχές του 5 ου µέχρι και τα µέσα του 6 ου αιώνα, το ελεφαντοστέινο υπατικό δίπτυχο είναι ένα σύνηθες µέσο για την εικονογραφία της Νίκης. Αρχικά, το δίπτυχο του υπάτου Probus 487 σε αντίθεση µε όλα τα µεταγενέστερα, δεν εικονίζει τον ύπατο, αλλά τον αυτοκράτορα Ονώριο, σε ένα µάλλον «νοµισµατικό µοτίβο» να κρατά µια σφαίρα µε Νίκη (εικ. 122). Το τελευταίο αυτό θέµα κυριαρχεί στην εµπρόσθια πλευρά του δίπτυχου του υπάτου Βασιλείου 488 (480 µ.χ.). Εδώ η Νίκη εικονίζεται να κάθεται πάνω σε µια σφαίρα, η οποία µε τη σειρά της είναι πάνω σε ένα αετό και να κρατά την imago clipeata µε την προτοµή του υπάτου 489 (εικ. 123). Πιθανόν πιο 483 Ό.π., σ. 78 79, νο 67. Aurea Roma, σ. 574 5, νο 257. Delbrueck, Consulardiptychen, σ. 50, εικ. 19 20. Grabar, ό.π., σ. 99, νο 253. Hölscher, Victoria, taf. 4.2. 484 Aurea Roma, σ. 575 5, νο 258. 485 Spirituality, σ. 63, 79 81, νο 68. Aurea Roma, σ. 610, νο 311. Delbrueck, ό.π., σ. 13 15, εικ. 6 8. Grabar, ό.π., σ. 46 7, νο 126 9. Idem, Empereur, pl. 13 15. 486 Romans Barbarians, νο 254. 487 Spirituality, σ. 5 6, εικ. 4. 488 Spirituality, σ. 47 48, νο 46, 47. 489 Ο συνδυασµός της imago clipeata και της σφαίρας µε Νίκη εικονίζεται συχνά σε terra sigillata, βλ. Garbsch Overbeck, Spätantike, νο 31 33. 78

όψιµα, τέλη 5 ου αρχές 6 ου αι. µ.χ., τοποθετείται και το περίφηµο δίπτυχο της Ρώµης και Κωνσταντινούπολης 490, στο οποίο η Ρώµη, µε περικεφαλαία, paludamentum και πέπλο κρατά σφαίρα µε Νίκη, όπως στην αντίστοιχη νοµισµατική εικονογραφία (εικ. 124). Μια εκχριστιανισµένη Νίκη παρουσιάζεται σε τµήµα κοπτικού υφάσµατος 491 (β µισό 5 ου αρχές 6 ου αι. µ.χ.). Η ιπταµένη µορφή κρατά στεφάνι που φέρει στο εσωτερικό του ένα διάλιθο σταυρό και το γράµµα Α, ενώ λείπει το δεξί τµήµα του στεφανιού και δεν σώζεται το γράµµα Ω (εικ. 125). Στα τέλη 5 ου αρχές 6 ου αιώνα η µορφή της Νίκης εξακολουθεί να εικονίζεται κατά κόρον στα αντικείµενα καθηµερινής χρήσης, όπως αποδεικνύεται από την παράσταση στο δίσκο ενός βορειοαφρικανικού λυχναριού 492, που παρουσιάζει την Νίκη πάνω σε ένα βάθρο, µε στεφάνι και κλαδί (εικ. 126). Από τα πρώτα µνηµεία µε Νίκες που χρονολογούνται στα τέλη 5 ου αρχές 6 ου αιώνα και συγκεκριµένα στην εποχή του αυτοκράτορα Αναστασίου Α είναι τα τιµητικά µνηµεία του ηνιόχου Πορφυρίου 493. Στο ένα από τα δυο εναποµείναντα µαρµάρινα βάθρα εικονίζεται ο Πορφύριος περιστοιχιζόµενος από δύο Νίκες, που τον στέφουν (εικ. 127), µε µια διάθεση εξυµνήσεως παρόµοια µ εκείνη των χρυσών µεταλλίων του Κωνσταντίου Β και του Βάλη. Επίσης στον 6 ο αιώνα χρονολογείται και το αναγλυφο µε Νίκη από το µουσείο Κωνσταντινουπόλεως 494 (εικ. 128). Στα 506 µ.χ. φιλοτεχνείται και το δίπτυχο του υπάτου Aerobindus 495, ο θρόνος του οποίου κοσµείται µε µορφές Νίκης που κρατούν µετάλλια µε προτοµές του (εικ. 129). Μια δεκαετία αργότερα (517 µ.χ.) χρονολογείται το δίπτυχο του Αναστασίου 496. Στο δίπτυχο αυτό η Νίκη εικονίζεται 4 φορές σε δυο ζεύγη. Οι Νίκες αυτού του διπτύχου µοιάζουν πολύ µ αυτές στο ψηφιδωτό που εικονίζει την αναπαράσταση του ανακτόρου του Θευδερίχου στη Ραβέννα (εικ. 132). Πέρα από αυτές τις παραστάσεις γενικά στον 6 ο αιώνα οι χριστιανικοί συµβολισµοί είναι όλο και πιο δυνατοί και ξεκάθαροι, όπως φαίνεται στο πλακίδιο µε ανάγλυφη παράσταση στέψης εφίππου αυτοκράτορα 497 (περ. 500 µ.χ.), που εκτίθεται στο µουσείο Μπενάκη. Ωστόσο το πιο διάσηµο έργο µικροτεχνίας αυτού του αιώνα είναι µάλλον το περίφηµο δίπτυχο του Λούβρου µε τον έφιππο αυτοκράτορα, γνωστό και 490 Spirituality, σ. 173 5, νο. 153. Ώρες Βυζαντίου σ. 44, νο 6. Μία πιο ακριβή χρονολόγηση γύρω στο 470 µ.χ., προτείνεται στον κατάλογο Aurea Roma (σ. 427, νο 2), όπου παρατίθεται και ένα αντίγραφο αυτού του διπτύχου. 491 Spirituality, σ. 535, νο. 480. 492 Mlasowsky, Tonlampen, σ. 390, νο 376. 493 Firatli, Sculpture, σ. 30 34, νο 63 64. 494 Mansuelli, mondo antico, σ. 112. Επιπλέον, ο Firatli (ό.π., σ. 37, νο 68) το χρονολογεί ορθά στο α τέταρτο του 6 ου αιώνα. Η στάση της Νίκης, ελαφρά γυρτή προς τα πίσω, αν και δεν απαντά στα νοµίσµατα, είναι συνήθης στην µικροτεχνία και την κεραµική, βλ. ένα θραύσµα από terra sigillata στο Garbsch Overbeck, ό.π., νο 38, το οποίο χρονολογείται µάλλον πρώιµα στον 4 ο αιώνα (εικ. 131). 495 Ώρες Βυζαντίου, σ. 168 9, νο 73. Byzance, σ. 49 50, νο 12. 496 Spirituality, σ. 97 98, νο 88. Grabar, Εmpereur, pl. 2. 497 Ώρες Βυζαντίου σ. σ. 113 115, νο 43. Άλλο ένα πλακίδιο είναι γνωστό µ αυτό το θέµα, βλ. Mansuelli, ό.π., σ. 130. 79

ως δίπτυχο Barberini 498 (β τέταρτο 6 ου αι.). Το δίπτυχο αυτό, που εικονίζει πιθανόν τον Ιουστινιανό Α εµπεριέχει πολλές νοµισµατικές παραστάσεις, τις οποίες ο καλλιτέχνης είχε υπόψη του. Συναντώνται τα θέµατα της Νίκης µε σφαίρα (δύο φορές), της Νίκης τροπαιοφόρου µε αιχµάλωτο, του λεγεωνάριου που προσφέρει Victoriola, γενικά το δίπτυχο αυτό εκφράζει µε έµφαση τον αυτοκρατορικό θρίαµβο (εικ. 133 135). Εκτός από τις παραστάσεις µε τη Νίκη είναι πολύ γνωστές κυρίως στην µικροτεχνία και αυτές µε τον άγγελο, οι οποίες έχουν άµεση σχέση µε το νοµισµατικό πρότυπο. Αρχικά, στο β µισό του 4 ου αιώνα µ.χ. περίπου χρονολογείται η παιδική σαρκοφάγος του Sarigüzel που εικονίζει στις µακρές πλευρές δυο αντωπούς ιπτάµενους αγγέλους, που κρατούν ανάµεσα τους ένα στεφάνι µε Χριστόγραµµα 499 (εικ. 136). Οι άγγελοι θυµίζουν πολύ αντίστοιχες Νίκες και ενδεχοµένως αυτό το παράδειγµα να είναι από τις πρώτες παραστάσεις µε την µορφή του αγγέλου 500. Επιπλέον, σε ένα πολύτιµο λίθο 501 των τελών του 5 ου µε αρχές 6 ου αι. µ.χ. εικονίζεται ένας άγγελος προς τα αριστερά που κρατά σταυρό. Αναλύοντας την παράσταση, ο σταυρός είναι ίδιος µ αυτόν που κρατά ο µετωπικός άγγελος των σολίδων του Ιουστίνου Α, αλλά η στάση αυτού του αγγέλου θυµίζει αυτήν της Νίκης µε τον διάλιθο σταυρό (εικ. 138). Επιπλέον, η παράσταση συνοδεύεται από επιγραφή που µνηµονεύει το όνοµα του αρχάγγελου Μιχαήλ. Ο µετωπικός άγγελος των σολίδων του Ιουστίνου, ωστόσο, φαίνεται ότι έχει άµεση σχέση µε το δίπτυχο από το µουσείο του Ερµιτάζ (α µισό 6 ου αι. µ.χ.), όπου εικονίζεται ένας άγγελος (πιθανόν ο αρχάγγελος Μιχαήλ) πάνω σε µια κρηπίδα από έξι σκαλοπάτια, µε σταυροφόρο σφαίρα και σκήπτρο 502 (εικ. 137). Στην περίοδο του Ιουστινιανού Α θα πρέπει να χρονολογείται και ένα σύνθετο κιονόκρανο από το αρχαιολογικό µουσείο της Κωνσταντινούπολης, που στο µέσο της άνω ζώνης εικονίζει έναν µετωπικό άγγελο, όπως ακριβώς στον οπισθότυπο του σολίδου, ο οποίος θα πρέπει να έφερε και τα σύµβολα του «νοµισµατικού αγγέλου» 503 (εικ. 140). Τέλος, µια παράσταση σε σαρδόνυχα 504 που χρονολογείται στον 6 ο 7 ο αιώνα παρουσιάζει µια παραλλαγή της παράστασης του υπατικού σολίδου του Ιουστινιανού Α, καθώς και εδώ εικονίζονται δυο άγγελοι όρθιοι εκατέρωθεν ενός µεγάλου λατινικού σταυρού 505 (εικ. 139). 498 Spirituality, σ. 33 35, νο 28. Byzance, σ. 63 66, νο 20. 499 Firatli, Sculpture, σ. 46, νο 81. 500 Είναι χαρακτηριστικός ο σχολιασµός του Musti (Nike, σ. 325, εικ. 25), που χαρακτηρίζει τις δύο µορφές «due Vittorie alate in veste di angeli». 501 Byzanz, νο IV.76. 502 Spirituality, σ. 536 7, νο 481. Delbrueck, Consulardiptychen, σ. 11, εικ. 5. 503 Grabar A., Sculptures byzantines de Constantinople. 4 10 siècle, Paris 1963, σ. 129, pl. 19.4. 504 Byzance, σ. 88, νο 39. 505 Η παράσταση µε τους δύο αγγέλους εκατέρωθεν σταυρού είναι εξαιρετικά δηµοφιλής από τον 4 ο ως και τον 7 ο αιώνα, βλ. Guarducci M., La capsella eburnea di Samagher: un cimelio di arte paleocristiana nella storia del tardo Impero, Trieste 1978, σ. 47, εικ. 20 (patenna Stroganoff) και σ. 54, εικ. 22 (αναπαράσταση τοιχογραφίας στην αψιδα του ναού του Τίµιου Σταυρού στην Ιερουσαλήµ). 80

2. Πολιτικά µηνύµατα της παράστασης της Νίκης στα νοµίσµατα. Μετά από την οριστική νίκη του Κωνσταντίνου Α επί του Λικινίου στα 324 µ.χ. οι αρχαίοι θεοί εγκαταλείφθηκαν από τη νοµισµατοκοπία του και την θέση τους πήραν ουδέτερα από θεολογικής άποψης θέµατα 506. Αυτό όµως που έχει εξαιρετική σηµασία είναι ότι από όλες τις προηγούµενες ρωµαϊκές παγανιστικές µορφές, αυτή που διατηρείται είναι η Νίκη 507. Οι λόγοι της επιµονής σ αυτό το θέµα είναι πολλοί. Αρχικά, η µορφή της Νίκης µπορεί να είχε χάσει την θεϊκή της αίγλη στα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου, αλλά όντας ένα από τα θεµέλια της αυτοκρατορικής ιδεολογίας ήταν απαραίτητη για τον προσωπικό θρίαµβο του αυτοκράτορα, την επιβολή του όχι µόνο στους εχθρούς, αλλά και στους υπηκόους του. Το ίδιο προπαγανδιστικό µήνυµα Νίκης εµφανιζόταν τόσο στα χρυσά νοµίσµατα, που κυκλοφορούσαν ανάµεσα στους αριστοκρατικούς κύκλους, όσο και στα χάλκινα, που κυκλοφορούσαν ανάµεσα στις λαϊκές µάζες. Έτσι και ο κάθε πολίτης µπορεί να πείθεται από την αυτοκρατορική ιδεολογία και να αναγνωρίζει τα σύµβολα, που αποφασίζει η εξουσία 508. Η Νίκη εικονίζεται σε κάθε κίνηση του αυτοκράτορα και της αυλής του, είναι τµήµα µιας προσεκτικά δοµηµένης εικονογραφίας που τονίζει την αυθεντία και την εξουσία του αυτοκράτορα, κεντρικού προσώπου της κάθε παράστασης. Ακόµα και στις παραστάσεις που εικονίζεται µόνη, λειτουργεί ως προάγγελος της αυτοκρατορικής παρουσίας. Ο Μ. Κωνσταντίνος έχοντας ανδρωθεί πολιτικά µέσα στο ολοκληρωτικό Τετραρχικό σύστηµα, χρησιµοποίησε την συγκεκριµένη προπαγάνδα στην αυτοκρατορική εικονογραφία του 509, κάνοντάς την όργανο «της υπέρτατης και αιώνιας εξουσίας του» 510. Αυτό δεν τον εµπόδισε να εισάγει δειλά χριστιανικά σύµβολα στις παραστάσεις του µε τις Νίκες 511. Αυτό το πρότυπο ακολούθησαν και οι διάδοχοί του πιστά, παρά την διαρκώς αυξανόµενη επιρροή της χριστιανικής θρησκείας. Αντίθετα, µε τους προηγούµενους αυτοκράτορες η θεοδοσιανή δυναστεία, µολονότι συνέχισε να χρησιµοποιεί την Νίκη στους οπισθοτύπους, τη συνδύασε µε χριστιανικά σύµβολα, συµβάλλοντας δραστικά στην αλλαγή της σηµασίας της. Ο 506 Burnett, Coinage, σ. 145. RIC VII, σ. 48. 507 Με εξαίρεση την Τύχη, η οποία ωστόσο έχει ταυτισθεί απόλυτα µε την προσωποποίηση της Κωνσταντινούπολης. Γενικότερα για την σηµασία της Νίκης για τον Κωνσταντίνο Α, βλ. Musti, Nike, σ. 35 42. 508 Grabar, Iconography, σ. 8. McCormick, Eternal Victory, σ. 4. 509 Spirituality, σ. 63, «Η οξεία αντίληψη του «αήττητου» σε συνάρτηση µε την αιώνια και ολοκληρωτική νίκη (VICTORIA PERPETVA) του ρωµαϊκού στρατού επί των αντιπάλων ήταν ουσιαστικά µία δηµιουργία του 3 ου αιώνα και της πρώτης Τετραρχίας, µίας περιόδου, όπου η επίµονη προπαγάνδα εκτόπισε τα όχι και τόσο ευχάριστα αποτελέσµατα των πολέµων και την απώλεια της ανθρώπινης ζωής. 510 Ό.π., σ. 3 4. 511 Στα νοµίσµατα του Κωνσταντίνου τα χριστιανικά σύµβολα είναι «ενσωµατωµένα στην παγανιστική εικονογραφία (π.χ. σταυροί ή Χριστογράµµατα στα πεδία των οπισθοτύπων), βλ. RIC VII, σ. 61. Alföldi, Conversion, σ. 1 2. 81

Θεοδόσιος έλαβε σκληρά µέτρα για τους παγανιστές, εκδίδοντας το 391 µ.χ. ένα αριθµό εδίκτων που απαγόρευαν όλες τις παγανιστικές δοξασίες, ενώ όριζε ως επίσηµη θρησκεία του κράτους τον Χριστιανισµό. Αυτή του η κίνηση αντί να επηρεάσει την εικονογραφία της Νίκης ουσιαστικά την ισχυροποίησε. Η αυτοκράτειρες της θεοδοσιανής περιόδου έκοψαν νοµίσµατα µε την Νίκη και το Χριστόγραµµα, παραστάσεις µε πολιτικό-θρησκευτικό περιεχόµενο, για να ενισχύσουν τη θέση τους στην αυλή. Σε κάθε περίπτωση η καλλιτεχνική παραγωγή ενσωµάτωσε πολύ πιο γρήγορα και εύκολα το χριστιανικό στοιχείο στον αυτοκρατορικό συµβολισµό 512. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι ο κίονας του Αρκαδίου (εικ. 119-121), η εικονογραφία του οποίου ισχυροποίησε την εισαγωγή των χριστιανικών συµβόλων στη ρωµαϊκή αυτοκρατορική παράδοση. Οι Νίκες εικονίζονται σε προφανές σηµείο κρατώντας στεφάνι µε σταυρό ή Χριστόγραµµα, καθιστώντας σαφές ότι «η πηγή της νίκης οφείλεται στην δύναµη του σταυρού, ο οποίος τοποθετείται επιβλητικός πάνω από τους δυο αυτοκράτορες» 513. Αρωγός σ αυτή την νέα ιδεολογία η Νίκη στο θεοδοσιανό νόµισµα κρατά σταυροφόρο σφαίρα, ενώ από το 422 χρόνια ολοκλήρωσης του κίονα του Αρκαδίου, και ενδεχοµένως εµπνευσµένος από τα ανάγλυψα της βάσης του εικονίζεται πλέον µε ένα διάλιθο σταυρό 514. Η παράσταση της Νίκης µε τον διάλιθου σταυρό, όπως ήδη προαναφέρθηκε, ίσως να απεικονίζει ένα πραγµατικό µνηµείο, το σταυρό του Κωνσταντίνου Α 515 ή πιο πιθανόν αυτόν που ανέγειρε ο ίδιος ο Θεοδόσιος Β, στον Γολγοθά, πάνω σε µια κρηπίδα µε 21 σκαλιά 516. Μια απεικόνιση αυτού του σταυρού, παρουσιάζει και το ψηφιδωτό της αψίδας της Αγίας Πουδεντιανής στη Ρώµη 517 (εικ. 144 145). Αναφορικά µ αυτό το θέµα ίσως να χρειάζεται και µια περαιτέρω ανάλυση. Καταρχήν, σύµφωνα µε τον θρύλο της Ελένης, µητέρας του Κωνσταντίνου Α, είναι γνωστό ότι η πίστη την οδήγησε στο προσκύνηµα της στους Αγ. Τόπους κατά τα έτη 326 28 µ.χ. 518. Εκεί σύµφωνα µε την παράδοση οικοδόµησε ναούς 519 και βρήκε τον σταυρό του Χριστού, τµήµατα του οποίου, αφού επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, 512 Grabar, ό.π., σ. 40. 513 Spirituality, σ. 36. 514 RIC X, σ. 55 515 Γκιολές, Ζωγραφική, σ. 142 3. 516 RIC X, σ. 75. Οι Grierson Mays, (DOCLRC, σ. 142) αναφέρουν ότι «ο Θεοδόσιος έστησε αυτόν τον σταυρό, µετά από το υπερφυσικό συµβάν του 419, όπου προσκυνητές της Ιερουσαλήµ είχαν δει εν είδει οράµατος στον ουρανό τον Χριστό και την ίδια στιγµή τα ενδύµατα τους γέµισαν µε σταυρούς». 517 Γκιολές, ό.π., σ. 142 3, εικ. 87. Ο Γκιολές (ό.π., σ. 142, υποσ. 5) δεν δέχεται ότι ο σταυρός που κρατά η Νίκη είναι ο σταυρός του Θεοδοσίου Β, διότι χρονολογεί το ψηφιδωτό στις αρχές του 5 ου αιώνα, οπότε δεν είναι δυνατόν να συνδέεται µε κτίσµα του 420 µ.χ. έχεται όµως ότι ο Θεοδόσιος πιθανότατα ανανέωσε τον σταυρό που υπήρχε εκεί ήδη από τον 4 ο αιώνα, όπου τον είχε στήσει πιθανόν η µητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, Ελένη. 518 Holum, Hadrian and St. Helena, 67. Drijvers, Helena Augusta, 63-72. 519 Drijvers, Helena Augusta, 79-80. 82

παρέδωσε στον γιο της 520. Ίσως τελικά, να µην είναι σύµπτωση ότι το νόµισµα µε τη Νίκη και το σταυρό κόβεται στα 422 µ.χ. σχεδόν έναν αιώνα µετά το θρυλικό αυτό ταξίδι. Ίσως η κοπή αυτή παράλληλα µε τη εικοσαετηρίδα του Θεοδοσίου να γιορτάζει και τα εκατό χρόνια από την εύρεση του Τίµιου Σταυρού. 3. Χριστιανικά µηνύµατα της παράστασης της Νίκης στα νοµίσµατα Από τον 4 ο αιώνα, η ήδη γνωστή εικονογραφία της Νίκης διασταυρώνεται µε τις καινούριες τάσεις, διαπλέκονται οι παλιές µε τις νέες ηθικές αξίες και αντιλήψεις και συµπορεύεται ο Χριστιανισµός µε τον παγανισµό. Την εποχή αυτή εθνικοί και χριστιανοί καλλιτέχνες, δουλεύουν ουσιαστικά µαζί και συχνά αντλώντας από το ίδιο θεµατολόγιο καταλήγουν σε µια οικουµενική εικονογραφία. Τα έργα της µνηµειακής τέχνης και µικροτεχνίας της υστερορωµαϊκής περιόδου παρείχαν στους χριστιανούς καλλιτέχνες ένα ιδανικό και δοκιµασµένο στα µατιά των θεατών ρεπερτόριο προτύπων. Επιπλέον, η πρωτοχριστιανική τέχνη αφοµοίωσε όχι µόνο το πνεύµα και τους τύπου της αυτοκρατορικής τέχνης, αλλά ακόµη και τα ίδια τα θέµατα, στα οποία εντούτοις εισήγαγε καινούριους συµβολισµούς και µηνύµατα. Αρχικά, ίσως φαίνεται δύσκολο ή ακόµα και υπερβολικό να αναζητά κανείς χριστιανικά µηνύµατα στη νοµισµατική παράσταση. Ωστόσο, από τη µια η ραγδαία αναπτυσσόµενη θεολογία της εποχής, που βρίσκει τρόπους σύνδεσης του παγανιστικού παρελθόντος µε την χριστιανική λατρεία και από την άλλη η κοινή εικονογραφία καθιστούν την εισαγωγή αυτών των νέων µηνυµάτων αναµενόµενη, πόσο µάλλον για το νόµισµα που κυκλοφορεί ευρέως στις λαϊκές µάζες. Οι πρώτες παραστάσεις Νίκης σε «θρησκευτικό περιβάλλον» συναντώνται ήδη πριν τον Κωνσταντίνο στις παραστάσεις των κατακοµβών 521 και των πρωίµων χριστιανικών σαρκοφάγων 522. Στις παραστάσεις αυτές τις παραστάσεις οι νίκες, όπως και στο νόµισµα, εικονίζονται να κρατούν στεφάνι και κλάδο φοινικιάς, µε τη διάφορα ότι τα σύµβολα αυτά πλέον, καθίστανται εσχατολογικά µηνύµατα της Νίκης του Χριστού επί του θανάτου 523. Η µορφή της Νίκης µε κλαδί και στεφάνι εντοπίζεται γρήγορα και στα θρησκευτικά τελετουργικά σκεύη, αλλά και στα ιδιωτικά. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα των πρώτων είναι αυτό που βρέθηκε στην Τυνησία 524, όπου συνυπάρχουν χριστιανικά και παγανιστικά θέµατα, όπως ο καλός ποιµένας, αλλά και η Νίκη, τα φοινικόδεντρα και οι ποταµοί του παραδείσου, αλλά και ο µονοµάχος κ.ά. 520 Holum, Theodosian Empresses, 24-9. Drijvers, Helena Augusta, 131. 521 Fink J., Die römischen Katakomben, Mainz am Rhein 1997 σ. 24, εικ. 39. Kaufmann, Handbuch, σ. 252, εικ. 88. 522 Grabar, Iconography, σ. 19. 523 Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης, σ. 45. 524 Grabar, ό.π., σ. 18. Kaufmann, ό.π., σ. 292 3, εικ. 114 83

Τόσο οι νεκρικές Νίκες, όσο και αυτή στο αφρικανικό αγγείο αποδεικνύουν ότι στις αρχές της πρωτοβυζαντινής περιόδου, οι χριστιανοί δεν γνωρίζουν τον τρόπο µε τον οποίο θα απεικονίζουν τις διαφορές πτυχές του δόγµατος και κυρίως την ίδια τη νίκη του Χριστού επί του Θανάτου και την Ανάστασή του. Ο µόνος τρόπος να απεικονιστούν τα χριστιανικά µυστήρια είναι η προϋπάρχουσα παγανιστική εικονογραφία και κυρίως οι παραστάσεις που είχαν οποιοδήποτε νικηφόρο περιεχόµενο. Επιπλέον, η παράσταση της Νίκης µε στεφάνι αποκτά και την αρχική αθλητική της σηµασία µε την διάφορα ότι στην χριστιανική παράσταση ο αθλητής είναι ο µάρτυρας της πίστης, ο «αθλητής του Χριστού» που επάξια λαµβάνει το στεφάνι της δόξας ή του µαρτυρίου (corona martyrii) 525. Οι πρώτες αλληγορικές νοµισµατικές παραστάσεις του νικητή Χριστού, έχουν σχέση µε τα σύµβολα του σταυρού και του Χριστογράµµατος, που εισήχθησαν κατά την περίοδο του Μ. Κωνσταντίνου 526 και όπως συµβαίνει µε την αυτοκρατορική εικονογραφία οι παραστάσεις αυτές έχουν σχέση µε τον θρίαµβο του Χριστού και της Εκκλησίας έναντι των παγανιστών. Πέρα όµως από τα σύµβολα, οι ίδιες οι παραστάσεις είναι αυτές στις οποίες κρυβονται κάποια χριστιανικά µυνηµατα. Αρχικά, σε µια κωνσταντίνεια παράσταση (εικ. 26.) είναι χαρακτηριστική η στάση της Νίκης µε δυο στεφάνια, στάση που χρησιµοποιείται και για τις µεταγενέστερες παραστάσεις µε τον Χριστό να παίρνει τη θέση της Νίκης 527. Η σχέση αυτής της στάσης µε την καθαρά χριστιανική εικονογραφία εντοπίζεται αρχικά σε παραστάσεις µε µάρτυρες, όπως π.χ. η Αγ. Θέκλα, οι οποίοι αντί της στάσης δέησης φέρουν στα χέρια τους στεφάνια 528. Επιπλέον, στις αναµνηστικές κοπές του Κωνσταντίνου Α για τα εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης η Νίκη εικονίζεται να πατά πάνω στην πλώρη ενός πλοίου. Αυτή η παράσταση, που θυµίζει αµυδρά ανάλογη παράσταση του Οκταβιανού, θα µπορούσε να προέρχεται από κάποιο γνωστό αγαλµατικό πρότυπο, ίσως από έναν αρχαιότερο τύπο αναθηµάτων, όπως η Νίκη της Σαµοθράκης. Η παράσταση όµως της µορφής πάνω σε πλοίο είναι δυνατόν να έχει και ένα εσχατολογικό περιεχόµενο και βάσει αυτού να υποδηλώνει το τέλος του πλου της ζωής, αλλά επίσης την ελπίδα, την Ανάσταση και τη σωτήρια 529. Συµπληρωµατικά στην εσχατολογική διάσταση του πλοίου, στα νοµίσµατα του Κώνστα Α, ο αυτοκράτορας εικονίζεται µε τη νίκη πάνω 525 Χαραλαµπίδης, ό.π., σ. 47. 526 Ο σταυρός και το Χριστόγραµµα δεν αποτελούν αρχικά χριστιανικά σύµβολα, αλλά αυτοκρατορικά signa, που υποδεικνύουν την νίκη του Κωνσταντίνου και κατ επέκταση τη νίκη του Χριστού επί του παγανισµού, βλ. Grabar, ό.π., σ. 39 40. 527 Χαραλαµπίδης, ό.π., σ. 125. 528 G. Koch, Studien zur frühchristlichen Kunst, II, Wiebaden 1986, σ. 91 4, taf. 24.1 3. 529 Ο Χαραλαµπίδης (Συµβολικές παραστάσεις της Ειρήνης και της Ελπίδας στην παλαιοχριστιανική Τέχνη της ύσης, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 123) αναφέρει ότι η εκκλησιαστική γραµµατεία των τριών πρώτων αιώνων µ.χ. επισφραγίζει µε τα γραπτά της την καινοδιαθηκική µαρτυρία για την αποδοχή του πλοίου ως εσχατολογικού συµβόλου. Γενικά η άγκυρα και το πλοίο δηλώνουν την εµπιστοσύνη των πρώτων χριστιανών στην Ανάσταση και «στην αιώνια µακαριότητα». 84

σε πλοίο κρατώντας µια σφαίρα µε φοίνικα, για τον οποίο είναι γνωστό ότι στην παλαιοχριστιανική τέχνη συµβολίζει την Ανάσταση 530. Αναφορικά µε τις παραστάσεις της Ανάληψης, η πρωτοχριστιανική εικονογραφία χρησιµοποίησε και την παράσταση του αυτοκράτορα πάνω στο θριαµβικό άρµα. Αυτή η απεικόνιση σύµφωνα µε τον Grabar στα µατιά του χριστιανού συµβολίζει το όραµα του Ιεζεκιήλ και την Ανάληψη του Χριστού 531, γεγονός στο οποίο συντείνει και η µετωπική απόδοση του άρµατος. Επιπρόσθετα, η αλληγορία της εις Άδου Καθόδου του Χριστού δηλώνεται και στα νοµίσµατα που εικονίζουν τον θριαµβευτή αυτοκράτορα όρθιο να τείνει το χέρι του στην γονατιστή και καταβεβληµένη προσωποποίηση της κατακτηµένης πόλης ή και της ίδιας της Res Publica και κατά κάποιο τρόπο να την τραβά από κάτω προς τα πάνω 532. Η παράσταση µπορεί να χαρακτηριστεί «πολιτικά» ως απελευθέρωση και επανίδρυση της κατακτηµένης πόλης. Οι χριστιανοί όµως µετατρέπουν το πολιτικό αυτό µήνυµα σε χριστιανικό, στον θρίαµβο του Χριστού και στην απελευθέρωση του ανθρώπου από τον θάνατο. Τελειώνοντας αυτό το σύντοµο υποκεφάλαιο, αξίζει να αναφερθεί και ένα χαρακτηριστικό παράδειγµα µιας συµβολικής σκηνής επηρεασµένης από την αυτοκρατορική εικονογραφία: του Χριστού πάνω σε σφαίρα, στην παράσταση της tradition legis, στο ψηφιδωτό του βαπτιστηρίου του S. Giovanni in Fonte στη Νάπολη 533 των µέσων του 5 ου αι. µ.χ. Ο Χριστός εικονίζεται πάνω σε σφαίρα, θυµίζοντας έντονα την Νίκη ή και τον αυτοκράτορα που κρατά, πατά ή κάθεται πάνω στην σφαίρα του κόσµου. 530 Γκιολές, Ζωγραφική, σ. 134. 531 Grabar, ό.π., σ. 35. 532 Ό.π., σ. 126, νο 301. 533 Ό.π., σ. 42, νο 102. L Orange, Kingship, σ. 169 70. Γκιολές, Ζωγραφική, σ. 135 6. 85

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στα προηγούµενα κεφάλαια έγινε µια προσπάθεια να συγκεντρωθεί, να κατηγοριοποιηθεί και να ερµηνευθεί όσο είναι δυνατόν η παράσταση της Νίκης στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα. Η Νίκη είναι ένα θέµα που κυριαρχεί κυρίως στην ελληνιστική και πρώιµη ρωµαϊκή νοµισµατική παράσταση, αλλά όπως προκύπτει από την µελέτη των παραστάσεων, η µορφή της συνέχιζε να εµφανίζεται στα νοµίσµατα ενώ άλλες παγανιστικές θεότητες είχαν από καιρό εγκαταλειφθεί. Η µορφή αυτή, ένα επιβλητικό σύµβολο του ρωµαϊκού θριάµβου, όπως σταδιακά διαφαίνεται, χάνει τις θεϊκές της ιδιότητες, καθίσταται «αρετή» του αυτοκράτορα και τελικά µέσα από την ανάπτυξη της χριστιανικής θρησκείας, µε ελαφρά αλλαγή των χαρακτηριστικών της µετατρέπεται σε άγγελο. Στην εξέλιξη του θέµατος, συµβάλλουν τα κύρια σύµβολά της, που µαρτυρούν τη µακρά πορεία και την προσαρµογή αυτής της δηµοφιλούς µορφής στα συµφραζόµενα της εκάστοτε περιόδου. Τα φτερά, αλλά και το στεφάνι δάφνης, το κλαδί φοίνικα, η σφαίρα, το τρόπαιο, η ασπίδα, το άρµα, το πλοίο, ο σταυρός είναι από τα πλέον γνωστά σύµβολα που τη συνοδεύουν στις παραστάσεις της. Όλα αυτά σε διαφορετικούς συνδυασµούς, αποτελούν καθώς φαίνεται χαρακτηριστικά παραδείγµατα των αλλαγών, που υπέστη η εικονογραφία της στην πάροδο του χρόνου, οι οποίες πάντοτε εξέφραζαν ιστορικές συγκυρίες ή πολιτικές σκοπιµότητες. Η ίδια η παράσταση της υστερορωµαϊκής Νίκης, µολονότι στα παλαιότερα παραδείγµατα φαίνεται να έχει κάποια καλλιτεχνική αξία, µε το πέρασµα των αιώνων καθίσταται ένα σχηµατοποιηµένο θέµα, που δεν έχει την οµορφιά και την αρµονία του ελληνιστικού της προτύπου. Ωστόσο, µετά από την ολόπλευρη εξέταση του θέµατος αναδεικνύεται ξεκάθαρα ότι η σπουδαιότητα αυτού του τύπου έγκειται στην ουσιαστική σύνδεση του µε τις ιδέες (πολιτικές ή χριστιανικές) που υποδηλώνονται και όχι τόσο µε την ίδια την τέχνη του, άλλωστε οι χαράκτες δεν µπορούν να συγκριθούν σε καµία περίπτωση µε τους πρωιµότερους. Για την χαράκτη της πρωτοβυζαντινής περιόδου, η Νίκη ως ένα βαθµό δεν έχει ιδιαίτερη αξία ως εικόνα, αλλά ως συµβολισµός ιστορικών γεγονότων ή αυτοκρατορικών ιδεών και δοξασιών. Οι συµβολισµοί στην παράσταση της Νίκης, που ξεκίνησαν ήδη από τα χρόνια του Οκταβιανού και κορυφώθηκαν στην εποχή του Μ. Κωνσταντίνου σταδιακά άρχισαν να φθίνουν. Η περίοδος µετά τον Μ. Κωνσταντίνο είναι χαρακτηριστική για την εξαιρετική µείωση των τύπων µε τη Νίκη. Τα νέα θέµατα είναι σπάνια και αυτό από τη µια εξηγείται ως καθολική αποδοχή και σταθεροποίηση των τύπων του πρώτου χριστιανού ηγεµόνα, που στάθηκε πρότυπο για τους επόµενους και από την άλλη ως καλλιτεχνική πενία. Σε κάθε περίπτωση ουσιαστικά νέα θέµατα µε Νίκες εισήχθησαν µόνο κατά την περίοδο της θεοδοσιανής δυναστείας, οπότε συνέβη για πρώτη φορά 86

και η σύνδεση χριστιανικών συµβόλων, αρχικά της σταυροφόρου σφαίρας και αργότερα του ιδίου του σταυρού, µε την µορφή της Νίκης. Αναφορικά µε την πρακτική χρηση αυτής της έρευνας, µετά από την παρουσίαση και ανάλυση του θέµατος, θεωρώ ότι µπορεί πλέον κανείς να ξεχωρίσει τις διαφορετικές παραστάσεις, να γνωρίζει σε ποια νοµίσµατα αντιστοιχούν, ποιοι αυτοκράτορες προτιµούν τις διαφορές παραστάσεις και από πού κόβονται τα νοµίσµατα µε τις παραστάσεις αυτές. Σ αυτό βοήθα παράλληλα µε την ανάλυση του θέµατος και οι πίνακες µε τα στατιστικά στοιχεία που συµπεριλαµβάνονται σ αυτή την εργασία. Μπορεί εποµένως κανείς πρακτικά να αναγνωρίσει µια µεµονωµένη νοµισµατική παράσταση Νίκης, αλλά και να την εντάξει µέσα στο ευρύτερο σύνολο των κοινών της εκφάνσεων. Επιπλέον, σ αυτή την έρευνα επιχειρήθηκε µια παράλληλη σύγκριση των ίδιων παραστάσεων µε Νίκες σε όλους σχεδόν τους φορείς της εικαστικής δηµιουργίας, για να γίνει κατανοητό ότι οι νοµισµατικές Νίκες εκτός από ορισµένες εξαιρέσεις, ουσιαστικά είναι µέρος µιας ευρύτερης οµάδας παραστάσεων που ευδοκιµούν στην υστερορωµαϊκή περίοδο. Η µελέτη δεκάδων θεµάτων, αλλά και παραλλαγών, µε Νίκες στους οπισθοτύπους οδηγεί αβίαστα στο συµπέρασµα ότι οι χαράκτες της πρωτοβυζαντινής περιόδου επηρεάζονται από την λεγόµενη «Μεγάλη τέχνη», αλλά και τη µικροτεχνία της εποχής τους. Το σύνολο των παραστάσεων αυτών, υποδηλώνει και µια καλά προσχεδιασµένη πολιτική προπαγάνδα, σε απόλυτη συνάφεια µε την αυτοκρατορική ιδεολογία και έχει ως σκοπό να προβάλλει την Νίκη ως αρετή του αυτοκράτορα στα µατιά των πολιτών. Θα πρέπει κανείς να φανταστεί ότι οι ρωµαίοι έχουν την εικόνα της Νίκης συνεχώς µπροστά τους, είτε είναι θεατές των µνηµειακών θριαµβικών τόξων, είτε συναλλάσσονται µε νοµίσµατα, είτε φέγγουν µε λυχνάρια ή φέρουν κοσµήµατα ή παρακολουθούν µια νεκρική τελετή (παρατηρώντας τις σαρκοφάγους) κ.α. Η Νίκη µε τα χαρακτηριστικά της σύµβολα υποδηλώνει την σταθερή και συνεχή ισχύ του ρωµαϊκού στοιχείου στον τότε γνωστό κόσµο. Επιπλέον, κυρίως κατά την περίοδο της θεοδοσιανής δυναστείας, η Νίκη συνδέεται µε την θρησκεία άµεσα καθώς φέρει τα σύµβολα του Χριστού. Αυτή η εικονογραφική σχέση του παλιού κυρίαρχου συµβόλου µε το νέο είναι µιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για τον αυτοκράτορα του 5 ου αιώνα να αποδείξει την ελέω θεού νοµιµότητα του και την αναµφισβήτητη κυριαρχία του. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόµη και οι αυτοκράτειρες χρησιµοποίησαν την παράσταση της Νίκης για να παρουσιάζουν θριαµβευτικά την πίστη τους, αλλά και τον πολιτικό τους ρόλο, ως φύλακες αυτής της πίστης. Τέλος, παράλληλα µε τον πολιτικό συµβολισµό, η µελέτη της Νίκης στα υστερορωµαϊκά νοµίσµατα αποδεικνύεται ότι φέρει σε ορισµένα τουλάχιστον θέµατα κάποιους συµβολισµούς και µηνύµατα, τα οποία εισάγουν τη µορφή της νίκης στον χριστιανικό κόσµο. 87

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Alföldi, Conversion: Alföldi A., The Conversion of Constantine and Pagan Rome, Oxford 1948. Alföldi, Foundation : Alföldi A., On the foundation of Constantinople: A few notes, JRS 37 (1947), σ. 10 16. Alföldi, Helmet : Alföldi A., The Helmet of Constantine with the Christian Monogram, JRS 22 (1932), σ. 9 23. Aurea Roma: Aurea Roma. Dalla città pagana alla città cristiana, Κατάλογος έκθεσης, S. Ensoli, Eug. La Rocca (επιµ.), Palazzo delle Esposizioni, 22 εκεµβρίου 2000 20 Απριλίου 2001, Ρώµη 2000. Bellinger, Medallions : Bellinger A.R., Roman and Byzantine Medallions in the Dumbarton Oaks Collection, DOP 12 (1958), σ. 125 56. Barnes, Constantine: Barnes T.D., Constantine and Eusebius. Cambridge, Massachusetts 1981. Bellinger, Gold : Bellinger A.R., The Gold of Justin I and Justinian, ANSMN 12 (1966), σ. 90 92. Bellinger Berlincourt, Victory : Bellinger A.R. Berlincourt M.A., Victory as a coin type, ANSNNM 149 (1962), σ. 1 68. BMC Empire: Mattingly H. Hill P.V, Coins of the Roman Empire in the British museum, London 1975. BMC Republic: Grueber H.A., Coins of the Roman Republic in the British Mouseum, London 1970. BMC Sicily: Forni A., British Museum Catalogue of Greek coins. Sicily., Bologna 1980. Burnett, Coinage, Burnett, A. Coinage in the Roman World, London 1987. Byzance: Byzance. L art Byzantin dans les collections publiques françaises, Κατάλογος έκθεσης, Durant J., Aghion I., Gaborit Shopin D., Germaim M.O., Martiniani Reber M., Morrisson C. (επιµ.), Musée du Louvre, 3 Νοεµβρίου 1992 1 Φεβρουαρίου 1993, Παρίσι 1992. Byzanz: Byzanz, das Licht aus dem Osten : Kult und Alltag im Byzantinischen Reich vom 4. bis 15. Jahrhundert, Κατάλογος έκθεσης, Stiegemann, Christoph (επιµ.), Erzbischöflichen Diozesanmuseum, Paderborn 2001. 88

Canciani, Oikoumene : Canciani F., Oikoumene, LIMC τ. VII, 1994. Cohen, Description : Cohen H., Description historique des monnaies frappées sous l empire romain, (β εκδ.), Vol. VII, Paris 1892. Delbrück, Kaiserporträts : Delbrück R., Spätantike Kaiserporträts. Studien zur spätantiken Kunstgeschichte 8 (1933). Delbrueck, Consulardiptychen: Delbrueck R., Die Consulardiptychen und Verwandte Denkmaller, Berlin Leipzig 1929. DOC I: Bellinger A. R., Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Vol. I, Anastasius to Maurice (491 602), Washington 1966. DOC II: Grierson P., Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Vol. 2, pt. 1, Phocas and Heraclius (602-641) Washington 1968. Drijvers, Augusta: Drijvers J.W., Helena Augusta Helena Augusta: The Mother of Constantine the Great and the Legend of Her Finding of the True Cross, Leiden 1992. Fagerlie, Byzantine Medallions : Fagerlie J.M., Roman and Byzantine Medallions in the Collection of the American Numismatic Society, ANSMN 1969, σ. 77 91. Firatli, Sculpture: Firatli N., La Sculpture byzantine figurée au musée archéologique d Istanbul, Paris 1990. Galinsky, Culture: Galinsky K., Augustan Culture. An Interpretive Introduction, Princeton 1996. Γκιολές, Ζωγραφική: Γκιολές Ν., Παλαιοχριστιανική Τέχνη. Μνηµειακή ζωγραφική. (π. 300 726), Αθήνα 1991. Garbsch Overbeck, Spätantike: Garbsch J. Overbeck B., Spätantike zwischen Heidentum und Christentum, Munchen 1989. Grabar, Empereur: Grabar A., L 'empereur dans l' art byzantine. Recherches sur l'art officiel de l' empire d' Orient, Paris 1936. Grabar, Iconography: Grabar A., Christian Iconography. A study of its origins, London 1968. Grierson, Epiphany Medallion : Grierson P., The Date of the Dumbarton Oaks Epiphany Medallion, DOP 15 (1961), σ. 221 4. 89

Grierson, Girdle: Grierson P., The Kyrenia Girdle of Byzantine Medallions and Solidi, NC 15 (1955), σ. 55 70. Grierson Mays, DOCLRC: Grierson P. Mays M., Catalogue of Late Roman Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection. From Arcadius and Honorius to the Accession of Anastasius, Washington 1992. Hahn, MIRB: Hahn W., Moneta Imperii Romani Byzantini. Die Ostprägung des römischen Reiches im 5. Jahrhundert (408 491), Wien 1989. Hölscher, Victoria: Hölscher T., Victoria Romana. Archäologische Untersuchungen zur Geschichte und Wesensart der römischen Siegesgöttin von den Anfängen bis zum Ende des 3. Jhs. N. Chr., Mainz am Rhein 1967. Holum, Empresses: Holum K.G., Theodosian Empresses: Women and Imperial Dominion in Late Antiquity, California 1982. Kaufmann, Handbuch: Kaufmann C.M., Handbuch der christliche Archäologie, Paderborn 1913. Kellner, Libertas: Kellner W., Libertas und Christogramm, Motivgesichtliche Untersuchungen zur Münzprägung des Kaisers Magnentius (350-353), Karlsruhe 1968. Kent, Coins: Kent J.P.C., Roman Coins, London 1978. Kent, Wealth: Kent J., Wealth of the Roman World, London 1977. Köhne Ewigleben, Macht: Köhne E. Ewigleben C., Caesaren und Gladiatoren. Die Macht der Unterhaltung im antiken Rom, Mainz am Rhein 2000. Kuttner, Cups: Kuttner A., Dynasty and Empire in the Age of Augustus.: The Case of the Boscoreale Cups, Berkeley 1995. L Orange, Kingship: L Orange H.P., Studies in the iconography of Cosmic Kingship in the ancient World, Oslo 1953. Lichocka, Iconographie de Fortuna: Lichocka B., (1997). L Iconographie de Fortuna dans l empire romain (1 siécle avant n. - IV siécle de n.è), Warsaw 1997. Maguire, Holy Powers: Maguire H. Maguire Dauterman E., Art and holy powers in the early Christian House, Urbana Illinois 1989. Mansuelli, mondo antico: Mansuelli G.A., La fine del mondo antico, Torino 1988. 90

McCormick, Eternal Victory: McCormick M., Eternal Victory: Triumphal Leadership in Late Antiquity, Byzantium, and the Early Medieval West, Cambridge 1986. Mlasowsky, Tonlampen: Mlasowsky A., Die antiken Tonlampen im Kestner Museum Hannover, Mainz 1993. Musti, Nike: Musti D., Nike. Ideologia, iconografia e feste della vittoria in età antica, Roma 2005. Newell, Eastern Mints: Newell E.T., Eastern Seleucid Mints, from Seleucus I to Antiochus III, New York 1978. Νίκη Victoria: Νίκη Victoria. Νοµίσµατα και Μετάλλια. Νοµισµατικό Μουσείο, Υπουργείο Πολιτισµο, Αθήνα 2004 Nippe, Fortuna: Nippe C., Die Fortuna Braccio Nuovo. Stilistische und typologische Untersuchung, Berlin 1989. Noreña, Virtues : Noreña C.F. The Communication of the Emperor s Virtues, JRS 91 (2001), σ. 146-168. Oeconomides, Solidus : Oeconomides M., A Consular Solidus of Justinian I, ANSMN 12 (1966). Ramage, Τέχνη: Ramage N.H Ramage A., Ρωµαϊκή Τέχνη. Από τον Ρωµύλο ως τον Κωνσταντίνο. (επιµ. Στεφανίδου Τιβερίου Θ.), Θεσσαλονίκη 2000. RIC VI: Sutherland C.H.V., The Roman Imperial Coinage, Vol. VI, From Diocletian s reform (A.D. 294) to the death of Maximinus (A.D. 313), London 1967. RIC VII: Bruun P., The Roman Imperial Coinage, Vol. VII: Constantine and Licinius, AD 313 337, London 1966. RIC VIII: Kent J.P.C., The Roman Imperial Coinage, Vol. VIII: the Familly of Constantine I, AD 337 364, London 1981. RIC IX: Pearce J.W.E., The Roman Imperial Coinage, Vol. IX: Valentinian I Theodosius I, London 1953. RIC X: Kent J.P.C., The Roman Imperial Coinage, Vol. X, The divided Empire and the fall of the Western Part (395 491), London 1994. Richter, Sculpture: Richter G.M.A., The Sculpture and Sculptors of the Greeks, New Haven & London 1970. 91

Romans Barbarians: Romans and Barbarians, Κατάλογος έκθεσης, Vermeule C.C. (επιµ.), Boston, Museum of Fine Arts, 19 εκεµβρίου 1976 27 Φεβρουαρίου 1977, Boston 1976. Sabatier, Description: Sabatier J., Description générale des Monnaies Byzantines, frappées sous les Empereurs d Orient, depuis Arcadius jusqu a la prise de Constantinople par Mahomet II, Vol. 1., Paris 1862. Seltman, Olympia: Seltman C.T., The temple coins of Olympia, New York 1975. Smith, Architectural Symbolism: Smith B.E., Architectural Symbolism of Imperial Rome and the Middle Ages, Princeton: Princeton University Press, 1956. Spirituality: Age of Spirituality. Late Antique and Early Christian Art. Third to Seventh Century, Κατάλογος έκθεσης, K. Weitzmann (επιµ.), The Metropolitan Museum of Art, 19 Νοεµβρίου 1977 12 Φεβρουαρίου 1978, Νέα Υόρκη 1979. Toynbee, Roma Constantinopolis : Toynbee J.M.C., Roma and Constantinopolis in Late Antique Art from 312 to 365, JRS 37 (1947), σ. 135 44. Toynbee, Roman Medallions : Toynbee J.M.C., Roman Medallions, ANSNS 5, New York 1944. Vermeule, Aspects : Vermeule C.C., Aspects of Victoria on Roman Coins, Gems, and in Monumental Art, NCirc 65 (1957). Vermeule, Statues: Vermeule C.C., Hellenistic and Roman Cuirassed Statues, Boston 1980. Whitehouse, Glass: Whitehouse D., Roman Glass in the Corning Museum of Glass, Vol.1, New York 1997. Whitting, Coins: Whitting P.D., Byzantine Coins, London 1973. Χαραλαµπίδης, Παραστάσεις Νίκης: Χαραλαµπίδης Κ.Π., Συµβολικές Παραστάσεις της Νίκης στην Παλαιοχριστιανική Τέχνη της ύσης, Θεσσαλονίκη 1994. Χριστοδούλου, Αρχαίοι Θεοί, Χριστοδούλου.Ν., Οι µορφές των Αρχαίων Θεών στη Νοµισµατοκοπία του Μεγάλου Κωνσταντίνου (306 326 µ.χ.), Αθήνα 1998. Ώρες Βυζαντίου: Το Βυζάντιο ως Οικουµένη. (Ώρες Βυζαντίου. Έργα και Ηµέρες στο Βυζάντιο. Αθήνα Θεσσαλονίκη Μυστράς), Κατάλογος έκθεσης, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Οκτώβριος 2001 Ιανουάριος 2002, Αθήνα 2001. 92

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ AE1: όρος που υποδηλώνει χάλκινη υποδιαίρεση βάρους πάνω από 10 γρ. (διάµετρος πάνω από 21 χιλ.). Σ αυτή την υποδιαίρεση αντιστοιχεί ο παλαιότερος όρος «Grand Bronze» ή αυτός που στις πήγες αναφέρεται ως «nummus recte». Από τα µέσα του 4 ου αιώνα ισοδυναµεί µε χάλκινο µετάλλιο. AE2: όρος που υποδηλώνει χάλκινη υποδιαίρεση βάρους 4 10 γρ. (δ. 19 21 χιλ.). Σ αυτή την υποδιαίρεση αντιστοιχεί ο παλαιότερος όρος «Moyen Bronze» ή αυτός που στις πήγες αναφέρεται ως «pecunia maiorina». AE3: όρος που υποδηλώνει χάλκινη υποδιαίρεση βάρους 4 1,5 γρ. (δ. 14 18 χιλ.). Σ αυτή την υποδιαίρεση αντιστοιχεί ο παλαιότερος όρος «Petit Bronze» ή αυτός που στις πήγες αναφέρεται ως «centenionalis». AE4: όρος που υποδηλώνει χάλκινη υποδιαίρεση βάρους 1,30 1,70 γρ. Σ αυτή την υποδιαίρεση αντιστοιχεί ο παλαιότερος όρος «Petit Bronze Quinaire» (στις πήγες δεν υπάρχει τέτοια υποδιαίρεση, αλλά οι σύγχρονοι µε βάση τις υπόλοιπες υποδιαιρέσεις, έδωσαν τους όρους «½ centenionalis» ή «quarter maiorina»). Aureus: το χρυσό ρωµαϊκό νόµισµα µε θεωρητικό βάρος το 1/60 της ρωµαϊκής λίτρας (327,45/60, δηλ. 5,55 [ή 5,36] γρ.), που εξέδωσε ο ιοκλητιανός. Επιβίωσε µέχρι τα χρόνια του Ιουστινιανού Α. Argenteus: το αργυρό νόµισµα µε βάρος το 1/90 της ρωµαϊκής λίτρας (3,41 ή 3,55 γρ), που εξέδωσε ο ιοκλητιανός και κυκλοφόρησε ως «ετεροχρονισµένη» κοπή, παράλληλα µε τη siliqua του Κωνσταντίνου. Follis: ο φόλλις, είναι το χάλκινο νόµισµα που εισήγαγε ο ιοκλητιανός και η κυκλοφορία του συνεχίστηκε και στα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου, µε συνεχή µείωση τη αξίας και του βάρους του. Στα χρόνια των διαδόχων του κόβονται χάλκινα νοµίσµατα διάφορων βαρών, όποτε εγκαταλείπεται και ο ενιαίος όρος «φόλλις». Στα χρόνια του Αναστασίου Α, οι νοµισµατολόγοι χρησιµοποιούν εκ νέου τον όρο αυτό για να δηλώσουν το χάλκινο νόµισµα ίσο µε 40 νουµµία. Μετάλλιο ή πολλαπλάσιο: η µεγαλύτερη χρυσή, αργυρή ή χάλκινη υποδιαίρεση. εν κυκλοφορούσε ως νόµισµα, αλλά δινόταν σε συγκεκριµένα άτοµα και σε καθορισµένες περιστάσεις. Η κατηγοριοποίηση των µεταλλίων, γίνεται µε βάση την αναλογία τους σε χρυσό και το θεωρητικό βάρος τους: 1½ σόλιδοι («sesquisolidus»,

36 siliquae και 6,82 γρ.), 2 σόλιδοι («διπλός σόλιδος», 48 siliquae και 9,10 γρ.), 2½ σόλιδοι (60 siliquae και 11,37 γρ.), 3 σόλιδοι (72 siliquae και 13,64 γρ.), 3½ σόλιδοι (84 siliquae και 15,82 γρ.), 4 σόλιδοι (96 siliquae και 18,19 γρ.), 4½ σόλιδοι (108 siliquae και 20,46 γρ.), 9 σόλιδοι (216 siliquae και 40,50 γρ.), 12 σόλιδοι (288 siliquae και 54,00 γρ.). Εκτος από τα παραπάνω υπάρχουν και µεγαλύτερης αξίας µετάλλια, αλλά είναι εξαιρετικά σπάνια. Miliaresion: το «µιλιαρήσιον» ή «µιλλιαρήσιον», (milliarense) είναι αργυρό νόµισµα, χωρίς ξεκάθαρο βάρος. Το όνοµα του δόθηκε πιθανόν λόγω της αναλογίας του µε την ρωµαϊκή λίτρα. Το µιλλιαρησιο, σε σύγκριση µε τη siliqua, διακρίνεται σε «ελαφρύ» (4,50 γρ.) και «βαρύ» (5,40 γρ.). Το «ελαφρύ» µιλλιαρησιον κυκλοφορεί ως κανονικό νόµισµα, (στην αξία της διπλής siliqua), ενώ το «βαρύ» είναι περισσότερο αναµνηστική κοπή µε την ευκαιρία σηµαντικών γεγονότων. Nummus: «νουµµίον», ονοµάζεται γενικά το µικρό χάλκινο νόµισµα, που εξέδωσε αρχικά ο Κωνσταντίνος Α, ίσο µε 1/40 του φόλλεως. Scripulum: η «γράµµα», βάρος ίσο µε 6 siliquae. Την περίοδο του 364 395 είναι εξαιρετικά διαδεδοµένη η υποδιαίρεση του 1½ scripulum, βάρους 1,70 γρ. στην θέση του τριµισσίου. Semissis: το «σηµίσσιον», χρυσή υποδιαίρεση ίση µε το 1/2 του σολίδου. Οι παλαιότεροι νοµισµατολόγοι ονοµάζουν την υποδιαίρεση «quinarius». Το θεωρητικό του βάρος είναι 2,27 γρ. Siliqua: η σιλίκβα ή καράτι (αναφέρεται και ως «κεράτιον»), είναι το αργυρό νόµισµα ίσο µε 1/1728 της ρωµαϊκής λίτρας (3,41 γρ.) που εξέδωσε ο Κωνσταντίνος Α. Τόσο το βάρος του όσο και η αξία του σταδιακά µειωνόταν. Κατά καιρούς εµφανίζονται υποδιαιρέσεις της siliqua: 1/2 siliquae, «βαριά» siliqua (3,38 γρ.), «µειωµένη» siliqua (κυµαινόµενου βάρους). Solidus: ονοµάζεται επίσης στις πήγες «Χρύσινος» ή «Νόµισµα», είναι το χρυσό νόµισµα ίσο µε το 1/72 της ρωµαϊκής λίτρας, δηλ. 4,55 ή 4,48 γρ. (24 καράτια/siliquae auri), που εξέδωσε ο Κωνσταντίνος Α. Stola: ποδήρης γυναικείος χιτώνας, «εσθής», αλλά και (ποιητ.) η σεµνή γυναίκα.

Toga: το βασικό επίσηµο ένδυµα των Ρωµαίων που φορούσαν ως πανωφόρι. Ήταν ένα ηµικυκλικό κοµµάτι µάλλινου υφάσµατος, 4 µέτρα περίπου που περνούσε πάνω από τον αριστερό ώµο και έπεφτε χαµηλά ως τα πόδια. Tremissis: το «τριµίσσιον», χρυσή υποδιαίρεση ίση µε το 1/3 του σολίδου. Το θεωρητικό του βάρος είναι 1,70 1,50 γρ. Vexillum: η σηµαία του ρωµαϊκού στρατού. Τετράγωνο τεµάχιο υφάσµατος χρώµατος κόκκινου ή πορφυρού προσαρµοσµένο σε µια κατακόρυφη ράβδο χωρίς διακόσµηση.

ΧΑΡΤΗΣ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΩΝ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΕΡΙΟ ΟΥ

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 1 1. Άργυρος στατήρ Ολυµπιάς Ήλιδος, 460 π.χ.. 2. Χρυσός διπλός στατηρ Μεγάλου Αλεξάνδρου, 330 320 π.χ. 3. Αργυρό τετράδραχµο Αγαθοκλέους, 310 304 π.χ. 4. Αργυρό τετράδραχµο Λυσιµάχου Θράκης, 306 281 π.χ. 5. Χρυσός στατηρ ηµητρίου Πολιορκητού, 300 295 π.χ. 6.Χρυσός στατηρ Κυρήνης, αρχές 3 ου αι. π.χ. 7. Χρυσός στατήρ Πύρρου, 278 276 π.χ.. 8. Αργυρό δίδραχµον Ρωµαϊκής ηµοκρατίας, 265 242 π.χ. 9. Αργυρό δηνάριον Οκταβιανού, 29 27 π.χ. 10. Χρυσός Aureus Οκταβιανού, 29 27 π.χ. RIC 268, BMC 622. 11 Αργυρό δηνάριον Οκταβιανού, 19 π.χ. RIC 94v 12. Χάλκινος σηστέρτιος Βεσπασιανού, 71 µ.χ., BMC 577. 13. Χάλκινος σηστέρτιος Κοµµόδου, 183 184 µ.χ. RIC 451, BMC 559. 14. Χρυσός Aureus Μαξιµιανού Ερκουλείου, 293 µ.χ. RIC 601 (Cyzicus). 15. Χάλκινος Φόλλις Μαξεντίου, 309 310 µ.χ. RIC VI, S. 325, 113. 16. Κωνσταντίνος Β, Σόλιδος, RIC VII Heraclea 101. 17. Βαλεντινιανός Β, Siliqua, RIC IX Trier 43. 18. Αρκάδιος, AE4, RIC IX Siscia 39c. 19. Κώνστας, Siliqua, RIC VIII, Rome 69. 20. Κρίσπος, Χρυσό Μετάλλιο, RIC VII, Sirmium 35. 21. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII Antioch 93. 22. Γάλλος, Siliqua, RIC VIII Siscia 299. 23. Κωνσταντίνος Β, Follis, RIC VII Sirmium 50. 24. Κωνστάντιος Β, Siliqua, RIC VIII, Siscia 266. 25. Βάλης, Ελαφρύ µιλλιαρήσιον, RIC IX Nicomedia 3. 26. Κωνστάντιος Β, ΑΕ4, RIC VIII Siscia 180. 27. Ζήνων, ΑΕ3, RIC X 952 28. Μαγνέντιος, Σόλιδος, RIC VIII Trier 247. 29. Κωνσταντίνος Α, Follis RIC VII Constantinople 18 30. Κωνσταντίνος Α, Follis RIC VII Siscia 224. 31. Κωνστάντιος Β, Χάλκινο µετάλλιο (δεν έχει καταχωρηθεί σε κατάλογο). 32. Θεοδόσιος Α, Τριµίσσιον, RIC IX Constantinopolis 75b. 1 Μόνο για τα νοµίσµατα: Εικ. 1 9, 79 (Νίκη Victoria), εικ. 25 (Romans Barbarians), εικ. 27, 76 (RIC X), εικ. 73 (Garbsch Overbeck, Spätantike), εικ. 77 (Ώρες Βυζαντίου), εικ. 91, 100 (Aurea Roma), εικ. 96 (Kent, Wealth), εικ. 10 15, 84, 104 (www. coinarchives.com), εικ. 16, 17, 20, 28, 30, 35 36, 38 41, 44, 48 50, 87, 90, 103 (www. Wildwinds.com), εικ. 18, 19, 21 24, 26, 29 34, 37, 42 43, 45 47, 51 72, 74 78, 80 83, 85 86, 88 89, 92 95, 97 99, 101 102 (www.dirty old coins.com).

33. Αρκάδιος, Τριµίσσιον, RIC X 34. 34. Αρκάδιος, Τριµίσσιον RIC X 1214. 35. Ιουστίνος Α, Τριµίσσιον, DOC I, Pl.7, 4.1 36. Θεοδόσιος Β, Σόλιδος, RIC X 219 37. Ευδοκία, Σόλιδος, RIC X 228. 38. Βαλεντινιανός Β, Σόλιδος RIC X 506. 39. Αναστάσιος Α, Σόλιδος, DOC I, pl. 1.3. 40. Αναστάσιος Α, Σόλιδος, DOC I, pl. 1.6. 41. Αναστάσιος Α, Σόλιδος, DOC I, pl. 1.7. 42. Μαϊοριανός, Siliqua, RIC X 2650. 43. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII, Thessalonica 131. 44. Κωνσταντίνος Α, Follis, RIC VII, Constantinople 32 45. Κώνστας Α, ΑΕ4, RIC VIII, Siscia 183, LRBC 791 46. Κωνσταντίνος A, Χρυσό Μετάλλιο, RIC VII Trier 9 47. Κωνσταντίνος Α, Aureus, RIC VII Antioch 1 48. Γρατιανός, Ελαφρύ Μιλλιαρήσιον, RIC IX Treveri 2 49. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII Siscia 244v. 50. Κωνσταντίνος Β, Σόλιδος, Depeyrot 51. Κωνστάντιος Β, Βαρύ Μιλλιαρήσιον (δεν έχει καταχωρηθεί σε κατάλογο). 52. Βαλεντινιανός Α, Σόλιδος, Depeyrot 2 53. Αρκάδιος, Σηµίσσιον, RIC X 22. 54. Ιουστίνος Β, Σηµίσσιον, DOC I pl. 49.12. 55. Κωνσταντίνος Α, Χρυσό Μετάλλιο RIC VII Trier 8. 56. Ονώριος, Σόλιδος, RIC X 1334 57. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII Cyzicus 22. 58. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII Ticinum 40. 59. Αιλία Φλακίλα, Σόλιδος, RIC IX Constantinople 72. 60. Πλακιδία Γάλλα, Σόλιδος, RIC X 1333. 61. Ευδοξία, Σόλιδος, RIC Χ 14. 62. Ιωάννης, Σηµίσσιον, RIC X 1903. 63. Κώνστας Α, Σόλιδος, RIC VIII, Trier 129. 64. εκέντιος, ΑΕ3, RIC VIII, Lyons 137. 65. Μαγνέντιος, ΑΕ3, RIC VIΙI, Amiens 5. 66. Κωνσταντίνος Α, Aureus, Alfoldi 646. 67. Κωνσταντίνος Α, Follis, RIC VII, Siscia 59. 68 Κωνστάντιος Β, Ελαφρύ Μιλλιαρρήσιον, RIC VIIΙ Antioch 103 69. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII, Trier 329. 70. Κώνστας Α, Χρυσό µετάλλιο, RIC VII, Aquileia, 1a. 71. Κώνστας Α, ΑΕ3, RIC VII,, Siscia 281.

72. Ονώριος, ΑΕ3, RIC X 60. 73. Κωνσταντίνος Α, Ασηµένιο µετάλλιο, RIC VII, Ticinum 36. 75. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII, Nicomedia 168. 76. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII, Ticinum 54. Pl. 10.54. 77. Κωνσταντίνος Α, Χρυσό µετάλλιο, RIC VII, Nicomedia 160 78. Ιουστινιανός Α, Χρυσό µετάλλιο, Νίκη Victoria, σ. 31. 79. Βάλης, Χρυσό µετάλλιο, RIC IX Roma 25. 80. Κώνστας Α, ΑΕ3, RIC VIII, Cyzicus 68. 81. Κώνστας Α, ΑΕ 3/4, RIC VIII, Thessalonica 122. 82. Γρατιανός, ΑΕ2, RIC IX Constantinopolis 52a. 83. Βαλεντινιανός Β, Σόλιδος, RIC IX Treveri 49. 84. Κωνσταντίνος Α, ασηµένιο µετάλλιο, RIC VII, Constantinople 6. 85. Κωνσταντίνος Α, Χρυσό µετάλλιο, RIC VII, Nicomedia 151. 86. Μαγνέντιος, ΑΕ3, RIC VIII, Lyons 112. 87. Βάλης, Σόλιδος, RIC IX Constantinopolis 3. 88. Μαγνέντιος ΑΕ3, RIC VIIΙ, Aquileia, 148. Pl. 14.148. 89. Αρκάδιος, Σόλιδος, RIC X 1. 90. Πετρόνιος Μάξιµος, Σόλιδος, RIC X 2201 91. Κωνσταντίνος Α, Σόλιδος, RIC VII, Treveri 91. 92. Γρατιανός, ΑΕ2, RIC IX Siscia 26a.1. 93. Ανθέµιος, Σόλιδος, RIC X 2872. 94. Κώνστας Α, Χρυσό µετάλλιο, RIC VIII, Antioch 74. 95. Νεποτιανός, Follis, RIC VΙΙI, Rome 202. 96. Πρίσκος Άτταλος, Ασηµένιο µετάλλιο, RIC X, 1403. 97. Αρκάδιος, ΑΕ3, RIC X 1271. 98. Γάλλος, Χρυσό µετάλλιο, RIC VIII, Antioch 71a. 99. Αρκάδιος, Σόλιδος, RIC X 7. 100. Κωνστάντιος Β, Χρυσό µετάλλιο, RIC VIII, Thessalonica 142. 101. Κωνσταντίνος Α, Aureus, RIC VII 102. Ιουστίνος Β, Solidus, DOC I, Justin I 7, 2.i. 103. Ιουστινιανός Α, Υπατικός Σόλιδος, DOC I, Justinian I 2. 104. ίσκος λύχνου (1 ος 2 ος αι. µ.χ.) 105. ίσκος λύχνου (1 ος αι. µ.χ.) 106. Torso Fabrizio Colonna» (2 ος αι. µ.χ.) 107. Λεπτοµέρεια από τον κίονα του Τραϊανού (106 113 µ.χ). 108. Λεπτοµέρεια αναγλύφου. Νίκες σε κίονα στον ιππόδροµο (2 ος αι. µ.χ.) 109. Βάση κίονα του µνηµείου των εκενναλίων. (303 µ.χ.) 110. Λεπτοµέρεια από το τόξο του Γαλερίου Θεσ/νίκη (303 µ.χ.) 111. Λεπτοµέρειες από την αψιδα του Κωνσταντίνου Α, Ρώµη (315 µ.χ.)

112. Λεπτοµέρεια από την αψιδα του Κωνσταντίνου Α, Ρώµη (315 µ.χ.) 113. Λεπτοµέρεια από την αψιδα του Κωνσταντίνου Α, Ρώµη (315 µ.χ.) 114. Βάθρο στη βάση θριαµβικού τόξου του ιοκλητιανού, (3 ος αι. µ.χ.) 115. Dea Barberini (δευτερο τέταρτο 4 ου αι. µ.χ.) 116. Λεπτοµέρεια από τον δίσκο του Κέρτς (4 ος αι. µ.χ). 117. Λεπτοµέρεια µικρογραφίας από το ηµερολόγιο του 354 µ.χ. (f. 14r.) 118. Λεπτοµέρεια από το Missorium του Βαλεντινιανού (β µισό τετάρτου αι. µ.χ.). 119. Κίονας του Αρκαδίου, λεπτοµέρεια Β. πλευράς (5 ος αι. µ.χ). 120. Κίονας του Αρκαδίου, λεπτοµέρεια. πλευράς. 121. Κίονας του Αρκαδίου, λεπτοµέρεια Α. πλευράς. 122. Λεπτοµέρεια από το δίπτυχο του Probus (406 µ.χ.). 123. Λεπτοµέρεια από το δίπτυχο του Βασιλείου (480 µ.χ.) 124. Λεπτοµέρεια δίπτυχου Ρώµης και Κων/πόλης (αρχές 6 ου αι. µ.χ.) 125. Τµήµα κοπτικού υφάσµατος (αρχές6 ου αι. µ.χ.) 126. ίσκος λύχνου (5 ος 6 ος αι. µ.χ.) 127. Βάθρο του ηνιόχου Πορφυρίου, Μουσείο Κων/πόλεως (αρχές 6 ου αι. µ.χ.) 128. Αναγλυφο µε Νίκη, Μουσείο Κων/πόλεως (6 ος αι. µ.χ.) 129. Λεπτοµέρεια από το δίπτυχο του Areobindus (506 µ.χ.) 130. Τµήµα υφάσµατος (5 ος αι.µ.χ.) 131. Λεπτοµέρεια από terra Sigillata (6 ος αι. µ.χ.) 132. Λεπτοµέρεια ψηφιδωτού, Άγιος Απολλινάριος ο Νέος (6 ος αιώνας µ.χ.). 133 5. Λεπτοµέρειες από το δίπτυχο Barberini (β τέταρτο 6 ου αι. µ.χ.) 136. Σαρκοφάγος του Sarigüzel, Κωνσταντινούπολη. 137. ίπτυχο µε αρχάγγελο Μιχαήλ (α µισό 6 ου αι.). 138. Φυλακτό µε τον αρχάγγελο Μιχαήλ (τέλη 5 ου αρχές 6 ου αι.). 139. Πολύτιµος λίθος µε δύο αγγέλους εκατέρωθεν ενός σταυρού (6 ος 7 ος αι). 140. Σύνθετο κιονόκρανο από το αρχαιολογικό µουσείο της Κωνσταντινουπόλεως (Νο 3902). 141. Τµήµα σαρκοφάγου της κατηγορίας «σαρκοφάγων του Ιωνά» (300 µ.χ.) 142. Λεπτοµέρεια από το δίπτυχο του Κωνσταντίου Γ (5 ος αι. µ.χ.). 143. Τµήµα αναγλύφου (5 ος 6 ος αι. µ.χ.). 144. Ψηφιδωτό της αψίδας της Santa Pudenziana, Ρώµη (αρχές 5 ου αιώνα) 145. Λεπτοµέρεια ψηφιδωτού από την αψιδα της Santa Pudenziana.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ΙΑΣΠΟΡΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ «ΝΙΚΗΣ» ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΑ * Α. ΣΥΝΟΛΟ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΜΕ ΝΙΚΗ 1 ΡΩΜΗ 76 2 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 40 3 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ 39 4 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 37 5 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 32 6 ΑΚΥΛΗΙΑ 33 7 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 31 8 ΑΡΕΛΑΤΗ 30 9 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 24 10 ΣΙΣΚΙΑ 24 11 ΣΙΡΜΙΟΝ 18 12 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 17 13 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 14 14 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 12 15 ΚΥΖΙΚΟΣ 12 16 ΡΑΒΕΝΝΑ 12 17 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 11 18 ΛΟΝ ΙΝΙΟΝ 5 19 ΑΜΒΙΑΝΟΙ 3 20 ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ 2 21 ΚΑΡΧΗ ΟΝΑ 1 22 ΟΣΤΙΑ 1 23 ΣΕΡ ΙΚΗ 1 Β. ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΜΕ ΝΙΚΗ 1. ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ (VICTORIOLA) 2. ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ 3. ΥΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 7 2 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 3 3 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 5 4 ΑΡΕΛΑΤΗ 9 5 ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ 1 6 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 1 7 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 5 8 ΚΥΖΙΚΟΣ 1 9 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 4 10 ΛΟΝ ΙΝΙΟΝ 1 11 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 8 12 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 4 13 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 4 14 ΡΑΒΕΝΝΑ 3 15 ΡΩΜΗ 9 16 ΣΙΡΜΙΟΝ 4 17 ΣΙΣΚΙΑ 4 18 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 2 19 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 7 20 ΒΑΡΒΑΡΙΚΕΣ ΑΠΟΜΙΜΗΣΕΙΣ 3 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 5 2 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 3 3 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 6 4 ΑΡΕΛΑΤΗ 1 5 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 5 6 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 6 7 ΚΥΖΙΚΟΣ 3 8 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 7 9 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 1 10 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 5 11 ΡΩΜΗ 11 12 ΣΙΡΜΙΟΝ 3 13 ΣΙΣΚΙΑ 3 14 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 5 15 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 5 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 1 2 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 1 3 ΑΡΕΛΑΤΗ 1 4 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 5 ΛΟΝ ΙΝΙΟΝ 1 6 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 1 7 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 2 8 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 2 9 ΡΑΒΕΝΝΑ 1 10 ΡΩΜΗ 1 11 ΣΙΡΜΙΟΝ 1 12 ΣΙΣΚΙΑ 1 13 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 1 * Πεδία: Αύξων Αριθµός, Νοµισµατοκοπείο, Αριθµός Παραστάσεων.

4. ΑΡΧΑΙΟΙ ΘΕΟΙ 5. ΤΥΧΗ ΚΩΝ/ΠΟΛΗΣ 6. ΤΥΧΕΣ ΡΩΜΗΣ ΚΩΝ/ΠΟΛΗΣ 1 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 1 2 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 2 3 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 1 4 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 5 ΚΥΖΙΚΟΣ 2 6 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 1 7 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 5 8 ΡΩΜΗ 1 9 ΣΕΡ ΙΚΗ 1 10 ΣΙΣΚΙΑ 1 11 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 1 1 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 3 2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2 3 ΚΥΖΙΚΟΣ 1 4 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 4 5 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 2 6 ΡΩΜΗ 2 7 ΣΙΡΜΙΟΝ 1 1 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 1 2 ΑΡΕΛΑΤΗ 1 3 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 4 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 1 5 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 1 6 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 1 7. ΝΙΚΗ ΟΡΘΙΑ 8. ΤΥΧΗ ΡΩΜΗΣ 9. ΝΙΚΗ ΟΡΘΙΑ VOTA 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 9 2 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 3 3 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 6 4 ΑΡΕΛΑΤΗ 7 5 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 4 6 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 8 7 ΚΑΡΧΗ ΟΝΑ 1 8 ΚΥΖΙΚΟΣ 4 9 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 9 10 ΛΟΝ ΙΝΙΟΝ 2 11 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 5 12 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 3 13 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 8 14 ΡΑΒΕΝΝΑ 3 15 ΡΩΜΗ 21 16 ΣΙΡΜΙΟΝ 4 17 ΣΙΣΚΙΑ 6 18 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 2 19 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 9 20 ΒΑΡΒΑΡΙΚΕΣ ΑΠΟΜΙΜΙΣΕΙΣ 6 12. ΛΟΙΠΑ ΘΕΜΑΤΑ ΜΕ ΝΙΚΗ 1 ΑΡΕΛΑΤΗ 1 2 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 3 ΡΩΜΗ 3 4 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 1 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 2 2 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 1 3 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 1 4 ΑΡΕΛΑΤΗ 1 5 ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ 1 6 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 7 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 1 8 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 1 9 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 1 10 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 2 11 ΡΑΒΕΝΝΑ 1 12 ΡΩΜΗ 7 13 ΣΙΣΚΙΑ 1 14 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 1 15 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 3 16 ΒΑΡΒΑΡΙΚΕΣ ΑΠΟΜΙΜΙΣΕΙΣ 2 11. ΥΟ ΝΙΚΕΣ 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 6 2 ΑΜΒΙΑΝΟΙ 3 3 ΑΡΕΛΑΤΗ 4 4 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 4 5 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 1 6 ΛΟΝ ΙΝΙΟΝ 1 7 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 4 8 ΡΩΜΗ 6 9 ΣΙΡΜΙΟΝ 1 10 ΣΙΣΚΙΑ 2 11 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 5 12 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 2 1 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 2 2 ΑΡΕΛΑΤΗ 2 3 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 2 4 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1 5 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 3 6 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 2 7 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 2 8 ΟΣΤΙΑ 1 9 ΡΩΜΗ 5 10 ΣΙΣΚΙΑ 1 11 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 4 10. ΝΙΚΗ ΕΝΘΡΟΝΗ 1 ΑΚΥΛΗΙΑ 3 2 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 4 3 ΑΡΕΛΑΤΗ 3 4 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 2 5 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 5 6 ΚΥΖΙΚΟΣ 1 7 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 7 8 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 2 9 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 1 10 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 5 11 ΡΑΒΕΝΝΑ 4 12 ΡΩΜΗ 7 13 ΣΙΡΜΙΟΝ 4 14 ΣΙΣΚΙΑ 4 15 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 4 16 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 4

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ΙΑΣΠΟΡΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ «ΝΙΚΗΣ» ΣΤΙΣ ΥΠΟ ΙΑΙΡΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ * 1 ΧΡΥΣΟ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΟ 51 2 ΣΟΛΙ ΟΣ 46 3 ΧΑΛΚΙΝΟ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΟ 37 4 ΑΕ3 22 5 ΦΟΛΛΙΣ 21 6 SILIQUA 15 Κωνσταντίνος Α 20 Κωνστάντιος Β 15 Κώνστας 7 Βαλεντινιανός Α 6 Κωνσταντίνος Β 5 Γάλλος, Βάλης, Αρκάδιος, Θεοδόσιος Β 3 Κρίσπος, Μαγνέντιος, εκέντιος, Ιουλιανός, Λέων Α 2 Ιοβιανός, Γρατιανός, Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Α, Ευγένιος, Ονώριος, Λίβιος Σεβήρος, Ιουστινιανός Α, 1 Μαυρίκιος Τιβέριος Κωνσταντίνος Α 20 Κωνσταντίνος Β, Κώνστας, Κωνστάντιος Β 9 Βαλεντινιανός Α, Βάλης 7 Γρατιανός, Αρκάδιος 5 Κρίσπος, Θεοδόσιος Α, Ονώριος 4 Μαγνέντιος, Βαλεντινιανός Α, Μάγνος Μάξιµος, Θεοδόσιος Β 3 Φλάβιος Βίκτωρ, Ευγένιος, Βαλεντινιανός Β, Κωνσταντίνος Γ, Μαρκιανός, Λέων Α, Ανθέµιος, Αιλία Φλακίλλα, Πουλχερία, Γάλλα Πλακιδία, Αποµιµήσεις 2 Βησιγότθων. Γάλλος, ελµάτιος, εκέντιος, Βετρανίων, Ιοβίνος, Ιωάννης, Πετρόνιος Μάξιµος, Ζήνων, Βασιλίσκος, Λεόντιος, Μαϊοριανός, Λίβιος Σεβήρος, Γλυκέριος, Άβιτος, 1 Ιούλιος Νέπως, Ρωµύλος, Βαρβαρικές Αποµιµήσεις. Κωνστάντιος Β 13 Γάλλος 8 Κωνσταντίνος Α 7 Κώνστας 6 «Αναµνηστικές κοπές», Μαγνέντιος 4 Κωνσταντίνος Β, εκέντιος, Βάλης, Γρατιανός 3 Ιοβιανός, Βαλεντινιανός Α, Βαλεντινιανός Β, Ζήνων 2 Κρίσπος, Ιουλιανός, Βαλεντινιανός Γ 1 Μαγνέντιος 9 Κωνστάντιος Β, εκέντιος 5 Γάλλος, Βαλεντινιανός Β, Αρκάδιος. 4 Θεοδόσιος Α, Ονώριος, Βαλεντινιανός Γ 3 Κώνστας, Βαλεντινιανός Α, Βάλης, Γρατιανός. 2 Βετρανίων, Θεοδόσιος Β, Πρίσκος Άτταλος, Μάξιµος Βαρκελώνης, Μαϊοριανός, Ζήνων, Ευδοξία, Πουλχερία 1 Κωνσταντίνος Α 19 Κωνσταντίνος Β 6 Κρίσπος 4 Κωνστάντιος Β, «αναµνηστική κοπή» (VRBS ROMA) 2 Νεποτιανός, Μαγνέντιος, «αναµνηστική κοπή» (CONSTANTINOPOLIS) 1 Κωνστάντιος Β 8 Κώνστας 7 Κωνσταντίνος Α, Βετρανίων, Βάλης, Βαλεντινιανός Β 3 Κωνσταντίνος Β, Μαγνέντιος, Βαλεντινιανός Α, Θεοδόσιος Α, Γρατιανός, Θεοδόσιος Β, Βαλεντινιανός Γ 2 * Πεδία: Αύξων Αριθµός, Υποδιαίρεση, Αριθµός Παραστάσεων, Αυτοκράτορες, Αριθµός διαφορετικών παραστάσεων ανά αυτοκράτορα.

7 ΑΕ4 15 8 ΑΕ2 9 9 ΣΗΜΙΣΣΙΟΝ 8 10 ΕΛΑΦΡΥ ΜΙΛΛΙΑΡΗΣΙΟ 11 ΑΕ3/4 7 12 ΤΡΙΜΙΣΣΙΟ 6 13 ΒΑΡΥ ΜΙΛΙΑΡΡΗΣΙΟΝ 14 ½ ΦΟΛΛΙΣ 6 15 ½ SCRIPULUM 4 16 ΑΣΗΜΕΝΙΟ ΜΕΤΑΛΛΙΟ 17 ½ SILIQUA 1 8 6 ελµάτιος, Γάλλος, Ιουλιανός, Μάγνος Μάξιµος, Φλάβιος Βίκτωρ, Αρκάδιος, Ευγένιος, Ονώριος, Πρίσκος Άτταλος, Κωνσταντίνος Γ, Μάξιµος Βαρκελώνης, Ιοβίνος, 1 Μαϊοριανός, Λίβιος Σεβήρος, Ανθέµιος, Ιούλιος Νέπως, Βασιλίσκος, Πλακιδία, Βαρβαρική Αποµίµηση. Κωνστάντιος Β, Βαλεντινιανός Γ 5 Κώνστας, Βαλεντινιανός B, Θεοδόσιος Α, Αρκάδιος 4 Θεοδόσιος Β 3 «αναµνηστική κοπή» (CONSTANTINOPOLIS), Μαγνέντιος, εκέντιος, Ονώριος, Ιωάννης 2 Ιοβιανός, Βαλεντινιανός Α, Βάλης, Γρατιανός, Β, Μάγνος Μάξιµος, Ευγένιος, Κωνσταντίνος Γ, Λέων Α, Λίβιος Σεβήρος, Ζήνων, Πλακιδία, Αιλία Φλακίλλα, Βαρβαρικές 1 Αποµιµήσεις. Γρατιανός, Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Α 3 Μάγνος Μάξιµος 2 Κώνστας, Κωνστάντιος Β, Γάλλος, Ιοβιανός, Αρκάδιος, Ονώριος, Μάξιµος (Βαρκελώνης) 1 Κώνστας, Κωνστάντιος Β, Ιουλιανός, Ονώριος 4 Αρκάδιος, Βαλεντινιανός Γ 3 Γάλλος, Βαλεντινιανός Α 2 Κωνσταντίνος Β, Μαγνέντιος, εκέντιος, Βάλης, Γρατιανός, Μάγνος Μάξιµος, Φλάβιος Βίκτωρ, Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Β, Ιωάννης, Μαρκιανός, Λέων Α. Λέων Β, Ζήνων, Βασιλίσκος, Αναστάσιος, 1 Ιουστίνος Α, Ιουστινιανός Α, Ιουστίνος Β, Μαυρίκιος, Φωκάς, Βαρβαρικές Αποµιµήσεις. Βαλεντινιανός Α 5 Βάλης 4 Κώνστας, Κωνστάντιος Β, Μαγνέντιος 2 Βετρανίων, εκέντιος, Γάλλος, Ιουλιανός, Ιοβιανός, Γρατιανός, Πρίσκος Άτταλος 1 Κωνστάντιος Β, Βαλεντινιανός Γ 3 Κώνστας, Γάλλος 2 Μαγνέντιος, εκέντιος, Μαρκιανός, Άβιτος, Μαϊοριανός 1 Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Α, Αρκάδιος 2 Κωνσταντίνος Α, Γάλλος, Ιουλιανός, Μάγνος Μάξιµος, Φλάβιος Βίκτωρ, Ευγένιος, Ονώριος, Πρίσκος Άτταλος, Θεοδόσιος Β, Βαλεντινιανός Γ, Μαρκιανός, Λέων Α. 1 Λέων Β, Ζήνων, Βασιλίσκος, Κωνσταντίνος Γ, Ιωάννης, Αριάδνη, Βαρβαρικές Αποµιµήσεις Βαλεντινιανός Α 3 Κωνστάντιος Β 2 Κώνστας, Μαγνέντιος, Βάλης, Γρατιανός, Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Α, Πρίσκος Άτταλος 1 Κωνσταντίνος Α 4 Κωνσταντίνος Β 2 Κρίσπος 1 Βαλεντινιανός Α, Βάλης 3 Γρατιανός, Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Α 2 Αρκάδιος 1 2 Κωνσταντίνος Α, Πρισκος Άτταλος 2 Κώνστας, Κωνστάντιος Β, Ιουλιανός, Γρατιανός, Βαλεντινιανός Β, Θεοδόσιος Α, Ευγένιος, Αρκάδιος, Ονώριος, Πρίσκος Άτταλος, Θεοδόσιος Β, Ιωάννης, Βαλεντινιανός Γ, Γλυκέριος, Ζήνων, Βαρβαρική Αποµίµηση 1

ΙΑΣΠΟΡΑ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ «ΝΙΚΗΣ» ΣΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΚΟΠΕΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΥΠΟ ΙΑΙΡΕΣΕΙΣ Χρυσό Μετάλλιο Σόλιδος Σηµίσσιον Τριµίσσιον ½ scripulum Αργυρό Μετάλλιο Siliqua ½ siliqua Βαρύ Μιλλιαρρήσιο Ελαφρύ Μιλλιαρρήσιο Χάλκινο Μετάλλιο Φόλλις ½ φόλλις ΑΕ2 ΑΕ3 ΑΕ ¾ ΣΥΝΟΛΟ 1 ΡΩΜΗ 3 12 3 3 1 2 5 1 2 3 35 6 4 4 9 4 8 2 ΤΡΙΒΗΡΟΙ 12 12 3 1 1 4 1 1 1 4 3 1 7 2 4 3 ΚΩΝ/ΠΟΛΗ 12 14 2 1 3 2 3 3 4 1 4 6 4 4 ΘΕΣ/ΝΙΚΗ 12 13 2 1 3 5 1 2 3 1 4 6 2 4 5 ΝΙΚΟΜΗ ΕΙΑ 12 11 1 2 1 1 3 3 8 4 6 ΑΚΥΛΗΙΑ 4 12 2 1 1 4 1 1 1 1 2 1 2 9 1 4 7 ΑΝΤΙΟΧΕΙΑ 7 9 2 1 1 2 2 2 2 4 6 8 ΑΡΕΛΑΤΗ 2 9 2 2 5 1 3 6 1 2 8 3 9 ΛΟΥΓ ΟΥΝΟΝ 5 2 1 4 1 3 6 1 1 8 10 ΣΙΣΚΙΑ 2 11 3 3 5 1 1 3 1 3 5 3 4 11 ΣΙΡΜΙΟΝ 3 11 1 1 1 2 1 1 12 ΤΙΚΙΝΙΟΝ 3 11 1 2 2 13 ΗΡΑΚΛΕΙΑ 3 4 1 1 1 2 3 4 4 14 ΜΕ ΙΟΛΑΝΟΝ 2 7 1 2 1 1 15 ΚΥΖΙΚΟΣ 4 1 1 1 3 1 6 3 16 ΡΑΒΕΝΝΑ 1 6 3 1 2 1 1 1 17 ΑΛΕΞΑΝ ΡΕΙΑ 1 1 3 1 2 4 2 18 ΛΟΝ ΙΝΙΟΝ 2 1 2 19 ΑΜΒΙΑΝΟΙ 1 2 20 ΒΑΡΚΕΛΩΝΗ 1 1 21 ΚΑΡΧΗ ΟΝΑ 1 22 ΟΣΤΙΑ 1 2 23 ΣΕΡ ΙΚΗ 1

ΕΙΚΟΝΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Εικ. 1 Εικ. 2 Εικ. 3 Εικ. 4 Εικ. 5 Εικ. 6 Εικ. 7 Εικ. 8 Εικ. 9. Εικ. 10 Εικ. 11 Εικ. 12

Εικ. 13 Εικ. 14 Εικ. 15 Εικ. 16 Εικ. 17 Εικ. 18 Εικ. 19 Εικ. 20 Εικ. 21 Εικ. 22 Εικ. 23 Εικ. 24

Εικ. 25 Εικ. 26 Εικ. 27 Εικ. 28 Εικ. 29 Εικ. 30 Εικ. 31 Εικ. 32 Εικ. 33 Εικ. 34 Εικ. 35 Εικ. 36

Εικ. 37 Εικ. 38 Εικ. 39 Εικ. 40 Εικ. 41 Εικ. 42 Εικ. 43 Εικ. 44 Εικ. 45 Εικ. 46 Εικ. 47 Εικ. 48

Εικ. 49 Εικ. 50 Εικ. 51 Εικ. 52 Εικ. 53 Εικ. 54 Εικ. 55 Εικ. 56 Εικ. 57 Εικ. 58 Εικ. 59 Εικ. 60

Εικ. 61 Εικ. 62 Εικ. 63 Εικ. 64 Εικ. 65 Εικ. 66 Εικ. 67 Εικ. 68 Εικ. 69 Εικ. 70 Εικ. 71 Εικ. 72

Εικ. 73 Εικ. 74 Εικ. 75 Εικ. 76 Εικ. 77 Εικ. 78 Εικ. 79

Εικ. 80 Εικ. 81 Εικ. 82 Εικ. 83 Εικ. 84 Εικ. 85 Εικ. 86 Εικ. 87 Εικ. 88 Εικ. 89 Εικ. 90 Εικ. 91

Εικ. 92 Εικ. 93 Εικ. 94 Εικ. 95 Εικ. 96 Εικ. 97 Εικ. 98 Εικ. 99 Εικ. 100 Εικ. 101 Εικ. 102 Εικ. 103

Εικ. 104 Εικ. 105 Εικ. 106 Εικ. 107 Εικ. 108 Εικ. 109 Εικ. 110 Εικ. 111

Εικ. 112 Εικ. 113 Εικ. 114 Εικ. 115 Εικ. 116 Εικ. 117 Εικ. 118

Εικ. 119 Εικ. 120 Εικ. 121 Εικ. 122 Εικ. 123 Εικ. 124 Εικ. 125 Εικ. 126

Εικ. 127 Εικ. 128 Εικ. 129 Εικ. 130 Εικ. 131 Εικ. 132

Εικ. 133 Εικ. 134 Εικ. 135 Εικ. 136 Εικ. 137 Εικ. 138 Εικ. 139

Εικ. 140 Εικ. 141 Εικ. 142 Εικ. 143 Εικ. 144 Εικ. 145