ΓΓ/Μ ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΟΡΟΣΗΜΟ. Τεύχος 1ο: Τα οξέα Οι Βάσεις Τα άλατα Περιοδικός Πίνακας Αλκάλια Χημικά στοιχεία Άνθρακα Πυρίτιο Αλογόνα

ΓΓ/Μ1 05-06 ΣΥΣΤΗΜΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΟΡΟΣΗΜΟ Τεύχος 1ο: Τα οξέα Οι Βάσεις Τα άλατα Περιοδικός Πίνακας Αλκάλια Χημικά στοιχεία Άνθρακα Πυρίτιο Αλογόνα

ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΤΟΜΕΣ ΟΡΟΣΗΜΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΚΑΙ ΤΟ ΛΥΚΕΙΟ Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Χημεία για την Γ' Τάξη του Γυμνασίου 1. Οξέα σελ. 3 2. Γενικά για τα οξέα - Ιδιότητες οξέων σελ. 4 3. Δείκτες σελ. 5 4. Οξέα και μέταλλα σελ. 6 5. Παρασκευή των οξέων σελ. 7 6. Τα κυριότερα βιομηχανικά οξέα σελ. 7 7. Οξέα κατά Αrrhenius σελ. 9 8. Κατηγορίες οξέων σελ. 10 9. Ονοματολογία οξέων σελ. 11 10. ph διαλύματος σελ. 13 11. Προσδιορισμός του ph ενός διαλύματος σελ. 14 12. Τα οξέα στην καθημερινή μας ζωή σελ. 15 13. Βάσεις σελ. 30 14. Γενικά για τις βάσεις - Βασικός χαρακτήρας σελ. 31 15. Βάσεις κατά Αrrhenius σελ. 32 16. Κατηγορίες βάσεων σελ. 33 17. Ονοματολογία βάσεων σελ. 34 18. Βάσεις και δείκτες σελ. 35 19. ph βασικού διαλύματος σελ. 36 20. Εξουδετέρωση σελ. 37 21. Καθημερινή ζωή σελ. 39 22. Οικοδομικά υλικά σελ. 40 23. Άλατα - Ιδιότητες χλωριούχου νατρίου σελ. 51 24. Γενικά για τα άλατα σελ. 53 25. Άλατα στην καθημερινή μας ζωή σελ. 55 26. Περιοδικός Πίνακας σελ. 67 27. Ομάδες - Περίοδοι σελ. 68 28. Αλκάλια σελ. 77 29. Χημικά στοιχεία - Μέταλλα και Αμέταλλα σελ. 89 30. Άνθρακας - Μορφές Άνθρακα σελ. 98 31. Τεχνητοί άμορφοι Άνθρακες σελ. 100 32. Πυρίτιο - Τι γνωρίζουμε για το γυαλί σελ. 111 33. Κεραμικά σελ. 112 34. Τι είναι οπτικές ίνες και ημιαγωγοί σελ. 113 35. Αλογόνα σελ. 127

Οξέα - Bάσεις - Άλατα Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια - Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Οξέα: Ξίδι(οξικό οξύ): Τι είναι το ξίδι; Το ξίδι είναι διάλυμα οξικού οξέος σε νερό, περιεκτικότητας 7% w/v. Το οξικό οξύ είναι η ουσία που καθορίζει τις ιδιότητες του ξιδιού (π.χ. την ξινή γεύση). Πως παρασκευάζεται το ξίδι στην Ελλάδα; Στην Ελλάδα το ξίδι το παρασκευάζουμε από το αδύνατο κρασί το οποίο έχει χαμηλή περιεκτικότητα σε αιθανόλη. Αν το κρασί μείνει σε ανοικτό δοχείο τότε με την επίδραση του οξυγόνου του αέρα και με τη βοήθεια ενός ενζύμου μετατρέπεται σε ξίδι: (οξείδωση της αιθανόλης) ένζυμο αιθανόλη + οξυγόνο οξικό οξύ + νερό Ποιες είναι οι ιδιότητες του ξιδιού; Το ξίδι έχει τις παρακάτω ιδιότητες που οφείλονται στο οξικό οξύ: Το ξίδι χρησιμοποιείται στη μαγειρική. Αλλάζει το χρώμα των δεικτών. Αντιδρά με την κιμωλία και γενικά με τα ανθρακικά άλατα και παράγεται αέριο διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ). Αντιδρά με τη σκόνη μαγνησίου και παράγεται αέριο υδρογόνο. Είναι ηλεκτρικά αγώγιμο διάλυμα.

4 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Γενικά για τα οξέα: Τι είναι τα οξέα και που οφείλουν το όνομά τους; Τα οξέα είναι μία ομάδα χημικών ενώσεων που περιέχουν υδρογόνο στο μόριο τους και όταν διαλυθούν στο νερό διίστανται δίνοντας κατιόντα υδρογόνου (Η + ). Το όνομά τους το οφείλουν στη ξινή (οξεία) γεύση τους, την οποία μπορούμε να διαπιστώσουμε στα τρόφιμα που περιέχουν οξέα (π.χ. ξίδι, πορτοκάλια). Ποτέ δεν δοκιμάζουμε χημικές ουσίες γιατί οι περισσότερες είναι επιβλαβείς για την υγεία μας! Τι είναι ο όξινος χαρακτήρας; Όξινος χαρακτήρας είναι οι κοινές ιδιότητες των οξέων, οι οποίες αναφέρονται παρακάτω: 1. Έχουν χαρακτηριστική ξινή (οξεία) γεύση. 2. Αλλάζουν το χρώμα των δεικτών. 3. Διασπούν τα ανθρακικά άλατα, οπότε απελευθερώνουν διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ). 4. Αντιδρούν με πολλά μέταλλα, οπότε απελευθερώνουν αέριο υδρογόνο (Η 2 ). 5. Τα υδατικά διαλύματα των οξέων είναι καλοί αγωγοί του ηλεκτρισμού. Που οφείλονται οι κοινές ιδιότητες των οξέων; Οι κοινές ιδιότητες των οξέων οφείλονται στα κατιόντα υδρογόνου (Η + ) που παράγονται κατά τη διάλυση των οξέων στο νερό (θεωρία Αrrhenius). HCl (aq) H + (aq) + Cl (aq) υδροχλωρικό οξύ

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 5 HΝΟ 3(aq) H + (aq) + ΝΟ 3 (aq) νιτρικό οξύ Η ηλιανθίνη παρουσία οξέος, αλλάζει χρώμα και από κίτρινη γίνεται κόκκινη. Ανίχνευση CO 2 : Αν διοχετευτεί το αέριο CO 2 μέσα σε διάλυμα ασβεστόνερου, παρατηρούμε ότι το διαυγές διάλυμα θολώνει. Δείκτες: Τι είναι οι δείκτες; Οι δείκτες είναι χρωστικές ουσίες, συνήθως φυτικά εκχυλίσματα, οι οποίες με την παρουσία των οξέων αλλάζουν χρώμα. Περιέχονται στο τσάι, στο κόκκινο λάχανο, στα παντζάρια και αλλού. Το τσάι, όταν ρίξουμε λεμόνι (περιέχει κιτρικό οξύ), αλλάζει χρώμα γιατί περιέχει δείκτες. Οι κυριότεροι δείκτες είναι: 1. Το βάμμα του ηλιοτροπίου: Από μενεξεδί με προσθήκη οξέος γίνεται κόκκινο. 2. Η ηλιανθίνη: Από κίτρινη, με προσθήκη οξέος γίνεται κόκκινη. Οξέα και ανθρακικά άλατα: Πως επιδρούν τα οξέα στα ανθρακικά άλατα; Τα οξέα διασπούν τα ανθρακικά άλατα και παράγεται διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ): Αντίδραση υδροχλωρικού οξέος με ανθρακικό ασβέστιο. Βλέπουμε το CO 2 που απελευθερώνεται. Παράδειγμα: Οξύ + ανθρακικό άλατι αλάτι + νερό + CO 2 Το ανθρακικό άλας του ασβεστίου είναι το κύριο συστατικό στην κιμωλία, στη μαρμαρόσκο-

6 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα νη, στα τσόφλια των αβγών, στα όστρακα. Αν ρίξουμε ξίδι σε σκόνη κιμωλίας τότε παρατηρούμε έντονο αφρισμό, εξαιτίας του CO 2 που παράγεται. Οξέα και μέταλλα: Πως επιδρούν τα οξέα στα μέταλλα; Τα οξέα αντιδρούν με τα περισσότερα μέταλλα, οπότε παράγεται αέριο υδρογόνο (Η 2 ). Τα οξέα περιέχουν ένα ή περισσότερα άτομα υδρογόνου στο μόριο τους, τα οποία μπορούν να αντικατασταθούν από άτομα μετάλλων. Παράδειγμα: Οξύ + μέταλλο αλάτι + υδρογόνο 2ΗCl (aq) + Zn (s) ZnCl 2(αq) + H 2(g) Τα οξέα δεν αντιδρούν με όλα τα μέταλλα. Αντιδρούν μόνο με αυτά που είναι πιο δραστικά από το υδρογόνο, δηλαδή τα μέταλλα που βρίσκονται πιο αριστερά από το υδρογόνο στην παρακάτω σειρά δραστικότητας: Αντίδραση ψευδαργύρου με διαλύματα οξέων. Ανίχνευση H 2 : Aν συλλέξουμε το αέριο που παράγεται σε ένα ανεστραμένο δοκιμαστικό σωλήνα και πλησιάσουμε τη φλόγα ενός κεριού, το αέριο αναφλέγεται με χαρακτηριστικό κρότο. Li K Ca Na Mg Al Zn Fe H Cu Ag Pt Au Αγωγιμότητα διαλυμάτων οξέων: Ποιες ουσίες ονομάζονται ηλεκτρολύτες; Ηλεκτρολύτες ονομάζονται οι ουσίες των οποίων τα διαλύματα είναι καλοί αγωγοί του ηλεκτρισμού. Τα υδατικά διαλύματα των οξέων είναι ηλεκτρικά αγώγιμα λόγω των ιόντων που περιέχουν, επομένως τα οξέα είναι ηλεκτρολύτες. Το μπαλόνι της φωτογραφίας περιέχει υδρογόνο.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 7 Παρασκευή των οξέων από οξείδια: Ποιες ενώσεις ονομάζονται όξινα οξείδια; Όξινα οξείδια ονομάζονται τα οξείδια των αμετάλλων τα οποία όταν διαλυθούν στο νερό παράγουν οξέα. Έτσι, όταν το διοξείδιο του θείου (SO 2 ) διαλυθεί στο νερό, θα σχηματιστεί θειώδες οξύ (H 2 SO 3 ), ενώ αν διαλυθεί στο νερό διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) σχηματίζεται ανθρακικό οξύ. SO 2(g) + H 2 O ( ) H 2 SO 3(aq) CO 2(g) + H 2 O ( ) H 2 CO 3(aq) Τα κυριότερα βιομηχανικά οξέα: Τι γνωρίζετε για το υδροχλωρικό οξύ (ΗCl (aq) ); Βασιλικό νερό: Μίγμα ΗΝΟ 3 και ΗCl σε αναλογία 1:3. Μπορεί και προσβάλλει τον βασιλέα των μετάλλων, το χρυσό. Περιγραφή: Το υδροχλωρικό οξύ είναι υδατικό διάλυμα του αερίου υδροχλωρίου (ΗCl). Η παλαιότερη ονομασία του, σπίρτο του άλατος, αναφέρεται στον τρόπο παρασκευής του από το κοινό αλάτι (χλωριούχο νάτριο - ΝaCl). Φυσικές ιδιότητες: Είναι άχρωμο, με ερεθιστική και αποπνικτική οσμή. Το υδροχλωρικό οξύ του εμπορίου είναι διάλυμα 30% w/w και έχει κίτρινο χρώμα λόγω προσμίξεων. Χημικές ιδιότητες: Το πυκνό υδροχλωρικό οξύ είναι δηλητήριο, που προκαλεί εγκαύματα στους ζωικούς ιστούς. Αναδίδει πυκνούς ατμούς, διαβρώνει εύκολα τα περισσότερα μέταλλα και το ξύλο. Αντιδρά με πολλές ενώσεις, όπως οι βάσεις, τα μέταλλα και τα οξείδια.

8 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Χρήσεις: Χρησιμοποιείται για τη διάλυση της πέτρας (πουρί), για τον καθαρισμό των μεταλλικών επιφανειών από τα οξείδια και για την εργαστηριακή παρασκευή του Η 2 και του CO 2. Τι γνωρίζετε για το νιτρικό οξύ (ΗΝΟ 3 ); Περιγραφή: Η εμπορική ονομασία του είναι ακουαφόρτε. Φυσικές ιδιότητες: Το καθαρό νιτρικό οξύ είναι υγρό, άχρωμο, ένω έχει κίτρινο χρώμα όταν δεν είναι καθαρό. Στη συσκευασία των περισσότερων οξέων υπάρχει αυτό το σήμα που δηλώνει ότι είναι διαβρωτικά. Χημικές ιδιότητες: Προσβάλλει όλα σχεδόν τα μέταλλα. Καταστρέφει τους φυτικούς και ζωικούς ιστούς, το χαρτί και τα υφάσματα. Αν πέσει στο δέρμα προκαλεί σοβαρές πληγές. Χρήσεις: Χρησιμοποιείται στην χαρακτική και στη βιομηχανία για την παρασκευή νιτρικών λιπασμάτων, χρωμάτων και εκρηκτικών υλών. Τι γνωρίζετε για το θειικό οξύ (Η 2 SΟ 4 ); Περιγραφή: Ονομάζεται και έλαιο του βιτριολίου ή απλώς βιτριόλι. Φυσικές ιδιότητες: Είναι υγρό, άχρωμο, άοσμο και παχύρευστο, με μεγάλη πυκνότητα. Διαλύεται στο νερό σε οποιαδήποτε αναλογία, ενώ ταυτόχρονα έχουμε έκλυση θερμότητας. Επειδή η θερμότητα μπορεί να εξατμίσει το νερό και να προκαλέσει εκτίναξη σταγονιδίων θειικού οξέος στον αέρα, είναι πολύ σημαντικό να προσθέσουμε το οξύ στο νερό και ποτέ αντίστροφα. Ταυτόχρονα, πρέπει να ανακατεύουμε συνεχώς.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 9 Χημικές ιδιότητες: Απορροφά υδρατμούς από την ατμόσφαιρα και το νερό από διάφορα υλικά. Είναι δηλαδή υγροσκοπικό και αφυδατικό μέσο. Όταν πέσει στο δέρμα προκαλεί εγκαύματα. Καταστρέφει το χαρτί και το ύφασμα και απανθρακώνει τη ζάχαρη τόσο πολύ, ώστε να μένει ένα στερεό μελανό υπόλειμα. Προσβάλλει τα μέταλλα. Αντιδρά με τα άλατα και παράγει άλλα οξέα. Χρήσεις: Χρησιμοποιείται στην παρασκευή άλλων οξέων, σαπουνιών, απορρυπαντικών, βερνικιών, βαφών, λιπασμάτων, χρωμάτων και πλαστικών. Επίσης χρησιμοποιείται στις μπαταρίες των αυτοκινήτων, καθώς και ως αφυδατικό μέσο. Οξέα (Arrhenius): Οξέα χαρακτηρίζονται κατά τον Arrhenius οι υδρογονούχες ενώσεις που όταν διαλυθούν στο νερό δίνουν κατιόντα υδρογόνου (Η + ). Γενικός τύπος: Τα οξέα έχουν γενικό τύπο Η x A όπου: Α: Είναι αμέταλλο (F, Cl, Br, I, S) ή πολυατομικό ανιόν (ΝΟ 3, SO 4 2...) x: Ο αριθμός οξείδωσης του Α. Τα οξέα όταν διαλύονται στο νερό ιοντίζονται και δίνουν κατιόντα Η + και ανιόντα Α x. + x- x (aq) (aq) (aq) H A xh + A π.χ. + (aq) HCl(aq) H + Cl (aq)

10 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Κατηγορίες οξέων: Ι. Ανάλογα με τον αριθμό Η + που δίνει κάθε μόριό τους όταν διαλύεται στο νερό: α. Μονοπρωτικά (ή μονοβασικά): Δίνουν ένα Η + από κάθε μόριο οξέος. Δηλαδή έχουν τύπο ΗΑ: + (aq) (aq) (aq) HA H + A π.χ. + 3 (aq) (aq) 3 (aq) HNO H + NO β. Διπρωτικά (ή διβασικά): Δίνουν δύο Η + από κάθε μόριο οξέος. Δηλαδή έχουν τύπο Η 2 Α: + 2 (aq) (aq) (aq) H A H + HA ή Η 2 Α (aq) 2H + (aq) + A2 (aq) H + 2 (aq) + A(aq) π.χ. + 2- H S 2H + S 2 (aq) (aq) (aq) + 2-2 3 (aq) (aq) 3(aq) H CO 2H + CO γ. Πολυπρωτικά (ή πολυβασικά): Δίνουν περισσότερα από δύο Η + από κάθε μόριο οξέος. Δηλαδή έχουν τύπο Η x Α με x > 2: H A xh + A + x- x (aq) (aq) (aq) π.χ. H PO 3H + + PO 3-3 4 (aq) (aq) 4(aq) II. Ανάλογα με το αν περιέχουν οξυγόνο στο μόριό τους: α. Οξυγονούχα οξέα: Είναι τα οξέα που περιέχουν οξυγόνο στο μόριό τους.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 11 Δηλαδή, το Α είναι οξυγονούχο πολυατομικό ανιόν. π.χ. ΗΝΟ 3, ΗClO 3, H 2 SO 4. β. Μη οξυγονούχα οξέα: Είναι τα οξέα που δεν περιέχουν οξυγόνο στο μόριό τους. Δηλαδή το Α είναι αμέταλλο ή κυάνιο. π.χ. ΗCl, H 2 S, HCN. ΙΙΙ. Ανάλογα με το αν ιοντίζονται πλήρως ή μερικώς: α. Ισχυρά οξέα: Είναι τα οξέα που ιοντίζονται πλήρως. Δηλαδή όταν διαλύονται στο νερό, όλα τα μόρια του οξέος μετατρέπονται σε ιόντα. π.χ. HCl, HBr, HI, HNO 3 + - (aq) (aq) (aq) HCl H + Cl β. Ασθενή οξέα: Είναι τα οξέα που ιοντίζονται μερικώς. Δηλαδή όταν διαλύονται στο νερό, στο διάλυμα συνυπάρχουν μόρια του οξέος και ιόντα. π.χ. H 2 S, HCN, H 3 PO 4 + - (aq) (aq) (aq) HCN H + CN Ονοματολογία οξέων: Κατά την ονομασία των οξέων διακρίνουμε δύο περιπτώσεις: Ι. Αν το οξύ είναι μη οξυγoνούχο, δηλαδή, το Α x είναι F, Cl, Br, I, S 2 ή CN, τότε το όνομα του οξέος Η x A είναι: υδρο + όνομα Α π.χ. HCl: υδροχλώριο HBr: υδροβρώμιο H 2 S: υδροθειο ΗΙ: υδροϊώδιο HCN: υδροκυάνιο HF: υδροφθόριο

12 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Παρατηρήσεις: α. Με βάση τις οδηγείες της IUPAC, η ονομασία του οξέος είναι: υδρογόνο + όνομα Α π.χ. HCl: υδρογόνο χλωρίδιο ΗF: υδρογόνο φθορίδιο H 2 S: υδρογόνο σουλφίδιο ΗΙ: υδρογόνο ιωδίδιο HCN: υδρογόνο κυανίδιο ΗΒr: υδρογόνο βρωμίδιο β. Τα υδατικά διαλύματα αυτών των οξέων ονομάζονται: υδρο + όνομα Α + ικό οξύ π.χ. HCl (aq) : υδροχλωρικό οξύ ΗF (aq) : υδροφθορικό οξύ H 2 S (aq) : υδροθεϊκό οξύ ΗΙ (aq) : υδροϊωδικό οξύ HCN (aq) : υδροκυανικό οξύ ΗΒr (aq) : υδροβρωμικό οξύ ΙΙ. Αν το οξύ είναι οξυγoνούχο, δηλαδή, το Α x είναι πολυατομικό ανιόν εκτός από ΟΗ και CN, τότε το όνομα του οξέος Η x A είναι: όνομα Α + οξύ π.χ. HΝΟ 3 : νιτρικο οξύ Η 3 PO 4 : φωσφορικό οξύ HClO 4 : υπερχλωρικό οξύ Η 2 SO 3 : θειώδες οξύ H 2 SO 4 : θειικό οξύ ΗΜnO 4 : υπερμαγγανικό οξύ H 2 CO 3 : ανθρακικό οξύ ΗΝΟ 2 : νιτρώδες οξύ

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 13 Παρατήρηση: Ορισμένα οξέα έχουν και κοινές ή εμπειρικές ονομασίες. π.χ. H 2 SO 4 : θειικό οξύ ή βιτριόλι HCl: HΝΟ 3 : υδροχλώριο ή σπίρτο του άλατος νιτρικό οξύ ή ακουαφόρτε ph (πε - χα): Τι είναι το ph (πε - χα) ενός διαλύματος; Είδαμε ότι όταν ένα οξύ διαλύεται στο νερό δίνει κατιόντα υδρογόνου (Η + ). Ο όξινος χαρακτήρας οφείλεται στην παρουσία των κατιόντων Η +. Όσο η περιεκτικότητα των Η + αυξάνει, τόσο πιο έντονος είναι ο όξινος χαρακτήρας και το διάλυμα γίνεται πιο όξινο. Το ph (πε - χα) είναι μία κλίμακα με την οποία μετράμε την ένταση της οξύτητας των διαλυμάτων. Το ph των διαλυμάτων στους 25 ο C παίρνει τιμές από 0 έως 14. Τα διαλύματα που περιέχουν οξέα έχουν τιμές ph από 0 έως 7 0 ph 7. Η τιμή ph < 7 μαρτυρά όξινο χαρακτήρα. Όπως βλέπουμε στον πίνακα της επόμενης σελίδας, όσο μικρότερη είναι η τιμή του ph, τόσο πιο όξινο είναι το διάλυμα.

14 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Χαρακτηρισμός διαλύματος πολύ όξινο πολύ όξινο όξινο όξινο λίγο όξινο λίγο όξινο ελαφρά όξινο ουδέτερο ph 0 1 2 3 4 5 6 7 Παράδειγμα διαλύματος ΗCl 36,5 g/l HCl εμπορίου γαστρικό υγρό ξίδι, λεμόνι ντοματοχυμός σόδα ούρα σάλιο, απεσταγμένο νερό Πως προσδιορίζουμε το ph ενός διαλύματος; Την τιμή ph ενός διαλύματος μπορούμε να την προσδιορίσουμε με δύο τρόπους: Με ειδικό όργανο, το οποίο ονομάζεται πεχάμετρο, όταν απαιτείται μεγάλη ακρίβεια. Με ένα ειδικό χαρτί, το οποίο ονομάζεται πεχαμετρικό χαρτί, όταν δεν απαιτείται μεγάλη ακρίβεια. Το πεχαμετρικό χαρτί παίρνει διαφορετικό χρώμα ανάλογα με το ph του διαλύματος. Συγκρίνοντας το χρώμα με ένα υπόδειγμα που υπάρχει στη συσκευασία του πεχαμετρικού χαρτιού, μπορούμε να προσδιορίσουμε το ph. Ψηφιακό πεχάμετρο. Ποια είναι τα κυριότερα οξέα στον ανθρώπινο οργανισμό; Τα κυριότερα οξέα στον ανθρώπινο οργανισμό είναι: Το υδροχλωρικό οξύ: Βρίσκεται στο γαστρικό υγρό που εκρίνεται από αδένες στο στομάχι. Το ph του γαστρικού οξέος είναι περίπου 2. Καταστρέφει τα βακτήρια που υπάρχουν στις τροφές και βοηθά στην πέψη των τροφών.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 15 Τα αμινοξέα: Αποτελούν τις δομικές μονάδες των πρωτεϊνών. Μία πρωτεΐνη σχηματίζεται από την ένωση πολλών αμινοξέων. Το πυροσταφυλικό οξύ: Αποτελεί προϊόν της διάσπασης των σακχάρων. Το γαλακτικό οξύ: Συσσωρεύεται στους μυς μετά από έντονη άσκηση. Στην παρουσία του γαλακτικού οξέος οφείλεται η αίσθηση της κούρασης και το λεγόμενο πιάσιμο. Το ουρικό οξύ: Βρίσκεται στα ούρα και σε παθολογικές περιπτώσεις αυξάνεται προκαλώντας ουρική αθρίτιδα. Τα οξέα στην καθημερινή μας ζωή: Ποια είναι τα κυριότερα οξέα στην καθημερινή μας ζωή; Πολλές τροφές περιέχουν οξέα, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα: Τροφή ξίδι χυμός εσπεριδοειδών γιαούρτι κρασί ανθρακούχα αναψυκτικά Οξύ οξικό οξύ κιτρικό οξύ γαλακτικό οξύ τρυγικό οξύ φωσφορικό οξύ Τα καθαριστικά τουαλέτας έχουν ως βάση το υδροχλωρικό οξύ (ΗCl (aq) ). Όξινα είναι και τα περισσότερα υγρά απορρυπαντικά. Ο χυμός των εσπεριδοειδών περιέχει κιτρικό οξύ και σε αυτό οφείλεται η όξινη γεύση τους.

16 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Ποια είναι η σημασία των οξέων στο έδαφος; Το ph και η σύσταση του εδάφους καθορίζουν την καταλληλότητά του για καλλιέργεια. Για να είναι το έδαφος κατάλληλο για καλλιέργεια πρέπει να έχει ph από 5 έως 7,5, ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας. Ποιο φαινόμενο ονομάζεται όξινη βροχή; Το ph της βροχής είναι φυσιολογικά 5,5. Πολλές φορές όμως, σε αστικές και βιομηχανικές περιοχές, το ph της βροχής μπορεί να κυμαίνεται από 3,5 έως 4,5. Η βροχή που έχει μικρότερο ph από το φυσιολογικό (είναι περισσότερο όξινη) χαρακτηρίζεται ως όξινη βροχή. Ποια είναι η αιτία που προκαλεί την όξινη βροχή; Το ph της βροχής είναι ήδη όξινο λόγω του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) της ατμόσφαιρας. Το αέριο αυτό είναι όξινο οξείδιο, όπότε αντιδρά με την υγρασία της ατμόσφαιρας και το νερό της βροχής και σχηματίζεται ανθρακικό οξύ. Στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές, η καύση διαφόρων υλικών (καύσιμα) που χρησιμοποιούνται για θέρμανση, παραγωγή ενέργειας και κίνηση, παράγει μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) και διοξειδίου του θείου (SO 2 ). Αυτά αντιδρούν με την υγρασία και το νερό της βροχής, οπότε παράγεται ανθρακικό οξύ (H 2 CO 3 ), θειώδες οξύ (Η 2 SO 3 ) και θειικό οξύ (H 2 SO 4 ). Τα οξέα διαλύονται στο νερό και δημιουργείται η όξινη βροχή. Το φαινόμενο της όξινης βροχής, έχει παρατηρηθεί και σε περιοχές στις οποίες η ατμοσφαιρική ρύπανση δεν είναι έντονη, γιατί για να πραγματοποιηθούν οι Στη φωτογραφία φαίνονται οι επιπτώσεις της όξινης βροχής σε ένα δάσος.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 17 παραπάνω αντιδράσεις και να μετατραπούν τα οξείδια σε οξέα, πρέπει τα οξείδια να ταξιδέψουν στην ατμόσφαιρα από 200 έως 2.000 χιλιόμετρα. Ποιες είναι οι επιπτώσεις της όξινης βροχής; Στην χλωρίδα και την πανίδα: Η όξινη βροχή καταστρέφει τα δάση, μειώνει το ph των λιμνών και των ποταμών με αποτέλεσμα να εξαφανίζονται τα ψάρια. Στα μνημεία: Τα μαρμάρινα μνημεία καταστρέφονται από την όξινη βροχή. Το μάρμαρο αποτελείται από ανθρακικό ασβέστιο. Από την αντίδραση του ανθρακικού ασβεστίου με τα οξέα προκύπτει θειικό ασβέστιο (γύψος). Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται γυψοποίηση των μαρμάρων.

18 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Ανακεφαλαίωση: Όξινος χαρακτήρας: Είναι οι κοινές ιδιότητες των οξέων. Δείκτες: Είναι οι χρωστικές ουσίες που αλλάζουν χρώμα παρουσία οξέων. Αντιδράσεις οξέων: Τα οξέα αντιδρούν με τα ανθρακικά άλατα απελευθερώνοντας διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) και με τα περισσότερα μέταλλα απελευθερώνοντας υδρογόνο (Η 2 ). Ηλεκτρολύτες: Είναι οι ουσίες που τα υδατικά τους διαλύματα είναι καλοί αγωγοί του ηλεκτρικού ρεύματος. Τα κυριότερα οξέα: To υδροχλωρικό οξύ (HCl (aq) ), το νιτρικό οξύ (ΗΝΟ 3 ) και το θειικό οξύ (Η 2 SO 4 ). ph (πε - χα): Κλίμακα με την οποία μετράμε την οξύτητα του διαλύματος. Όξινη βροχή: Είναι η βροχή με ph μικρότερο του φυσιολογικού. Προκαλεί σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 19 Λυμένες ασκήσεις: 1. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές και ποιες λανθασμένες; α. Οξέα είναι οι ενώσεις που περιέχουν υδρογόνο. β. Όταν επιδράσει οξύ (π.χ. HCl) σε μαρμαρόσκονη, απελευθερώνεται διοξείδιο του άνθρακα. γ. Οι δείκτες είναι άχρωμες ενώσεις. δ. Ηλεκτρολύτες είναι οι χημικές ενώσεις που τα διαλύματά τους είναι καλοί αγωγοί του ηλεκτρισμού. ε. Το υδροχλωρικό οξύ διαβρώνει εύκολα τα περισσότερα μέταλλα. ζ. Διάλυμα με ph = 2 είναι πιο όξινο από διάλυμα με ph = 4. η. Τα υγρά του στομαχιού περιέχουν θειικό οξύ. Λύση: α. Η πρόταση είναι λανθασμένη, γιατί οξύ είναι μία ένωση που όταν διαλυθεί στο νερό δίνει (Η + ). β. Η πρόταση είναι σωστή. γ. Η πρόταση είναι λανθασμένη, γιατί οι δείκτες είναι ενώσεις που με την επίδραση οξέων αλλάζουν χρώμα. δ. Η πρόταση είναι σωστή. ε. Η πρόταση είναι σωστή. ζ. Η πρόταση είναι σωστή. η. Η πρόταση είναι λανθασμένη, γιατί τα υγρά του στομαχιού περιέχουν υδροχλωρικό οξύ.

20 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 2. Στις παρακάτω ερωτήσεις να επιλέξετε τη σωστη απάντηση: i. Ποιο από τα παρακάτω οξέα είναι αφυδατικό και υγροσκοπικό; α. υδροχλωρικό οξύ β. νιτρικό οξύ γ. θειικό οξύ δ. ξίδι ii. Όταν σε χρυσό (Αu) επιδράσουμε HCl τότε: α. Ελευθερώνεται αέριο υδρογόνο (Η 2 ) β. Ελευθερώνεται αέριο διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) γ. Ελευρώνεται αέριο χλώριο (Cl 2 ) δ. Δεν γίνεται καμία αντίδραση. iii. Μια βροχή χαρακτηρίζεται ως όξινη: α. Όταν περιέχει οξέα. β. Όταν έχει pη = 5,5 γ. Όταν έχει ph από 3,5-4,5 δ. Όταν περιέχει ανθρακικό οξύ (Η 2 CO 3 ) Λύση: i. γ ii. δ. δεν γίνεται αντίδραση γιατί ο χρυσός είναι πιο δεξιά από το Η στην σειρά δραστικότητας. iii. γ. 3. Να συμπληρωθούν τα κενά στις παρακάτω προστάσεις. α. Τα εδάφη των δασών έχουν pη... Τα σιτηρά ευδοκιμούν σε εδάφη με pη από 5,5 έως... β. Τα οξέα που συναντάμε στον ανθρώπινο οργανισμό είναι το υδροχλωρικό οξύ στο..., τα...... στις πρωτεΐνες, το γαλακτικό οξύ, στους... και το... στα ούρα.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 21 γ. Η όξινη βροχή είναι καταστροφική για την... και την... Καταστρέφει επίσης και τα μαρμάρινα μνημεία και το φαινόμενο είναι γνωστό ως... των μαρμάρων. δ. Η οξύτητα ενός διαλύματος εξαρτάται από την περιεκτικότητα σε... υδρογόνου (Η + ). Όσο αυξάνεται η περιεκτικότητα σε Η + τόσο πιο... είναι το διάλυμα. Η ένταση της οξύτητας των διαλυμάτων μετριέται με την κλίμακα... Λύση: α.όξινα, 7,5 β. στομάχι, αμινοξέα, μύς, ουρικό οξύ γ. χλωρίδα, πανίδα, γυψοποίηση δ. κατιόντα, όξινο, ph. 4. Πόσα γραμάρια νιτρικού οξέος (ΗΝΟ 3 ) περιέχονται σε 300g διαλύματος του οξέος με περιεκτικότητα 5% w/w. Λύση: Στα 100g διαλύματος οξέος περιέχονται 5g ΗΝΟ 3 Στα 300g διαλύματος οξέος x; 100 x = 5 300 x = 15g νιτρικού οξέος. 5. Σε 360g νερού διαλύσαμε 40g καθαρό θεικό οξύ (Η 2 SO 4 ). Ποιά είναι η %w/w περιεκτικότητα του διαλύματος; Λύση: Η συνολική μάζα του διαλύματος είναι: m δ/τος = m H2 SO 4 + m H2 O m δ/τος = 360 + 40 = 400g

22 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα Άρα: Στα 400g διαλύματος περιέχονται 40g Η 2 SΟ 4 Στα 100g διαλύματος x; 400 x = 40 100 x = 10g Η 2 SΟ 4 άρα 10% w/w σε Η 2 SO 4 6. Πόσα γραμμάρια νιτρικού οξέος (ΗΝΟ 3 ) περιέχονται σε 400 ml διαλύματος ΗΝΟ 3 περιεκτικότητας 4 % w/v; Λύση: Στα 100mL διαλύματος οξέος περιέχονται 4g ΗΝΟ 3 Στα 400mL διαλύματος οξέος περιέχονται x; 100 x = 4 400 x = 16g νιτρικού οξέος.

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 23 Ασκήσεις για λύση: 1. Σημειώστε τις σωστές απαντήσεις. i. Η εμπορική ονομασία του νιτρικού οξέος είναι: α. βιτριόλι β. σπίρτο του άλατος γ. ακουαφόρτε δ. βασιλικό νερό ii. Ποιά από τις παρακάτω ενώσεις δεν είναι δείκτης. α. ηλιανθίνη β. βάμμα ηλιοτροπίου γ. φορμόλη iii. Ποιά από τις παρακάτω τιμές του ph αναφέρεται στο πιο όξινο διάλυμα; α. ph = 5 β. ph = 1 γ. ph = 3 δ. ph = 7 2. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις, που αφορούν τις ιδιότητες των οξέων, είναι σωστές και ποιες λανθασμένες; α. Τα οξέα αντιδρούν με όλα τα μέταλλα. β. Η κλίμακα ph δείχνει την οξύτητα του διαλύματος. γ. Η φυσιολογική βροχή είναι όξινη. δ. Το ξίδι είναι ηλεκτρικά αγώγιμο. ε. Η κλίμακα ph κυμαίνεται από 0 εως 7. ζ. Στις μπαταρίες των αυτοκινήτων περιέχεται θειικό οξύ. η. Ο όξινος χαρακτήρας είναι οι κοινές ιδιότητες που εμφανίζουν τα οξέα. θ. Ο όξινος χαρακτήρας οφείλεται στα κατιόντα Η +. ι. Κάθε ένωση που περιέχει υδρογόνο είναι οξύ.

24 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 3. Να συμπληρώσετε τα κενά με τις κατάλληλες λέξεις στις παρακάτω αντιδράσεις: α. 2HCl (aq) +... ZnCl 2(aq) +... β. 2HCl (aq) + Mg (s) MgCl 2(aq) +... γ. CaCO 3(s) + 2HCl (aq) CaCl 2(aq) + H 2 O ( ) +... 4. Να συμπληρώσετε τα κενά στις παρακάτω προτάσεις: α. Το θειικό οξύ είναι υγρό... και... παχύρευστο σαν σιρόπι με μεγάλη πυκνότητα. Όταν αραιώνουμε με νερό απελευθερώνεται... Έτσι όταν αραιώνουμε θα πρέπει να προσθέτουμε το... στο... και ποτέ αντίθετα. Ταυτόχρονα... συνεχώς. β. Η όξινη βροχή προκαλείται από το διοξείδιο του άνθρακα (CO 2 ) και το...... (SO 2 ) που υπάρχουν στα καυσαέρια. Aυτά τα οξείδια είναι... Έτσι αντιδρούν με την... της ατμόσφαιρας και το νερό της βροχής. Σχηματίζονται... που διαλύονται στο νερό της βροχής και... το ph. 5. Να αντιστοιχίσετε τις ονομασίες που περιέχονται στην στήλη Α με τους τύπους που περιέχονται στη στήλη Β. i. Στήλη Α Στήλη Β α. Υδροχλωρικό οξύ β. Θειικό οξύ γ. Νιτρικό οξύ δ. Βασιλικό νερό 1. ΗΝΟ 3 και HCl με αναλογία 1:3 2. ΗΝΟ 3 3. ΗCl (αq) 4. H 2 SO 4

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 25 ii. Να αντιστοιχίσετε τις ουσίες που περιέχονται στην στήλη Α με το αντίστοιχο pη που παρουσιάζουν αυτές στη στήλη Β. Στήλη Α α. Σόδα β. Γαστρικό υγρό γ. Ούρα δ. Σάλια ε. Ντοματοχυμός ζ. Ξίδι Στήλη Β ph 1. 2 2. 3 3. 4 4. 5 5. 6 6. 7 6. Διαθέτουμε δύο μεταλλικά αντικείμενα. Το ένα είναι φτιαγμένο από σίδηρο και το άλλο από χαλκό. Υπάρχει τρόπος να ξεχωρίσουμε με χημικό τρόπο από πιο μέταλλο είναι φτιαγμένο το κάθε αντικείμενο. 7. Το θειικό οξύ του εμπορίου είναι περιεκτικότητας 98% w/w. Πόσα γραμμάρια καθαρού θεικού οξέος περιέχονται σε 350g οξέος του εμπορίου;

26 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 1 Ο Κριτήριο Αξιολόγησης: Θέμα 1 ο α. Τι είναι ο όξινος χαρακτήρας; β. Ποιες ιδιότητες αποτελούν τον όξινο χαρακτήρα; Θέμα 2 ο α. Τι είναι το ph και ποιες τιμές παίρνει στους 25 o C, στα υδατικά διαλύματα των οξέων; β. Ποια είναι τα κυριότερα βιομηχανικά οξέα και ποιες οι χρήσεις τους; Θέμα 3 ο Να συμπληρώσετε τις παρακάτω προτάσεις: α. Το φυσιολογικό ph της βροχής είναι... Σε βιομηχανικές και... περιοχές, μπορεί να κυμαίνεται από... έως... β. Η όξινη βροχή καταστρέφει την χλωρίδα και την... ενώ προσβάλλει τα μαρμάρινα μνημεία και το φαινόμενο είναι γνωστό ως... των μαρμάρων. γ. Η αραίωση του... οξέος πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή. Πρέπει να προστίθεται το οξύ στο νερό και ποτέ... Θέμα 4 ο Σε ένα ποτήρι περιέχονται 300 g νερό και προσθέτουμε 45 g καθαρού οξικού οξέος. Ποια είναι η κ.β. (% w/w) περιεκτικότητα του διαλύματος;

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 27 Β. Ερωτήσεις εμπέδωσης 1. Σημείωσε σε ποια από τις φιάλες θα αποθηκεύατε οξυ: α. Γυάλινη β. χάλκινη γ. σιδερένια δ. πλαστική ε. αλουμινένια (από αργίλιο) Λύση: Η καλύτερη επιλογή είναι η γυάλινη φιάλη (α.) γιατί το γυαλί δεν αντιδρά με τα οξέα. Ο σίδηρος και το αργίλιο είναι μέταλλα δραστικότερα του υδρογόνου και αντιδρούν με τα οξέα. Για αυτό δεν μπορούμε να τα αποθηκεύσουμε στη σιδερένια ή την αλουμινένια φιάλη. Ο χαλκός, αν και με όσα γνωρίζετε δεν αντιδρά με οξέα, στην πραγματικότητα με ορισμένα πυκνά διαλύματα οξέων αντιδρά, για αυτό δεν επιλέγουμε τη χάλκινη φιάλη. Τα περισσότερα πλαστικά δοχεία είναι ακατάλληλα για την αποθήκευση οξέων, για αυτό και δεν επιλέγουμε τη πλαστική φιάλη. 2. Ποιες είναι οι αέριες ουσίες Α και Β στις παρακάτω εξισώσεις: α. ψευδάργυρος + υδροχλωρικό οξύ... + ουσία Α β. ανθρακικό ασβέστιο + υδροχλωρικό οξύ... + ουσία Β γ. μάρμαρο + θειώδες οξύ... + ουσία Β δ. σίδηρος + οξικό οξύ... + ουσία Α Πως μπορείς να τις ανιχνεύσεις πειραματικά; Λύση: Η ουσία Α είναι το υδρογόνο, το οποίο ανιχνεύεται από τον χαρακτηριστικό κρότο κατά την ανάφλεξή του. Η ουσία Β είναι το διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο ανιχνεύεται από το θόλωμα που προκαλεί σε διαυγές διάλυμα ασβεστόνερου, όταν διαβιβάζεται σε αυτό.

28 ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 3. Παρατήρησε προσεκτικά τον πίνακα της σελίδας 23 (σχολικού βιβλίου) και συμπλήρωσε τα κενά: ph 1 4 6 7 Χαρακτηρισμός διαλύματος πολύ όξινο λίγο όξινο ελαφρώς όξινο ουδέτερο

ΧΗΜΕΙΑ: Οξέα - Βάσεις - Άλατα - Περιοδικός πίνακας - Αλκάλια- Χημικά στοιχεία - Άνθρακας - Πυρίτιο - Αλογόνα 29 Λύσεις των ασκήσεων: Ασκήσεις για λύση: 1. 1. i. γ ii. γ iii. β 2. α. Λ β. Σ γ. Σ δ. Σ ε. Λ ζ. Σ η. Σ θ. Σ ι. Λ 3. α. Ζn, H2 β. Η2 γ. CO2 4. α. άχρωμο, άοσμο, θερμότητα, οξύ, νερό, ανακατεύουμε. β. διοξείδιο του θείου, όξινα, υγρασία, οξέα, ελαττώνουν. 5. i. α. 3, β. 4, γ. 2, δ. 1 ii. α. 4, β. 1, γ. 5, δ. 6, ε. 3, ζ. 2 6. Το σιδερένιο αντικείμενο αντιδρά με διάλυμα οξέος ενώ το χάλκινο όχι. 7. 343 g 1 Ο Κριτήριο Αξιολόγησης: Θέμα 3ο: α. 5,5, αστικές, 3,5, 4,5. β. πανίδα, γυψοποίηση. γ. θειικού, αντίθετα. Θέμα 4ο: 13% w/w