ΜΕΡΟΣ Β ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΕΙΑ

ΜΕΡΟΣ Β ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ Η ΠΑΙΔΕΙΑ 1. Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Με την κύρωση της Διακήρυξης των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, από την επαναστατική γαλλική εθνοσυνέλευση, στις 26 Αυγούστου του 1789, τα φυσικά δικαιώματα που διακήρυσσαν οι οπαδοί του Διαφωτισμού, μετασχηματίστηκαν σε πολιτικά δικαιώματα. Έτσι «δημιουργήθηκε ένας καινούριος τύπος κράτους, το εθνικό κράτος. Από εδώ και στο εξής, υπήρχε η σταθερή επιδίωξη τα όρια του έθνους να συμπίπτουν με τα όρια του κράτους, το εθνικό έδαφος με τα όρια της γλώσσας». 1 Αναδείχθηκε επίσης η 1. Η Χάρτα του Ρήγα, Βιέννη έννοια της πατρίδας. «Οι υπήκοοι, που όφειλαν υποταγή στους ηγεμόνες τους έγιναν πολίτες που όφειλαν αφοσίωση στο έθνος τους. Το αίσθημα του πατριωτισμού καλλιεργήθηκε από το σχολείο, τη μουσική, τη λογοτεχνία και τις εικαστικές τέχνες. Καινούριες γιορτές καθιερώθηκαν, οι εθνικές. Καινούρια σύμβολα, οι σημαίες». 2 Η τεράστια απήχηση της Γαλλικής Επανάστασης εκφράστηκε με τον καλύτερο τρόπο από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη. «Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμη μου, ν ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζον ως θεούς της γης και ό,τι και αν έκαμναν το έλεγαν καλά καμωμένο. Δια τούτο και είναι δυσκολότερο να διοικήσεις τώρα λαόν». 3 1 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ.114. 2 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 135. 3 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, σελ. 118, αναφέρεται στο Θ. Κολοκοτρώνη. 49

Το ελληνικό εθνικό κράτος ήταν από τα πρώτα που δημιουργήθηκαν μετά τη Γαλλική Επανάσταση και εξέφραζε το νέο πνεύμα. 4 O Νεοελληνικός Διαφωτισμός διατύπωσε την αρχική μορφή της ιστορικής θεωρίας, η οποία εντοπίζεται στη βάση του εθνικού προσδιορισμού, 5 και όχι του θρησκευτικού. Τα συγγραφικά έργα Άσμα Πολεμιστήριον και Σάλπισμα Πολεμιστήριον, δημοσιευμένα ανώνυμα στην αρχή του 19 ου αιώνα, μετέφεραν την αίσθηση της νέας προσδοκίας και διατύπωναν τις ελπίδες ότι η εθνική αναγέννηση και η απελευθέρωση της Ελλάδας μπορούσε να προέλθει από την επέμβαση της Γαλλίας. Η πρόοδος του Διαφωτισμού έθετε σοβαρά πια υπό αμφισβήτηση ακόμη και τη βασιμότητα της ελπίδας, για σωτηρία των Ελλήνων από το Βορρά. 6 Τη δεύτερη δεκαετία του 19 ου αιώνα υπήρχαν οι «κινητήριες δυνάμεις» για την πολιτική αναγέννηση της Ελλάδος, όπως χαρακτήρισε ο Καποδίστριας την πρόοδο της ναυτιλίας και του εμπορίου και την άνθιση της παιδείας. 7 «Πρέπει να είπωμεν... οπόσον εξ ενός μέρους οι αθάνατοι Κοραείς και οι άλλοι, όσοι διεκρίθησαν επίσης άοκνοι μορφωταί των ομογενών των, ενέπνεον εις την καρδίαν καθενός την βεβαιότητα μιας Μεταβολής, και οπόσον εκ του άλλου την επήλπιζον οι περίβλεπτοι Καποδίστριαι, νέοι Γύγαι των Ελλήνων, δια της θέσεως, της μεγαλονοίας και του πατριωτισμού των» γράφει ο Ι. Φιλήμων. 8 Οι ελπίδες των Ελλήνων για απελευθέρωση ήταν αυτή τη φορά πιο βάσιμες. Ενώ η εθνική ιδέα της απελευθερώσεως, μέσα από τις σκληρές αντιπαραθέσεις και τις ιδεολογικές ζυμώσεις, παρέμενε κυρίαρχη και ο Αλή Πασάς, ανήσυχος, παρατηρούσε: «εσείς οι Έλληνες, μπρε, κάτι μεγάλο έχετε στο κεφάλι σας. Δεν βαφτίζετε πια τα παιδιά σας Γιάννη, Πέτρο, Κώστα, παρά Λεωνίδα, Θεμιστοκλή, Αριστείδη! Σίγουρα κάτι μαγειρεύετε», 9 για το ζήτημα πως και πότε θα αποκτούσε η Ελλάδα «την μέλλουσαν ελευθερίαν» δε συνέπιπταν οι γνώμες των Ελλήνων. Σύμφωνα με τον Α. 4 Α. Λιάκος, κ. ά., Ευρωπαϊκός πολιτισμός, όπ. παρ., σελ. 135. 5 Ο Κοραής που κρυβόταν πίσω από τον ανώνυμο συντάκτη, πρότεινε στους συμπατριώτες του να συνταχθούν με τη γαλλική υπόθεση και να υποστηρίξουν τις προσπάθειες του Ναπολέοντα στην Ανατολή. Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 96. 6 Π. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, όπ. παρ., σελ. 280. 7 Α. Δεσποτόπουλος, «Παράγοντες, διάρκεια, φάσεις και ιδιομορφία της Ελληνικής Επαναστάσεως» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΒ, σελ. 9. (Στο εξής Ελληνική Επανάσταση). 8 Όπ. παρ. 50

Δεσποτόπουλο, υπήρχαν, τότε, τρεις κυρίως ιστορικές προοπτικές που βρισκόταν σε εξέλιξη: Η πρώτη προοπτική βασιζόταν στην αντίληψη ότι ήταν δυνατόν η οθωμανική αυτοκρατορία να αλωθεί εκ των έσω από τους Έλληνες σύμφωνα με το ιστορικό προηγούμενο του ανατολικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με την πάροδο του χρόνου, βαθμιαία και ειρηνικά, οι Έλληνες θα κυριαρχούσαν στις παλαιές ελληνικές χώρες, αρκεί να διατηρούσαν νομιμόφρονη συμπεριφορά, να φρόντιζαν την άνοδο της οικονομίας και των επιστημών και την κατάληψη σπουδαίων θέσεων στη διοίκηση. Η προοπτική αυτή παρουσίαζε αρκετά πλεονεκτήματα και δεν εξέθετε το Έθνος σε άμεσους κινδύνους, προϋπέθετε όμως παρέλευση μακρού χρόνου και ενείχε μεγάλη αβεβαιότητα ως προς την πραγματοποίησή της. 10 Η δεύτερη προοπτική, στηριζόταν στην ανανεωμένη παλαιά προσδοκία για απελευθέρωση του Έθνους με πρωτοβουλία της Ρωσίας και συνδεόταν με τις ενέργειες του Ιωάννη Καποδίστρια από την υψηλή του θέση στη ρωσική κυβέρνηση και τα σχέδια που είχε υποβάλει στον τσάρο Αλέξανδρο Α από το 1816, με την ελπίδα ότι θα κατόρθωνε να τα προωθήσει σε κατάλληλη στιγμή. Η δεύτερη αυτή προοπτική προστάτευε επίσης το Έθνος από κινδύνους και απώλειες, αλλά απαιτούσε και αυτή χρόνο, λιγότερο βέβαια από την πρώτη, εφόσον η πραγματοποίησή της συνδεόταν με την ύπαρξη ευνοϊκής διπλωματικής συγκυρίας. Προκαταλήφθηκε όμως από την τρίτη προοπτική και έτσι δεν πρόφθασε να δοκιμασθεί. Η τρίτη προοπτική ήταν η επανάσταση. 11 Προερχόταν από την επαναστατική παράδοση του Έθνους, εμπνεόταν από το κήρυγμα του Ρήγα και από την τακτική των μυστικών εταιρειών της εποχής και στηριζόταν στην εκτίμηση ότι το Έθνος διέθετε τότε επαρκείς δυνάμεις για την επιτυχία της επαναστάσεως. Το επαναστατικό φρόνημα του ελληνικού έθνους εκφράζεται χαρακτηριστικά, ήδη το 1806 στην Ελληνική Νομαρχία, Ανωνύμου Έλληνος: «Είναι αδύνατον αι ελληνικαί ψυχαί να κοιμηθούν πλέον εις την 9 Κ. Δημαράς, «Διαφωτισμός», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., σελ. 341. 10 Α. Δεσποτόπουλος, «Ελληνική Επανάσταση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΒ, σελ. 9-10. 11 Επανάσταση είναι «μια βίαιη ανατροπή, μέσα σε λίγα χρόνια των θεσμών που έχουν εκατοντάδες χρόνια στο έδαφος που φαίνονται τόσο σταθεροί και ακίνητοι, που και ο πιο φλογερός μεταρρυθμιστής δεν θα τολμούσε να τους προσβάλλει με τα γραφτά του. Είναι η πτώση και το σύντριμμα, μέσα σε λίγο χρονικό διάστημα, όλων εκείνων, που ως τη στιγμή της εξεγέρσεως, αποτελούσαν την ουσία της κοινωνικής, της θρησκευτικής, της οικονομικής και της πολιτικής ζωής μιας χώρας». Η.W. Van Loon, Ιστορία της ανθρωπότητος, Αθήνα 1978, σελ. 275. 51

ληθαργίαν της τυραννίας! Ο λαμπρός ήχος των αρμάτων και πάλιν θέλει ακουσθή προς κατατρόπωσιν των τυράννων των και ταχέως». 12 Τελικά επικράτησε η τρίτη προοπτική. Οι διάχυτες επαναστατικές ιδέες, κυρίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση (1789), λειτούργησαν πολλαπλασιαστικά μέσω της Φιλικής Εταιρείας και ενεργοποιήθηκαν το 1821 προσφέροντας στο ελληνικό γένος τη λευτεριά. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένοπλη εξέγερση των Ελλήνων με σκοπό την κατάλυση της κυριαρχίας της οθωμανικής αυτοκρατορίας στις επαναστατημένες περιοχές και κράτησε από τον Φεβρουάριο του 1821 ως τον Φεβρουάριο του 1830. Ο Α. Δεσποτόπουλος δέχεται ότι οι υπογραφές των αντιπροσώπων της Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας στο Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 3 ης Φεβρουαρίου 1830 για την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους εκπλήρωσαν τον κορυφαίο σκοπό του Αγώνα. 13 Η Πύλη, δεσμευμένη από τη Συνθήκη της Αδριανουπόλεως της 14 ης Σεπτεμβρίου 1829, δεν μπορούσε πια να αρνηθεί την αναγνώριση του νέου κράτους και ότι θα αποφάσιζαν για το ελληνικό ζήτημα οι τρεις Δυνάμεις. Πολλοί ιστορικοί κάνουν λόγο για επταετή αγώνα ή αρχίζουν την ιστορία του Ελληνικού κράτους από την άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα. Πραγματικά τον Ιούλιο του 1827 η Συνθήκη του Λονδίνου μεταξύ Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας προέβλεπε τη μεσολάβησή τους ώστε να τερματιστεί η Επανάσταση και να αποκατασταθεί η ειρήνη στην περιοχή, αλλά η Τουρκία δεν αποδέχθηκε τη μεσολάβηση και το ελληνικό ζήτημα έμεινε 2. Η Ελλάς ευγνωμονούσα. (Θ. Βρυζάκη) ανοιχτό. Οι πολεμικές επιχειρήσεις των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων εξάλλου συνεχίστηκαν μέχρι τη 12 η Σεπτεμβρίου του 1829. 12 Α. Δεσποτόπουλος, «Ελληνική Επανάσταση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΒ, σελ. 9. 13 Α. Δεσποτόπουλος, «Ελληνική Επανάσταση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΒ σελ. 11. 52

2. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ (ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΤΟ 1827) Το πνευματικό κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, από τα μέσα του 18 ου αιώνα, πρόβαλε το αίτημα για παιδεία επιστημονική, για γλώσσα δημοτική, για ανεξιθρησκεία, για απελευθέρωση εθνική, κοινωνική και πνευματική. Έχοντας οι Έλληνες ως βασικό αξίωμα ότι με την παιδεία θα έρθει η ελευθερία, επιδόθηκαν 3.Η ελληνική παιδεία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ένα μικρό κοριτσάκι διαβάζει και οι γυναίκες επιδίδονται σε διάφορες εργασίες. στην ενίσχυση της παιδείας, με σεβασμό στην αρχαία κληρονομιά αλλά και με στροφή στη σύγχρονη επιστήμη. Τη δεκαετία πριν την ελληνική Επανάσταση και κυρίως από τις σελίδες του Λόγιου Ερμή - του εντύπου που ήθελε ο Κοραής να είναι «αληθής ανθολογία και μετακένωσις των αποκτηθέντων από τα φωτισμένα γένη 14 καλών» 15 ανακινείται το θέμα τόσο των στόχων της εκπαίδευσης, όσο και της οργάνωσης των δομών 16 που την παρέχουν. Έτσι αν το Κοινό της Κωνσταντινούπολης 4.Δάσκαλοι και μαθητές κατά την ώρα της διδασκαλίας. Κοσμήματα- Ξυλογραφίες από εκδόσεις της Οκτωήχου. (α : 1683, β : 1789) το «εθνικό κέντρο», που σύμφωνα με το σχήμα του Κοραή πρέπει να χαράζει και να 14 Το κείμενο «Περί παιδείας και σχολείων» του Κωνσταντίνου Κούμα, που δημοσιεύεται στο Λόγιο Ερμή το 1819, εγγράφεται στην ίδια κατεύθυνση. «Στο κείμενο αυτό ο Κ. Κούμας θα συγκεκριμενοποιήσει αντλώντας από την ευρωπαϊκή εμπειρία, κυρίως γερμανική και γαλλική το σχέδιο εσωτερικής λειτουργίας των σχολείων. Πολλά στοιχεία του σχεδίου αυτού θα συναντήσουμε στις αντίστοιχες μετεπαναστατικές προσπάθειες». Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1821-1929, Αθήνα 1988, σελ. 23-24. 15 Αδ. Κοραή, «Στοχασμοί Αυτοσχέδιοι», Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, Αθήνα 1995, τ. ΣΤ Πλουτάρχου, σελ. 564. 16 Σύμφωνα με τον Κοραή για τον καθορισμό της ορθής μεθόδου, τόσο της διδακτικής όσο και της παιδαγωγικής, το γένος δεν μπορεί να στηριχθεί μόνο στις δικές του δυνάμεις. Πρέπει να μελετηθεί και να χρησιμοποιηθεί η δυτική εμπειρία. 53

ασκεί ενιαία εκπαιδευτική πολιτική- οφείλει να ανταμείψει όποιον από τους «γραμματιστάς [...] ερευνήση και εύρη τον ηδύτερον και συντομώτερον [...] τρόπον» για τη διδασκαλία 17 της ανάγνωσης, της γραφής και της αριθμητικής, παράλληλα θα πρέπει να στείλει δύο υποτρόφους στην Ευρώπη «δια μόνον αυτό τούτο, να μαθητευθώσι την μέθοδο του Πεσταλότζη, και να την εμβάσωσιν εις την Ελλάδα». 18 Οι γνώμες όλων των λογίων, μέσα στις σελίδες του Λόγιου Ερμή, συγκλίνουν στο εξής: Τα σχολεία θα μπορέσουν να εκπληρώσουν το έργο τους, την εξασφάλιση δηλαδή της «ευδαιμονίας ενός έθνους γενικώς, και μερικώς εκάστου ατόμου» μόνο αν οργανωθεί μεθοδικά «κοινή του Γένους παιδεία». 19 Ο Χ. Λέφας αναφέρει ότι την εποχή αυτή, αν και δεν ήταν πουθενά καταγεγραμένο, «το σχολείον εγνώριζε τι εζητείτο παρ αυτού. Η ιδέα της θρησκείας, της πατρίδος, της εθνικής αποκαταστάσεως ενέπνεον τας προσπαθείας του σχολείου». 20 Η κίνηση του Διαφωτισμού στην Ευρώπη ωθεί τους Έλληνες του εξωτερικού να βοηθούν περισσότερο την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Το άνοιγμα της νεοελληνικής κοινωνίας προς τον κόσμο της Δύσης είχε δημιουργήσει την βεβαιότητα πως η οικονομική κατάθεση που γινόταν στο όνομα της παιδείας ήταν μεν μακροχρόνια, αλλά με πλούσια απόδοση. Η εκπαίδευση παίρνει καθολική έκφραση και προσπαθεί να αγκαλιάσει όχι μόνο τον ελληνικό χώρο αλλά ολόκληρο τον Ελληνισμό. 21 Ρυθμιστικός παράγοντα στην οργάνωση και τη λειτουργία των σχολείων, την εποχή αυτή, ήταν ο τοπικός 22 παράγοντας και οι εκάστοτε οικονομικές δυνατότητες. Τη φαινομενική επιβολή της Εκκλησίας στην εκπαίδευση διέκοψαν οι ανερχόμενες παρουσίες των Φαναριωτών 23 και των εμπόρων, 24 το 18 ο αιώνα. Με χρηματοδότηση, 17 Η διατυπωμένη πρόταση, από το 1811, του Δ. Ν. Δάρβαρη περιέχει μερικά από τα χαρακτηριστικά ενός θεσμοθετημένου σχολικού συστήματος. «Ίδρυση σχολείων για την εκπαίδευση των δασκάλων, ομοιογενοποίηση της σχολικής οργάνωσης σ ένα ευρύ γεωγραφικό χώρο». Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης 1821-1929, όπ. παρ., σελ. 23. 18 Αδ. Κοραή, «Στοχασμοί Αυτοσχέδιοι», Προλεγόμενα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, όπ. παρ., σελ. 351-353. 19 Λόγιος Ερμής, 1819, σελ. 903. 20 Χ. Λέφας, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως, όπ. παρ., σελ. 20. 21 Ά. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 307. 22 Α. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ 308. Μέχρι τότε, ο διαθέτης ενός κληροδοτήματος για την ίδρυση ενός σχολείου μόνο στην εκκλησία μπορούσε να προσφύγει για να τον βοηθήσει. «Η Εκκλησία και προσεκαλείτο παρά των ιδρυτών και προνομίου εαυτής ηγείτο το υποστηρίζειν της σαφώς διατεταγμένους οργανισμούς» παρατηρεί ο Μ. Γεδεών. Αναπόφευκτα λοιπόν η Εκκλησία, όχι όμως ως κεντρικός φορέας, κινούσε την εκπαίδευση κάνοντας χρήση του σχετικού προνομίου της από την Υψηλή Πύλη. 23 Γενικά σε ότι αφορά τους Φαναριώτες ηγεμόνες, αν και παλιότερα υπήρχαν πολλοί επικριτές σχετικά με τη δράση των Φαναριωτών, πρέπει να αναγνωρισθεί και να εκτιμηθεί το έργο τους στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες σχετικά με τη φροντίδα που έδειξαν για την προστασία της Ορθοδοξίας και της Εκκλησίας αλλά 54

κυρίως ευκατάστατων εμπόρων και των εκπαιδευτικά δραστηριοποιημένων Φαναριωτών, γίνονταν εκδόσεις, από λογίους του διαφωτισμού (όπως ο Κοραής κ.ά.), αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, αλλά γινόταν και «μετακένωση» 25 των σύγχρονων επιστημών της Ευρώπης. Οι νέες ιδέες άλλαξαν το εκπαιδευτικό κλίμα των σχολών. «Το περιεχόμενο της διδασκαλίας έγινε ευρύτερο, και στα σχολεία των Ιωαννίνων, 26 της Σμύρνης, της Χίου, των Κυδωνιών και αλλού διδάσκονταν, εκτός από την ελληνική γλώσσα, φιλοσοφικά μαθήματα και στοιχεία των θετικών επιστημών». 27 Οι φυσικές και κοινωνικές επιστήμες διδάσκονται από φωτισμένους δασκάλους στα σχολειά, περιορίζοντας έτσι την ως τότε αποκλειστικά θρησκευτική παιδεία. Ο Κοραής ο πιο αρμόδιος να το βεβαιώσει θα γράψει στο Memoire του «...ο έρωτας της παιδείας έχει διαδοθή και έχει εξαπλωθή με όλα τα συπτώματα μιας νόσου μεταδοτικής... Αυτήν τη στιγμή τα παλιά κολλέγια αρχίζουν να αναμορφώνωνται και καινούρια έρχονται να προστεθούν. Νέοι εκπατρίζονται για να μάθουν τις γλώσσες και να πάρουν τα φώτα από τα φωτισμένα έθνη της Ευρώπης, μόλις γυρίζουν αμέσως πίσω και αμέσως τους τοποθετούν επικεφαλής στην εθνική παιδεία, με τα προφορικά τους μαθήματα και τις μεταφράσεις τους διαφόρων ξένων βιβλίων. Το έθνος εκπαιδεύεται και αισθάνεται όλο και πιο πολύ την ανάγκη της παιδείας. Όλα και τη διάδοση της παιδείας σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Με την ανοικοδόμηση σχολείων, την οργάνωση της ανώτερης εκπαίδευσης, την ίδρυση Ακαδημιών συνέβαλαν στη διάσωση και διάδοση του ελληνικού πολιτισμού και τη διατήρηση της ελληνικής γλώσσας.ο Zallony, Ρουμάνοι ιστορικοί, ο Κούμας ο Κοραής και άλλοι τους κατηγορούν, ότι γενικά ως Έλληνες ηγεμόνες δεν άφησαν καλές αναμνήσεις στις χώρες που διοίκησαν. Οι γενικεύσεις όμως είναι πολλές φορές μακριά από την αλήθεια. Ιδέ περισσότερα Ελένη Κούκου, Θεσμοί και προνόμια του Ελληνισμού μετά την άλωση, όπ. παρ., σελ. 258. 24 Η ανερχόμενη τάξη των εμπόρων στέκεται και αυτή πρωτοποριακά στην ανανέωση της παιδείας. Από τους Έλληνες εμπόρους του εξωτερικού αποστέλλονται χρήματα και ιδρύονται σχολές στην Έλλάδα. Στα μέσα του 18 ου αιώνα ένας νεαρός έμπορος από τη Ζαγορά του Πηλίου, εγκατεστημένος στο Αμστερνταμ, ο Ιωάννης Πρίγκος, θα γράψει στο ημερολόγιό του. «Όποιοι πεινούν ή διψούν, τρώγοντας χορταίνουν και πεινώντας ή διψώντας ομοίως τη δίψα τους θεραπεύουν. Εγώ την πείναν μου και την δίψαν μου, ήγουν την ανάγνωσιν των βιβλίων ποτέ δεν χορταίνω, αλλά μάλιστα όσον τρώγω τόσον περισσότερον πεινώ...μαθημάτων φροντίζετε και μη χρημάτων, τα γαρ μαθήματα φέρουσι χρήματα». Β. Σκουβαρά, Ιωάννης Πρίγκος, Αθήνα, σελ. 215. 25 Αν και ο Διαφωτισμός ήταν στη βάση του μια «άρνηση της αυθεντίας, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, δέχθηκε αναγκαστικά ενός άλλου είδους αυθεντία του Δυτικού Κόσμου, με μόνη διαφορά την ελεύθερη επιλογή. Η εξάρτηση αυτή εκφράσθηκε, όπως είναι γνωστό με τη μετάφραση και τη μίμηση». Α. Αγγέλου, «Απογραφή της Νεοελληνικής Γραμματείας», Νεοελληνικός Διαφωτισμός- Αφιέρωμα στον Κ. Θ. Δημαρά, Αθήνα 1980, σελ. 11. Δανείζονται οι Έλληνες από την Ευρώπη, όπως άλλωστε δανείστηκε και η Ευρώπη από την Αρχαία Ελλάδα τα πρώτα φώτα στην περίοδο της Αναγέννησης. 26 Ο Κ. Κούμας, στο βιβλίο του Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, που τυπώθηκε στη Βιέννη το 1832, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Εις την πόλιν των Ιωαννίνων χρεωστεί η Ελλάς την αναγέννησιν της παιδείας, όχι μόνον δια τη σύστασιν και συντήρησιν των σχολείων των, αλλά δια την πολυμάθειαν των διδασκάλων, και το περισσότερον δια τον ζήλον, με τον οποίον περιέθαλπαν οι καλοί Ιωαννίται τους μαθητάς». Κ. Κούμα, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, ( παράρτημα: Ν. Ζαχαρόπουλου, όπ. παρ., σελ. 139.) 27 Β. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, όπ. παρ., σελ. 118. 55

αυτά γίνονται με αργό ρυθμό, χωρίς όμως διακοπή». 28 Βλέποντας με σκεπτικισμό τις δυνατότητες που είχαν οι Έλληνες το 1812, ο Κοραής προέβλεπε ότι έπρεπε να περάσει μισός αιώνας για να είναι η Ελλάδα ώριμη για ελευθερία. Το χρονικό αυτό διάστημα, κατά την κρίση του, έπρεπε να χρησιμοποιηθεί για τη μόρφωση των Ελλήνων ώστε να μπορέσουν να επωμισθούν τις μελλοντικές ευθύνες τους. Σε εκατοντάδες μπορούν να υπολογιστούν οι λόγιοι, που συγγράφοντας ή διδάσκοντας στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια ή στα αθόρυβα σχολεία των ελληνικών παροικιών του εξωτερικού και της Ελλάδας συντέλεσαν στη διατήρηση της εθνικής συνείδησης και στη θεμελίωση της ιδέας του νέου Ελληνισμού. Στο δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα ξεχωρίζουν αρκετές μορφές που έχουν κοινούς στόχους για το φωτισμό του Γένους. Ανάμεσα στους σημαντικότερους εκπροσώπους 29 ο Ρήγας Φερραίος (1757 1798) και ο Αδαμάντιος Κοραής (1748 1833). Από το χώρο του κλήρου ξεχωρίζουν οι: Κοσμάς ο Αιτωλός (1714 1779), Ευγένιος Βούλγαρης (1716 1806), Νικηφόρος Θεοτόκης (1731 1800), Νικόδημος Αγιορείτης. Στις καλύτερες στιγμές τοποθετούνται και τα έργα του Ιωσήπου Μοισιόδακα, του Δημητρίου Καταρτζή, του Κωνσταντίνου Κούμα. Χαρακτηριστικά βιβλία του τέλους του 18 ου αιώνα είναι η Νεωτερική Γεωγραφία (1791) των Θεσσαλών Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγορίου Κωνσταντά.. Μαρτυρίες μας βοηθούν να οροθετήσουμε μια κάποια διαχωριστική γραμμή σε ότι αφορά τα εκπαιδευτικά θέματα της εποχής. Ένα γράμμα του Κοσμά του Αιτωλού, το 1779, αναφέρει τα ακόλουθα: «... έως τριάκοντα επαρχίας περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια δια κοινά γράμματα». 30 Το 1811, σχετικό δημοσίευμα του Λόγιου Ερμή αναφέρει: «Εις όλας σχεδόν τας πόλεις και χώρας της Ελλάδος ευρίσκονται δύο σχολεία, το μεν κοινόν, το δε Ελληνικόν λεγόμενα, εις το οποίον τούτο το δεύτερον παραδίδεται Γραμματικώς η Παλαιά Ελληνική γλώσσα». 31 28 Ά. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 309. 29 Β. Σφυρόερας, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, όπ. παρ., σελ. 118-119. 30 Μ. Γκιόλας, Ο Κοσμάς ο Αιτωλός και η εποχή του, Αθήνα 1972, σελ. 136. Το 1808 ο Κοδρικάς γράφει: «Από τη Βλαχία και τη Μολδαβία ως την Αίγυπτο και από τη Σμύρνη ως την Κέρκυρα δεν υπάρχει πόλη, δεν υπάρχει νησί όπου δεν θα βρείτε ένα δημόσιο σχολείο για δωρεάν παιδεία με δαπάνες της κοινότητας». Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ,σελ. 319-320. 31 Σχετική αναφορά υπάρχει και από τον Άγγλο Leake, που κατόπιν της περιηγήσεως του στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, το 1814 γράφει: «Σήμερα δεν υπάρχει ελληνική κοινότητα, ακόμη και με μέτριες οικονομικές δυνατότητες, τόσο στην κυρίως Ελλάδα, όσο και σε άλλες περιοχές της Τουρκίας ή στις χώρες της αυστριακής κυριαρχίας και στην Ρωσία, που να μην ενισχύει ένα σχολείο για την εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής και, σε πολλές περιπτώσεις, των άλλων κλάδων της παιδείας». Όπ. παρ. 56

2.1. Βαθμίδες Σχολικής Εκπαίδευσης Πληροφορίες για την ονομασία των σχολείων μας δίνει και ο Μ. Γεδεών. 32 Σύμφωνα με τον Δ. Καταρτζή για ένα πλήρη κύκλο σπουδών χρειάζονται 17-22 χρόνια με την παρακάτω κατανομή: «Ιερά και Κοινά γράμματα 4-5 Γραμματική 1-2 Κείμενα 2-3 Σύνταξη Θεματογραφία 2-3 Ποιητικά Ρητορικά 1-2 Σύνολο 10-15 Λογικά Περηπατητικά 7-7 17-22». 33 Μια γενικώτερη θεώρηση των εκπαιδευτικών πραγμάτων και κυρίως όπως αυτά παίρνουν τη διαμόρφωσή τους κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, μπορεί να υποστηριχθεί, πως τρεις είναι οι κύκλοι γνώσεων που προσφέρονται κατά την περίοδο αυτή: α.το Σχολείο των Κοινών και Ιερών Γραμμάτων ή κατώτερο ή γραμματοδιδασκαλείο, β.το Ελληνικό Σχολείο, γ. Το Ανώτερο Σχολείο Τη διοίκηση και εποπτεία των κατώτερων ή μέσων σχολείων ασκούσε η εφοροδημογεροντία, 34 η οποία είτε εκλεγόταν από τους κατοίκους, είτε οριζόταν από τη σχετική ιδρυτική διαθήκη του σχολείου. Αυτή εξέβρισκε τους οικονομικούς 35 πόρους και προσλάμβανε και πλήρωνε το προσωπικό. 36 Ενίοτε τη διοίκηση του σχολείου είχε 32 Γράφει στα 1889: «Από του παρελθόντος αιώνος αι παρ ημίν σχολαί εκαλούντο ως εκ των διδασκομένων μαθημάτων σχολαί ιερών ή κοινών γραμμάτων και σχολαί των ελληνικών μαθημάτων, ούτω δε και οι εν αυταίς διδασκάλοι. Κατά τα πρώτα δ έτη της ημετέρας εκατονταετηρίδος, τα [...] της στοιχειώδους και προκαταρκτικής παιδεύσεως εκαλούντο κοινά σχολεία [...] και [...] ο διδάσκαλος ωνομάζετο συνηθέστερον παιδαγωγός». Μ. Ι. Γεδεών, Η πνευματική κίνησις του Γένους κατά το ΙΗ και ΙΘ αιώνα, Αθήνα 1976, σελ. 227. 33 Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ,σελ. 323. 34 «Με το σύστημα των σχολικών επιτροπών οι κάτοικοι της κοινότητας συμμετείχαν ενεργά στα εκπαιδευτικά πράγματα της περιοχής τους και παρακολουθούσαν πολύ στενά το παιδευτικό έργο και τις προσπάθειες του σχολείου. Ενίσχυαν οικονομικά τα σχολικά τους ταμεία και πολλοί χάριζαν σ αυτά τις περιουσίες τους». Θ. Γέρου, Το εκπαιδευτικό πρόβλημα, Αθήνα 1975, σελ. 759. 35 Τα σχολικά ταμεία ενισχύονταν οικονομικά εκτός από τις κοινότητες, τους ιδρυτές και πλουσίους και από την τοπική εκκλησία, τις διάφορες επαγγελματικές συντεχνίες και σε ορισμένες περιπτώσεις με τα δίδακτρα που κατέβαλαν οι μαθητές εύπορων μόνο οικογενειών, γιατί η φοίτηση ήταν δωρεάν. Κ. Χατζόπουλος, Ελληνικά Σχολεία στην περίοδο της Οθωνανικής αυτοκρατορίας (1453 1821), Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 319. 36 Σπ. Ευαγγελόπουλος, Ελληνική Εκπαίδευση, τ. Α, όπ. παρ., σελ 76. 57

μόνο ο διευθυντής του σχολείου, φροντίζοντας αυτός για τα παιδαγωγικά θέματα και την οικονομική συντήρηση του, και άλλοτε οι ίδιοι οι ιδρυτές ή διάδοχοί τους. 37 α. Σχολεία πρώτου κύκλου: Το Σχολείο των Κοινών και Ιερών Γραμμάτων ή κατώτερο ή γραμματοδιδασκαλείο. Τα σχολεία αυτά ήταν τα επικρατέστερα, παρείχαν τη στοιχειώδη μόρφωση και λειτουργούσαν σε πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά, μοναστήρια και ερημοκλήσια. Στην πλειοψηφία τους δημιουργήθηκαν και λειτούργησαν στην αφάνεια, διατήρησαν από την παράδοση των προηγούμενων αιώνων έναν χαρακτήρα «θρησκευτικό», που αποτέλεσε και το ενοποιητικό τους στοιχείο. 38 Την εποχή αυτή, η φοίτηση στο σχολείο γίνεται για το παιδί, ακόμη και της μικρής κοινότητας, ένα στάδιο που φυσιολογικά θα διανύσει. 39 Τα κύρια διδασκόμενα μαθήματα ήταν ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, χριστιανική κατήχηση και εκκλησιαστική μουσική. 40 Ως αναγνωστικά βιβλία χρησιμοποιούνταν τα θρησκευτικά βιβλία της εκκλησίας. Εκτός από την Χρήσιμο Παιδαγωγία, το 5.Το πρώτο ελληνικό αλφαβητάριο, τυπωμένο στη Βιέννη το 1771. αλφαβητάρι 41 της Τουρκοκρατίας, ως σχολικά βιβλία χρησιμοποιούνταν τα λειτουργικά βιβλία: Οκτώηχος, Ψαλτήρι, Απόστολος, Τριώδιο, Ανθολόγιο. 42 Η διδασκαλία της γραφής έπονταν και ήταν τελείως διακριτή. 43 37 Σπ. Ευαγγελόπουλος, Ελληνική Εκπαίδευση, όπ. παρ., τ. Α, σελ 77. 38 Γ. Γ. Παπαδόπουλος, «Λόγος περί των προγενεστέρων ελληνικών σχολείων», Αθήνα 1857, σελ. 12-13. 39 Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ 320. 40 «Δεν υπήρχε πρόβλεψη για καμιά άλλη γνώση. Συνεπώς, τα κοινά αυτά σχολεία,... δεν έχουν καμμιά σχέση με το σημερινό δημοτικό σχολείο» Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 323. 41 Το Αλφαβητάριο ως έντυπο θα αργήσει να κάνει την εμφάνισή του: το πρώτο ονοματισμένο κυκλοφορεί μόλις το 1771. Το αποφθεγματάριο του Χρυσολωρά, το πρώτο αναγνωστικό, είναι ένα εντελώς ακατάλληλο γνωμολογικό συμπίλημα. Μόλις το 1830 το αναθεωρεί ο Σπ. Βλαντής. Κατά την εκκαθάριση 58

Οι μαθητές, χωρίς διάκριση ηλικίας ή επιπέδου, διδάσκονται ο καθένας ξεχωριστά. 44 Πρόκειται για την «ατομική μέθοδο», που οι αντίπαλοί της ονομάζουν 6.Παράσταση σχολείου από σελίδα τίτλου Αλφαβηταρίου (1820). απλά «παλαιά μέθοδο». Στην πρωτοπορία της ανάγκης αναμόρφωσης της μεθόδου διδασκαλίας βρίσκεται το όνομα του Κοραή. Με την παρακίνησή του, εγκαινιάζεται στις αρχές του 19 ου αιώνα στον ελλαδικό χώρο, η εισαγωγή της Αλληλοδιδακτικής μεθόδου. 45 Εισηγητές της μεθόδου, στην ελληνική εκπαίδευση, ήταν ο Γεώργιος Κλεόβουλος 46 που την πρωτοεφάρμοσε στην Οδησσό και την καλλιέργησε συστηματικότερα στη Χίο, καθώς και ο Αθανάσιος Πολίτης στην Κέρκυρα. 47 Οι δάσκαλοι των κοινών σχολείων ήταν κυρίως ιερείς και μοναχοί και συνήθως ο εκάστοτε εφημέριος ανελάμβανε την ευθύνη της λειτουργίας του σχολείου στην κοινότητά του. Υπήρχαν επίσης και λαϊκοί, εμπειρικοί κυρίως δάσκαλοι με περιορισμένες γνώσεις, καταγόμενοι από χαμηλά κοινωνικά στρώματα, 48 που εκλέγονταν από τους το απήλλαξε και από τον αποφθεγματισμό «θάλασσα, πυρ, γυνή κακά τρία». Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 324. 42 Όμως αυτά τα «βιβλία όντως άγια και θεολογικά, εις ωραίαν φράσιν ελληνικήν, οπού, όχι μόνον μικρά παιδία, αλλά και πολλοί διδάσκαλοι δεν γιγνώσκουσι ποσώς τι αναγιγνώσκουσιν» και έκαναν το μάθημα να παίρνει εντελώς παθητικό χαρακτήρα. Πολ. Κοντός, Ποικίλη διδασκαλία, σελ. 153-154. 43 Φ. Η. Ηλιού, Σημειώσεις, Αθήνα 1976, σσελ.112-115. 44 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο Λόγιο Ερμή «αν υποθέσης τον διδάσκαλον να διδάσκη 50 παίδας, 6 ώρας καθ εκάστην κατά συνέχειαν, δεν αναλογεί εις έκαστον παίδα, 7 λεπτά την ημέραν μόνον, και ακολούθως 40 ώραι μόνον εις εν ολόκληρον έτος. Ο δε λοιπός καιρός υπάγει χαμένος επειδή εν ω αυτός διδάσκει το εν, τα άλλα 49 μένουσιν αργά ή και παίζουσιν». Λόγιος Ερμής, 1820, σελ. 679. 45 «Η μέθοδος αυτή συστηματοποιημένη στην Αγγλία από τον A. Bell και τον J. Lancaster στο τέλος του 18 ου και στις αρχές του 19 ου αι., έρχεται στη Γαλλία την εποχή της Παλινόρθωσης με την επανάληψη των αγγλογαλλικών σχέσεων, σε μια στιγμή που είναι εμφανής η ανάγκη μεταρρυθμίσεων στη σχολική εκπαίδευση και αναζητούνται πρότυπα και μέσα, συχνά στο εξωτερικό. Η μέθοδος θα θεωρηθεί πρόσφορη για τη γρήγορη διάδοση της εκπαίδευσης στα λαϊκά στρώματα των πόλεων. Για την προώθηση και τη διάδοσή της θα δημιουργηθεί το 1815, με πρωτοβουλία της «Societe d encouragement pour l industrie nationale» ή «Societe pour l instruction elementaire» Μέσα από αυτό το κανάλι θα γνωρίσει η ελληνική παιδεία την αλληλοδιδακτική και θα αναγνωρίσει σε αυτήν την απάντηση στο ανοιχτό ζήτημα της εσωτερικής οργάνωσης των πρωτοβάθμιων σχολείων». Η αλληλοδιδακτική μέθοδος δεν ήταν βέβαια κάτι νέο. Το νεωτεριστικό της στοιχείο βρισκόταν στη σύνθεση των μέσων και των τεχνικών που χρησιμοποιούνταν για την οργάνωση της τάξης και τη διδασκαλία που είχαν χρησιμοποιηθεί σε άλλους καιρούς και στα πλαίσια άλλων συστημάτων. Με τη σύνθεση αυτών σε ένα αυστηρά κωδικοποιημένο σύνολο επιτρεπόταν να διδαχθεί ο αυξημένος αστικός πληθυσμός τις απαραίτητες προκαταρκτικές γνώσεις μέσα στο λιγότερο δυνατό χρόνο και με το μικρότερο δυνατό κόστος. Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπ. παρ., σελ. 28. 46 Ο Γ. Κλεόβουλος, εισηγητής της μεθόδου στην Ελλάδα, υπήρξε αντεπιστέλλον μέλος της «Εταιρείας περί Στοιχειώδους Διδασκαλίας» από το 1818. Για τη δραστηριότητά του αυτή βλέπε περισσότερα Γ. Σακκάς, Γεώργιος Κλεόβουλος,ο Φιλιππουπολίτης ο πρώτος Έλλην επιστήμων και αγνοημένος παιδαγωγός, Αθήνα 1956, σελ. 28-32. 47 Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 324. 48 Όπ. παρ. 59

επισκόπους και εφόρους των σχολείων και έπρεπε να έχουν ήθος και όσο δυνατόν περισσότερη μόρφωση. Σχολές για τη μόρφωση των δασκάλων δεν υπήρχαν. 49 Στην αρχή ο δάσκαλος πληρωνόταν απ τους μαθητές μέχρι να τους χορηγηθεί μισθός. β. Σχολεία δεύτερου κύκλου: Το Ελληνικό Σχολείο που μελετά την αρχαία ελληνική γλώσσα ( γραμματική, συνταχτικό, κείμενα, κλπ. ). Ο δεύτερος κύκλος αποτελεί προέκταση του πρώτου, είναι όμως συνδεδεμένος με τον τρίτο κύκλο του οποίου αποτελεί προπαρασκευαστικό τμήμα. Σε πολλές περιπτώσεις συνυπάρχουν και οι τρεις κύκλοι κάτω από την ίδια στέγη. Ο τύπος των σχολών αυτών και γενικώτερα του μέσου και ανώτερου κύκλου εμφανίζουν ποικιλία ονομασιών, χωρίς ωστόσο να παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις ως προς το ουσιαστικό περιεχόμενο. Αποκαλούνται: Φροντιστήριον, Παιδαγωγείον, Μουσείον, Ελληνομουσείον, Λύκειον, Παγγενές, Ακαδημία, Κολλέγιον. «Τα ίδια τα ονόματα των σχολείων (Ακαδημία, Μουσείον, Λύκειον κλπ.) έδειχναν περίτρανα ότι η νεαρή ελληνική αστική τάξη αναζητούσε στους αρχαίους ένα πνευματικό και ηθικό στήριγμα περιωπής, σε συνδυασμό με τον ορθολογισμό που άνθιζε στη Δύση». 50 7.CONSTANTINUS LASKARIS Ερωτήματα, Venezia, Aldus Manutius, 1495. Τα μαθήματα που διδάσκονταν στο σχολεία του δεύτερου κύκλου χωρίζονταν σε δυο επίπεδα: Στο πρώτο επίπεδο, «των πρωτοπείρων», διδάσκονταν τα «γραμματικά» (Γραμματική και Συνταχτικό της αρχαίας ελληνικής γλώσσας). «Τα μεγαλύτερα παιδιά αποστήθιζαν τα οχτώ μέρη της Γραμματικής του Λασκάρεως και συνάμα ερμήνευαν τις Γνώμες του Χρυσολωρά. Στα κείμενα έκαναν τεχνολογία με κάποια υπερβολική σχολαστικότητα». 51 Για τη διδασκαλία των αρχαίων κειμένων χρησιμοποιούνταν δύο κλασικά εγχειρίδια (Γραμματικές) του Θεόδωρου 8.THEODORUS GAZA. Γραμματική Εισαγωγή, Venezia, Aldus Manutius, 1495. 49 Δάσκαλοι με τυπικά προσόντα, χορηγούμενα από σχολές, αναφαίνονται προς το τέλος του 18 ου αιώνα. 50 Απ. Παπανδρέου, Η τραγωδία της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, Αθήνα 1985, σελ. 31. 51 Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Παιδεία στην Τουρκοκρατία, όπ. παρ., σελ. 49. 60

Γαζή και του Κωνσταντίνου Λάσκαρη. Οι δάσκαλοι της Πατμιάδας Σχολής δίδασκαν με βάση τη Γραμματική του Θ. Γαζή και οι μαθητές ονομάζονταν «Γαζίται». Στις σχολές των Ιωαννίνων οι δάσκαλοι χρησιμοποιούσαν τη Γραμματική του Κ. Λάσκαρη και οι μαθητές αποκαλούνταν «Λασκαρίται». 52 Στο δεύτερο επίπεδο διδάσκονταν «τα της κυκλοπαιδείας μαθήματα»: αρχαία ελληνικά ( έργα κλασικά και χριστιανικά), ρητορική και λογική. 53 «Ερμήνευαν κείμενα, όπως τους Λόγους του Ισοκράτη. Διάβαζαν την Βατραχομυομαχία, τους Μύθους του Αισώπου, τον Πανηγυρικό του Ισοκράτη, τον Προς τους νέους Λόγο του Μ. Βασιλείου, λόγους του Γρηγόριου Ναζιανζινού και του Συνεσίου. Έκαναν και ασκήσεις στη Ρητορική. Στη συνέχεια μελετούσαν τους αρχαίους Έλληνες ποιητές, Πίνδαρο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη και Θεόκριτο. Κύριο εντρίφημά τους ήταν και ο Όμηρος. Η Λογική διδασκόταν με βάση το Σουγδουρή ή το Θεόφιλο τον Κορυδαλλέα.» 54 Η μέθοδος διδασκαλίας που ακολουθούσαν, κυρίως, ήταν το ξεπερασμένο σύστημα των βυζαντινών, η ψυχαγωγία, σύστημα εμπειρικό και μηχανικό. Η ερμηνεία των αρχαίων κειμένων γινόταν με την αντικατάσταση 55 δηλαδή των λέξεων του κειμένου με πολλές συνώνυμες λέξεις και φράσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. γ. Σχολεία τρίτου κύκλου:το Ανώτερο Σχολείο ασχολούνταν με τη μελέτη της φιλοσοφίας και των επιστημών. Η ανώτερη παιδεία προβλημάτισε, αποτέλεσε το κέντρο της πνευματικής ζωής του νέου ελληνισμού χωρίς ωστόσο να οργανωθεί και αυτή συστηματικά. Στον αναπόφευκτα προσωποπαγή χαρακτήρα των σχολών αποδίδονται πολλά μειονεκτήματα. Κέντρο της διδασκαλίας ήταν ο φορέας και όχι ο δέκτης. 56 «Στις ανώτερες σχολές οι νέοι 52 Σπ. Ευαγγελόπουλος, Ελληνική Εκπαίδευση, όπ. παρ., τ. Α, σελ 79. 53 Αγγελική Σκαρβέλη Νικολοπούλου, Τα μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων επί Τουρκοκρατίας, Αθήνα 1989, σελ. 179 κ.ε. 54 Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Παιδεία στην Τουρκοκρατία, όπ. παρ., σελ. 49. 55 Παράδειγμα της μεθόδου αυτής αποτελεί η παρακάτω εξήγηση «του περί λέοντος κοιμωμένου και μυός μύθου». «Ένας ποντικός διέβη, διεπέρασε, διήλθεν ανά μέσον του αυχένος, του λαιμού, του τραχήλου ενός λεονταρίου, όπου ύπνωττεν, εκαθεύδεν, εκοιμάτο και αυτός ο κοιμώμενος λέων ηγέρθη, εξύπνησεν, εσηκώθη, ταχύτατα, ογληγορώτατα, εξαφνικώτατα και μια αλώπηξ εγέλασε, εχλεύασεν, επερίπαιξεν, έσκωψεν αυτόν δια την δειλίαν του κλπ». Α. Ισηγόνη, Ιστορία της Παιδείας, Αθήνα 1964, σελ. 207. 56 Αν δηλαδή ο διδάσκων είχε ιδιαίτερη επίδοση στη διδασκαλία της γλώσσας τότε το βάρος θα πέσει στο τυπικό μέρος ή στο ερμηνευτικό, ανάλογα πάλι με την ιδιαίτερη κλίση του. Το μάθημα γινόταν σε συνεχή λόγο, πολλές φορές σε ρυθμό υπαγορεύσεως, και οι σπουδαστές έγραφαν ή και αντέγραφαν από το κείμενο του διδασκάλου. Δεύτερη φάση ήταν η αποστήθιση του κειμένου αυτού. Έτσι ολοκληρωνόταν η πρόσκτηση των γνώσεων. «Ο σπουδαστής δεν έχει το δικαίωμα ούτε να διατυπώσει απορίες, ούτε να προκαλέσει συζήτηση. Η ύλη είναι ένα δεδομένο ποσό γνώσεων που πρέπει να μετακενωθή με τον τρόπο αυτό στη μνήμη του μαθητή. Δεν υπάρχουν περιθώρια να καλλιεργηθεί η κρίση...ο σπουδαστής δεν είναι 61

σπούδαζαν, εκτός από τους κλασικούς και εκκλησιαστικούς συγγραφείς, τις μαθηματικές και φυσικές επιστήμες, όπως είχαν διαμορφωθεί στις Ευρωπαϊκές χώρες, καθόσον πολλοί καθηγητές των σχολών αυτών είχαν προηγουμένως σπουδάσει σε πανεπιστήμια της Δύσης». 57 Τα Μαθηματικά τα διδάσκονταν «με βάση τον Ευκλείδη και τον Αρχιμήδη ή τον Νικόμαχο Γερασηνό, με σχόλια του φιλόσοφου Πρόκλου. Ένα πολύ μεγάλο μέρος της ενασχόλησής τους κάλυπταν τα θεολογικά κείμενα, Αγία Γραφή, Πατέρες της Εκκλησίας και μερικά ιστορικά εκκλησιαστικά κείμενα». 58 Στις δημόσιες εξετάσεις των μαθητών που γενικεύονται κυρίως μετά το 1810, «συντρέχει πλήθος πολύ παντός γένους και πάσης τάξεως ανθρώπων, βλέπουσι τας προόδους των μαθητών και απορούσι και θαυμάζουσι και την επιμέλειαν των διδασκάλων και την αγχίνοιαν των μαθητών.» 59 Τις εκπαιδευτικές ανάγκες των σπουδαστών στήριζε και ο θεσμός των υποτροφιών που προέκυψε από τα ίδια τα πράγματα, γιατί οι ανάγκες των μαθητών ήταν μεγάλες. Οι περισσότερες σχολές είχαν σχετική πρόνοια για άπορους μαθητές. 60 «Όλες οι ανώτερες σχολές με ελάχιστες εξαιρέσεις δημιουργήθηκαν ή αναμορφώθηκαν κατά το χρονικό διάστημα 1669 1821». 61 2.2. Τα διάσπαρτα ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα Η διαφύλαξη των ελληνικών παραδόσεων και η διάδοση των ελληνικών γραμμάτων οφείλονται κυρίως στη διατήρηση ζωντανών των διάσπαρτων ελληνικών ιδρυμάτων που αποτέλεσαν κέντρα της ανάλαμψης των ζώπυρων 9.Το Φλαγγίνειο Φροντιστήριο. της ελληνικής παιδείας όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο δυνατόν να διανοηθή τον διάλογο στο σχολείο, αφού του έχει απαγορευθή ήδη στο σπίτι». Άλ.. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 324. 57 Σπ. Ευαγγελόπουλος, Ελληνική Εκπαίδευση, όπ. παρ., τ. Α, σελ 80. 58 Ν. Ζαχαρόπουλος, Η Παιδεία στην Τουρκοκρατία όπ. παρ., σελ. 49. 59 Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 328. 60 «Παράλληλα...προς αυτές τις επίσημα καθιερωμένες με την ιδρυτική πράξη υποτροφίες, πρέπει να υπάρχει και ένας κυμαινόμενος αριθμός από ιδιωτικές υποτροφίεςπου να έχουν είτε τοπική προέλευση είτε συγκεκριμένη επιδίωξη.... αυξάνει ακόμα περισσότερο ο αριθμός των υποτρόφων με μια ειδική κατηγορία σπουδαστών... κατά κανόνα άποροι νέοι...παίρνουν το σχήμα για να έχουν την υποστήριξη μιας μονής ή μιας εκκλησίας και σπουδάζουν με τον τρόπο αυτό δωρεάν». Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 321. 61 Άλ. Αγγέλου, «Η εκπαίδευση», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 310. 62

Ν. Ζαχαρόπουλος. Κύριοι δημιουργοί τους υπήρξαν αξιόλογοι φιλόμουσοι Έλληνες έμποροι, που το έργο τους συνέδραμαν και λόγιοι κληρικοί και λαϊκοί. 62 «Η Βενετία, η ηθική όπως τη χαρακτήρισαν πρωτεύουσα του μη υποδουλωμένου στους Τούρκους Ελληνισμού, ήταν σημαντικώτατη πνευματική εστία, κέντρο συναντήσεως και επικοινωνίας των κατοίκων του βενετοκρατούμενου χώρου.» 63 Με κληροδότημα του Θωμά Φλαγγίνη, γεννημένου, το 1579, στη Βενετία από πατέρα Κερκυραίο και μητέρα Κυπρία, ιδρύθηκε το Φλαγγιανό Φροντιστήριο, που υπήρξε ένα από τα σπουδαιότερα παιδευτικά κέντρα του Ελληνισμού στη Δύση. 64 Το Φλαγγίνειο Κολλέγιο στη Βενετία λειτούργησε από το 1665 ως 1797. Επίσης από το ΙΔ αιώνα κιόλας γνωρίζουμε ότι Κύπριοι νέοι με ιδιαίτερη κλίση για σπουδές σπούδαζαν ως υπότροφοι στην Πάδοβα. 65 Άλλη προσπάθεια για ίδρυση σχολής έγινε στην Ολλανδία με τη σύμπραξη του πατριάρχη Αλεξανδρείας Γερασίμου (1622) και Προτεσταντών. Η ενέργεια αυτή συνάντησε την αντίδραση του Πατριαρχείου. Προσπάθειες επίσης σημειώθηκαν στην Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Τυβίγγη κ.α. 66 2.2.1. Αναφορά στο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας Πυκνή προσέλευση παρατηρείται, το 17 ο και 18 ο αιώνα, στο Πανεπιστημιακό Ίδρυμα της Πάδοβας. Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, το επίσημο ίδρυμα ανώτατης παιδείας της ενετικής πολιτείας από το 1405, έγινε η εστία της πανεπιστημιακής μόρφωσης των Ελλήνων από 10.Το Πανεπιστήμιο της Πάδοβας τις βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες. Οι Κύπριοι, φυσικά οι Κρήτες, οι Χιώτες και οι Επτανήσιοι, δημιούργησαν παράδοση συνεχούς ελληνικής παρουσίας στο σπουδαστικό σώμα της Πάδοβας. Σταδιακά δημιουργήθηκαν ειδικοί θεσμοί, και τον δέκατο έβδομο αιώνα τα ειδικά για τους Έλληνες 62 Ν. Ζαχαρόπουλος, Η παιδεία στην Τουρκοκρατία, όπ. παρ., σελ. 75. 63 Χρύσα Μαλτέζου, «Ο αντίκτυπος της Τουρκικής κατακτήσεως της Κρήτης στα Ιόνια», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ. 217. 64 Όπ. παρ. 65 Ως ιδρυτής ενός από τα πρώτα και σπουδαιότερα απ αυτά τα κολλέγια αναφέρεται ο καθολικός αρχιεπίσκοπος της Κέρκυρας Ιάκωβος Κόκκος (16 ος αιώνας). Τον ίδιο αιώνα ο ορθόδοξος επίσκοπος Κισσάμου Γεράσιμος Παλαιόκαπας ίδρυσε άλλο κολλέγιο το οποίο φιλοξενούσε 24 νέους ( 12 από την Κρήτη και οι υπόλοιποι από τα Επτάνησα). Το ΙΖ αιώνα ο διαπρεπής Έλληνας λόγιος Ιωάννης Κωττούνιος ίδρυσε στην Πάδοβα το Κολλέγιο του Κωττούνιου, το οποίο δέχθηκε πλήθος μαθητών μέχρι να καταργηθεί την εποχή του Ναπολέοντα.. 66 Ν. Ζαχαρόπουλος, Η παιδεία στην Τουρκοκρατία, όπ. παρ., σελ. 75-76. 63

δύο κολλέγια, το Κολέγιο του Αγίου Ιωάννη ή Παλαιόκαπα και το νεότερο αλλά περιφημότερο Κωττουνιανό Κολέγιο, διευκόλυναν σημαντικά την προσέλευση και τις σπουδές των Ελλήνων στην Πάδοβα. Από τους Έλληνες σπουδαστές αρκετοί διέπρεψαν και ως καθηγητές του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, ενώ όσοι δεν σταδιοδρόμησαν στη Δύση αναδείχθηκαν σε πνευματικούς ηγέτες της ελληνικής Ανατολής μετά την επιστροφή τους. 67 Η προσέλευση αυτή οφειλόταν κυρίως στα προνόμια που καθιέρωσε η Βενετία για τη nazione oltramarina ( ελληνική φοιτητική οργάνωση). 68 Η Nazione ήταν η οικογένεια των ομοεθνών, υποδεχόταν τους νέους που έφθαναν να σπουδάσουν στην Πάδοβα. Αν αναλογιστούμε ότι πολύ συχνά οι νέοι υποψήφιοι, οι Pupilli, ήταν μικρής ηλικίας κάποτε κάτω των 15 ετών, μπορούμε να καταλάβουμε τη σημασία αυτής της προστασίας μέσα στη Nazione. 69 Ο όμιλος είχε τη δική του σφραγίδα, στην οποία παριστανόταν καθισμένος σε θρόνο αυτός που επρόκειτο να βασιλέψει ως αυτοκράτορας των Ελλήνων και ήταν χαραγμένη επιγραφή «Insignia Inclitae Nationis Ultramarinae», δηλ. «εμβλήματα του ένδοξου υπερπόντιου έθνους». 70 Η ευγενής μάλιστα καταγωγή όσων συμμετείχαν στους συλλόγους αυτούς και σπούδαζαν στα ανώτατα εκπαιδευτήρια της Δύσης, σημειωνόταν ιδιαίτερα και μάλιστα στους τοίχους των ιδρυμάτων με φιλοτεχνημμένα στέμματα. Περίπου διακόσια τέτοια στέμματα, αναφέρει ο Ν. Ζαχαρόπουλος ήταν φιλοτεχνημένα στους τοίχους του Πανεπιστημίου της Πάδοβας. 71 Στην Oltramarina εγγράφονταν στη Νομική μόνον Έλληνες, ενώ στην Ιατροφιλοσοφική, εκτός από τους Έλληνες, οι Ιλλυριοί, Δαλματοί, Ίστριοι και Σικελοί, χωρίς αυτή η κατανομή να είναι σταθερή. «Οι νόμοι, όπως παραδίδονταν στο καταστατικό, έπρεπε να τηρούνται από τους ομοεθνείς για να δοξάζεται η Nazione που περιλαμβάνει όλους τους ορθοδόξους ( di rito Greco) και τους Υπερποντίους (Oltramarini), καθώς και όσους δεν έχουν στην Πάδοβα δική τους Nazione.» 72 67 Π. Κιτρομηλίδης, Ι. Μοισιόδαξ, Αθήνα 1985, σελ. 60-61. 68 Χρύσα Μαλτέζου, «Ο αντίκτυπος της Τουρκικής κατακτήσεως της Κρήτης στα Ιόνια», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ. σελ. 217-218. 69 Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, «Τα ανέκδοτα καταστατικά του Σωματείου των Ελλήνων Φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας (17 ος -18 ος αι.)», Ιστορικότητα της Παιδικής Ηλικίας και της Νεότητας, Αθήνα 1986, σελ. 460-461. 70 Ν. Ζαχαρόπουλος, Η παιδεία στην Τουρκοκρατία, όπ. παρ., σελ. 80. 71 Όπ. παρ. 72 Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη, «Τα ανέκδοτα καταστατικά του Σωματείου των Ελλήνων Φοιτητών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας (17 ος -18 ος αι.)», Ιστορικότητα της Παιδικής Ηλικίας και της Νεότητας, όπ.παρ., σελ.462. 64

2.3. Νομοθετική Θεμελίωση της Ελληνικής Εκπαιδεύσεως (1821-1827) Με την κήρυξη της Επανάστασης «η ειρηνική των γραμμάτων παλαίστρα μετεβλήθη εις στάδιον αίματος» 73, οι περισσότερες σχολές θα κλείσουν ή θα αναστείλουν τη λειτουργία τους και οι δάσκαλοι θα στραφούν «υπέρ της ελευθερίας, ομονοίας και δημοσίας τάξεως κήρυγμα». 74 Οι δάσκαλοι άρχισαν να καταφθάνουν στην αγωνιζόμενη Ελλάδα, για να προσφέρουν υπηρεσίες, άλλοι στη διοίκηση της χώρας και οι περισσότεροι στην εκπαιδευτική ανασυγκρότησή της. 75 Οι ατομικές ευθύνες της προεπαναστατικής λογιοσύνης θα παραχωρήσουν τώρα τη θέση τους στην αρμοδιότητα του Κράτους και των οργάνων του. 76 Η «Νομική διάταξις της Ανατολικής χέρσου Ελλάδος», η οποία εκδόθηκε «εν Σαλώνοις της Φωκίδος τη 15 Νοεμβρίου Α Ελευθερίας 1821» 77, όριζε ότι: «Ο Άρειος Πάγος οφείλει να φροντίζη περί σχολείων, ορφανοτροφείων, νοσοκομείων εις τας πόλεις να συστηθώσι, των οποίων όλων έχει την επίσκεψιν». 78 Το Σχέδιον Γενικού Μηχανισμού Οργανισμού της Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος, που εκδόθηκε την 27 η Φεβρουαρίου 1822, ορίζει ότι ο Μινίστρος Εσωτερικών μεταξύ άλλων «Ενασχολείται μετ επιμελείας εις την είσαξιν και διάδοσιν των Φώτων [...], προβάλλων εις την Διοίκησιν την μέθοδον και τους τρόπους δια την ανέγερσιν πανεπιστημίων, λυκείων σχολείων, και λοιπών διδακτηρίων, και ιδιαιτέρως σχολείων του μεν Ναυτικού, του δε πολεμικού. Εν γένει δε αναλαμβάνει την φροντίδα να διδάσκωνται οι νέοι πάσης τάξεως τα κοινά γράμματα και τα πρώτα εις βίον αναγκαία μαθήματα δια της αλληλοδιδακτικής μεθόδου». 79 Σε άλλο κείμενο της η ίδια Αρχή αναφέρεται και στο χρέος που έχει «κάθε πεφωτισμένη Διοίκησις [...] να φροντίζη δια την ανατροφήν των πολιτών, δια την ηθικήν και δια την καλήν νομοθεσίαν, καθότι δι αυτών ο άνθρωπος εξ απαλών ονύχων 73 Ν. Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, Αθήνα 1973, σελ. 160. 74 Όπ. παρ. 75 Ελένη Κούκου, «Η Παιδεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ,σελ. 587. 76 Κ. Δημαράς, «Το σχήμα του Διαφωτισμού», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τ. ΙΑ, σελ.352. 77 Νομική διάταξη, (τμήμα Α Κεφ. Α, Κστ): Αικατερίνη Κουμαριανού, Ο Ελληνικός Προεπαναστατικός Τύπος, όπ. παρ., σελ. 398. 78 Α. Δημαράς, Η μεταρύθμιση που δεν έγινε, Αθήνα 1974, τ.β, σελ. 303. 79 Χ. Κλειώσης, Ιστορία της Τοπικής Αυτοδιοικήσεως, Αθήνα 1977, σελ. 263 264. 65

ταυτίζεται με την αρετήν, γνωρίζει τα καθήκοντά του προς τον Θεόν, προς την πατρίδα και προς τους ομοίους του, και χειραγωγείται εις την οδόν της ευδαιμονίας» 80 Στη Διακήρυξις της Πελοποννησιακής Γερουσίας, 27 Απριλίου 1822, με αφορμή την ίδρυση ενός αλληλοδιδακτικού και ελληνικού σχολείου στην Τρίπολη, διατυπώνονται οι στόχοι της εκπαίδευσης στα πλαίσια του εθνικού αστικού κράτους: «...ήδη απολαύομεν οπωσούν της φιλτάτης ελευθερίας και της γλυκείας ελπίδος του να την αποκτήσωμεν παντελώς, δια να ευδαιμονήσωμεν. Αλλά πόσον δυσκολώτερον είναι, αγαπητοί αδελφοί, το να φυλάξωμεν την ανεξαρτησίαν μας! Πόσον δυσκολώτερον είναι να διοικηθώμεν νουνεχώς δια να φανώμεν άξιοι των προγόνων μας εις τα όμματα της πεφωτισμένης Ευρώπης! [...] Η διοίκησις απαιτεί προ πάντων καλήν νομοθεσίαν, ο νομοθέτης δια να είναι καλός οφείλει να γνωρίζη την φύσιν και την καρδίαν του ανθρώπου, δια να γνωρίζη δε τον άνθρωπον οφείλει να είναι φιλόσοφος, δια να γένη φιλόσοφος οφείλει να διδαχθή όσα μαθήματα συνιστώσι την φιλοσοφίαν, δια να διδαχθή χρειάζεται σχολείον, διδασκάλους, βιβλία, εκ τούτων δε πηγάζουν τα φώτα και απολαμβάνοντες τα φώτα ημπορούμεν να ευδοκιμήσωμεν, και να διατηρήσωμεν την ανεξαρτησίαν της ελληνικής επικρατείας μας». 81 Σύμφωνα με το σύνταγμα του 1823: «Η δημόσιος εκπαίδευσις είναι υπό την προστασίαν του Βουλευτικού σώματος» 82 Στο κεφάλαιο Ι του συντάγματος του 1823, το άρθρο πζ προσδιορίζει: «Συστηματικώς να οργανισθή η εκπαίδευσις της νεολαίας, και να εισαχθή καθ όλην την Επικράτειαν η αλληλοδιδακτική μέθοδος από την Διοίκησιν». 83 Το Βουλευτικό σώμα, για την υλοποίηση του άρθρου πζ, «θα διορίσει τον Θ. Φαρμακίδη Έφορον της παιδείας και ηθικής ανατροφής των παίδων. Δημιουργείται έτσι ένα νέο όργανο κεντρικού διοικητικού ελέγχου της εκπαίδευσης» 84. Το Βουλευτικό σώμα, τον Ιούλιο του 1824, θα διορίσει στη θέση αυτή, τον Γρ. Κωνσταντά, που διατήρησε αυτή τη θέση ως την άφιξη του Καποδίστρια. 85 Στις 11 Ιουλίου 1824 το Βουλευτικό Σώμα με ψήφισμα κατάρτισε πενταμελή επιτροπή υπό την προεδρία του Άνθιμου Γαζή η οποία συνέταξε μελετημένο σχέδιο οργανώσεως 80 «Διακήρυξις της 16 Μαρτίου 1822»,:Α. Δημαρά, Η μεταρύθμιση που δεν έγινε, Αθήνα 1973, τ. Α, όπ. παρ., σελ. 4. 81 Α. Δασκαλάκης, Κείμενα- Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης, τα περί Παιδείας, Αθήνα 1968, σελ. 30. Ιδέ ειδικότερα σχετικά με τη διοίκηση της Ελληνικής Εκπαιδεύσεως μετά το 1821-1827, την Εκπαιδευτική Πολιτική και τα Εκπαιδευτικά Σχέδια: Χ. Μπαμπούνης, Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή Περίοδο, όπ. παρ., σσελ. 50-66. 82 Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια, όπ. παρ., σελ. 34. 83 Χ. Κλειώσης, Ιστορία της Τοπικής Αυτοδιοικήσεως, όπ. παρ., σελ. 275. 84 Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια, όπ. παρ. σελ. 35. 85 Ελένη Κούκου, «Παιδεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ.,τόμ. ΙΑ,σελ. 588. 66

«της κοινής παιδείας του έθνους». 86 Η πενταμελή επιτροπή αποτελούνταν «από τους Άνθιμο Γαζή, Μ. Καββά, Κ.Λ. Λιβερόπουλο, Πανούτσο Νοταρά, και Σπ. Τρικούπη 87 Με σύντομο τρόπο ο Νικόλαος Δραγούμης 88 παρέχει διαγραμματικά και με παραστατικό τρόπο την εικόνα του εκπονηθέντος σχεδίου της Επιτροπής Γαζή. «Τρία είδη σχολείων να συστηθώσιν εις την Ελληνικήν Επικράτειαν δια την ευτυχή πρόοδον του φωτισμού και την εκείθεν ευδαιμονίαν του γένους[...] Αλλ επειδή τοιούτον σχέδιον δεν είναι του παρόντος καιρού να βαλθή εις πράξιν καθ όλην την έκτασιν του η επιτροπή περιορίζεται εις μόνον το πρώτον είδος το οποίον κοινώς ονομαζόμενον αλληλοδιδασκαλία είναι αναγκαιότατον και κοινωφελέστατον εις την Ελλάδα, και εν ταυτώ ολιγοδάπανον δια την επικράτειαν, και ανέξοδον δια τον μαθητήν». 89 Η Επιτροπή πρότεινε επίσης να ιδρυθεί στο Άργος «εν πρότυπον διδασκαλείον» όπου θα εκπαιδεύονταν οι δάσκαλοι. 90 Σχετικά με την Τριτοβάθμια Παιδεία ο συντάκτης του σχεδίου του 1824 σημειώνει: «Εις την Ελλάδα δεν είναι δυνατόν να συστηθώσι τινά της Τριτοβαθμίου Παιδείας Καταστήματα, ειμή μετά χρόνων παρέλευσιν». 91 Στις 10 Φεβρουαρίου 1825, το βουλευτικό δημοσιεύει διάταγμα, Περί αρμοδιοτήτων, χρεών και δικαιωμάτων του εφόρου παιδείας. 92 Το πρώτο και βασικό έργο που ανατίθεται σ αυτό το νέο όργανο είναι βέβαια η επιθεώρηση 93 όλων των σχολείων της χώρας και η ενημέρωση της Διοίκησης. 86 Όπ. παρ. 87 Γ. Λεοντσίνης, Ζητήματα Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Εκπαίδευσης, Αθήνα 1995, σελ. 235. 88 Όπ. παρ. 89 Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια, όπ. παρ., σελ. 39. 90 Ελένη Κούκου, «Παιδεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ.,τ. ΙΑ,σελ 588. 91 Α. Δασκαλάκη, Κείμενα- Πηγαί της Ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης, τα περί Παιδείας, όπ. παρ., σελ. 53. 92 Ελένη Κούκου, «Παιδεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ.,τ. ΙΑ, σελ.588. «Ο Έφορος επιφορτίζεται να πληροφορηθεί για την ικανότητα και την ηθική του δασκάλου, για τα διδασκόμενα μαθήματα και τη μέθοδο διδασκαλίας, καθώς και τους χρηματικούς πόρους του κάθε σχολείου και της διαχείρισής του από τους τοπικούς εφόρους, τους υπεύθυνους των σχολείων. Μέσα στα πλαίσια των καθηκόντων του είναι επίσης το να προτείνει στους δασκάλους και στους εφόρους βελτιώσεις της παιδαγωγικής οργάνωσης των υπαρχόντων σχολείων, καθώς και μέσα για την ίδρυση νέων. Από την πλευρά τους οι δάσκαλοι και οι έφοροι είναι υποχρεωμένοι να ακολουθούν τις υποδείξεις του και η κυβέρνηση να συνεισφέρει στην εφαρμογή τους». Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια, όπ. παρ., σελ. 35-36. 93 Τον Ιανουάριο του 1825 «ο διδάσκαλος» της Αθήνας Γ. Γενάδιος πληροφορούσε τον έφορο Γ. Κωνσταντά ότι το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο της Αθήνας είχε «υπέρ τους 250 μαθητάς, ενώ είναι χωρητικόν μόνον 132». Τα σχολεία της Αθήνας συντηρούσε χρηματικά ο στρατηγός Γκούρας, αν και ο ίδιος ήταν αγράμματος. Το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου ανέλαβε τη συντήρηση των σχολείων της Αθήνας, όπως και την ίδρυση σχολείου δια τα κοράσια, η Φιλόμουσος Εταιρεία των Αθηνών. Είναι γνωστό ότι κατά το 1825 και μετέπειτα λειτουργούσαν πέντε σχολεία συνολικά: α) σχολείον της νέας παιδαγωγίας (αλληλοδιδακτικό) με προχωρημένους μαθητές και δάσκαλο τον Συνέσιο Σμυρναίο, β) δεύτερο αλληλοδιδακτικό, όπου δίδασκε ο Νεόφ. Νικητόπλος, που διηύθυνε και το σχολείον των κορασίδων, γ) σχολείο ελληνικής γλώσσας, με δάσκαλο τον Ιωάννη Ειρηναίο, όπου διδασκόταν και η 67

Σύμφωνα με τη συνοπτική έκθεση, του Εφόρου Γρ. Κωνσταντά, περί Ελληνικών Σχολείων 94 κατά το 1825, «στις απελευθερωμένες περιοχές της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδας, καθώς και στα νησιά Άνδρος, Σίφνος και Πάτμος, λειτουργούν το 1825 τουλάχιστον 10 Αλληλοδιδακτικά σχολεία, 12 Ελληνικά και ένα Κεντρικό αλληλοδιδακτικό σχολείο στο Άργος, στο οποίο εκπαιδεύονται αλληλοδιδάσκαλοι». 95 Σύμφωνα με τον Η. Dutrone «στο τέλος του 1827 τα σχολεία αυτά ανέρχονται σε 70, με 1400 περίπου μαθητές, ενώ 13 από αυτά λειτουργούσαν ήδη προεπαναστατικά. Από τα 57 σχολεία που ιδρύθηκαν ανάμεσα στο Μάρτιο του 1821 και τον Ιανουάριο του 1828, 14 είναι αλληλοδιδακτικά, με 557 μαθητές». 96 Χρήματα για τα έξοδα των σχολείων 97 και την πληρωμή των δασκάλων δεν υπήρχαν, αφού η κυβέρνηση δεν διέθετε τα αναγκαία μέσα ούτε για τη διεξαγωγή του Αγώνος. Τα πάντα γίνονταν με τις αυθόρμητες προσφορές των κατοίκων και των μοναστηριών. 2.3.1. Η Γυναικεία Εκπαίδευση Γνωστό είναι ότι από το 17 ο αιώνα ξεχωριστή ήταν η θέση της γυναίκας 98 στο φαναριώτικο κύκλο. Οι Φαναριώτισσες 99 αποκτούσαν ξεχωριστή θέση στην κοινωνία και στην οικογένεια και πολλές απ αυτές διακρίνονταν για τη μόρφωσή τους, τη μουσική και θεατρική τους παιδεία αλλά και στην ποίηση. 100 Ωστόσο, αν και η θέση της Ελληνίδας 101 στην οικογένεια και στην κοινωνία σταδιακά βελτιώνεται, ειδική φροντίδα για τη μόρφωση ιταλική γλώσσα και ε) σχολείο ιστορίας των φιλοσοφικών επιστημών, με δάσκαλο τον Γ. Γεννάδιο.» Ελένη Κούκου, «Παιδεία», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. παρ., τόμ. ΙΑ,σελ. 588. 94 Γρηγορίου Κωνσταντά, Έκθεσις περί της Παιδείας: Γ. Λεοντσίνη, Ζητήματα Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας και Εκπαίδευσης, όπ. παρ., σελ. 248-252. 95 Ελένη Καλαφάτη, Τα σχολικά κτίρια, όπ. παρ., σελ. 39-40. 96 Όπ. παρ. 97 Ιδέ περισσότερα σχετικά με το σχολικό δίκτυο της περιόδου αυτής Χ. Μπαμπούνης, Η Εκπαίδευση κατά την Καποδιστριακή Περίοδο, όπ. παρ., σελ. 71-94. 98 Η Ρωξάνη ή Ρωξάνδρα Μαυροκορδάτου, μητέρα του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου, θεωρείται σαν η «πρώτη Φαναριώτισα» σοφή όπως την αποκαλεί ο Κ. Παπαρηγόπουλος. Ελένη Κούκου, Θεσμοί και προνόμια του Ελληνισμού μετά την άλωση,όπ. παρ., σελ. 172. 99 Κάποια καλή εικόνα του τρόπου με τον οποίο εκπαιδεύονταν οι νέες καθώς και τα στάδια εκπαίδευσης αυτής μας δίνει ο Αλέξανδρος Ραγκαβής Συγκεκριμένα η αδερφή του διδασκόταν όπως και ο ίδιος Αρχαία Ελληνικά, Ιστορία, Γαλλικά, Ζωγραφική. Α. Ρίζος Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Α, Αθήνα 1894, σελ. 24-27 και 66-67. Ο Μ. Γεδεών αναφέρει ότι πολλές Φαναριώτισσες όπως η Ραλλού Καρατζά, η Ραλλού Σούτζου, η Αικατερίνη Σούτζου και η Σμαράγδα Σκαρλάτου Καλλιμάχη ασχολήθηκαν με μεταφράσεις γνωστών έργων. 100 Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830 1893), Αθήνα 1986, σελ. 22. 101 Στα νησιά του Αιγαίου και ιδιαίτερα στις Κυκλάδες, οι περιηγητές επισημαίνουν μεγάλη διαφορά στην κοινωνική θέση και τις ελευθερίες που απολαμβάνουν οι γυναίκες σε σύγκριση με την ηπειρωτική Ελλάδα» Σιδηρούλα Ζιώγου-Καραστεργίου, Η μέση εκπαίδευση των κοριτσιών στην Ελλάδα (1830 1893), όπ. παρ., σελ. 22-23. 68