ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΕΙ ΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ε.Π. ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 2000 2006 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΡΓΟ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΟΥΜΕΝΟ ΚΑΤΑ 75% ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ (ΕΚΤ) ΜΕΛΕΤΗ «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία» ΤΕΛΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ (Α & Β ΦΑΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ) ΑΝΑ ΟΧΟΣ: ΣΤΕΛΛΑ ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Λάρισα, Ιούνιος 2006
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΕΙ ΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ε.Π. ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 2000 2006 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΡΓΟ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΟΥΜΕΝΟ ΚΑΤΑ 75% ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ (ΕΚΤ) ΜΕΛΕΤΗ «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία» ΤΕΛΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ (Α & Β ΦΑΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ) ΑΝΑ ΟΧΟΣ: ΣΤΕΛΛΑ ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΣΥΝΤΑΚΤΕΣ: ΣΤΕΛΛΑ ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΥ ΑΦΡΟ ΙΤΗ ΠΑΠΑ ΑΚΗ-ΚΛΑΥ ΙΑΝΟΥ ΚΩΝ/ΝΟΣ ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΟΥΝΤΙΟΣ Λάρισα, Ιούνιος 2006
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ i Εισαγωγή iii 1. Η Επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα 1 1.1 Έννοια επιχειρηµατικότητας 1 1.2 Γενικά στοιχεία επιχειρηµατικότητας στην Ελλάδα 2 2. Η γυναικεία απασχόληση και επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα 4 2.1 Γυναικεία απασχόληση 4 2.1.1 Γενικά στοιχεία 4 2.1.2 Η γυάλινη οροφή 6 2.1.2 Ο οριζόντιος επαγγελµατικός διαχωρισµός 9 2.1.3 Ποσοστό αντιπροσώπευσης των γυναικών στους κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας_11 2.2 Γυναικεία επιχειρηµατικότητα 14 2.2.1 Γενικά στοιχεία 14 2.2.2 ηµογραφικά χαρακτηριστικά γυναικείας επιχειρηµατικότητας 16 2.2.3 Κλαδική διάρθρωση γυναικείας επιχειρηµατικότητας 18 2.2.4 Το επιχειρηµατικό κενό ανάµεσα στα δύο φύλα και οι πιθανότητες ανάληψης επιχειρηµατικής δράσης 20 2.2.5 Το µέγεθος των επιχειρήσεων των ανδρών και γυναικών εργοδοτών-επιχειρηµατιών 22 2.2.6 Συµπεράσµατα-Επίλογος 23 3. Το θεσµικό πλαίσιο σήµερα 25 3.1 Ευρωπαϊκή πολιτική 25 3.2 Εθνική Πολιτική και δράσεις στα πλαίσια των κοινοτικών νοµοθεσιών 27 4. Πρόσφατα προγράµµατα σχετικά µε τη γυναικεία επιχειρηµατικότητα 31 5. Η γυναικεία επιχειρηµατικότητα στη Θεσσαλία 43 5.1 Η αγορά εργασίας στη Θεσσαλία 43 5.2 Κλαδική ανάλυση της γυναικείας επιχειρηµατικότητας 51 5.2.1 Η επιχειρηµατικότητα στους άλλους τοµείς εκτός του πρωτογενούς 51 5.2.2 Σχετικά προγράµµατα που υλοποιούνται στην Περιφέρεια 56 5.2.3 Προβλήµατα, στάσεις και απόψεις γυναικών επιχειρηµατιών στη Θεσσαλία Πρωτογενής έρευνα. 69 5.2.4 Η γυναικεία επιχειρηµατικότητα στον πρωτογενή τοµέα 71 6. Καταρτίσεις και εκπαιδεύσεις που υλοποιούνται στη Θεσσαλία 91 7. Μελέτες σχετικές µε γυναικεία απασχόληση και επιχειρηµατικότητα 101 8. Προσδιορισµός των αναγκών των τοπικών αγορών εργασίας και επιλογή των πλέον ενδεικνυόµενων κλάδων γυναικείας επιχειρηµατικότητας. 107 Βιβλιογραφία (Α Φάσης) 109 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Α Φάσης) 111
9. ιασύνδεση και συνέργια µε δράσεις και δοµές προώθησης απασχόλησης _150 9.1 Προώθηση της γυναικείας επιχειρηµατικότητας 156 9.2 Συγχρηµατοδοτούµενα προγράµµατα, πηγές αυτοχρηµατοδότησης & λοιπές πηγές χρηµατοδότησης 168 10. Θεσµικό πλαίσιο 171 10.1 «Καλές Πρακτικές» σε άλλες χώρες 171 10.2 Προτάσεις βελτίωσης του θεσµικού πλαισίου 176 11. Προτάσεις Καθορισµός µορφών δράσεων 183 11.1 Ισχυρά προϊόντα/υπηρεσίες στην Περιφέρεια Θεσσαλίας 183 11.2 Προτάσεις για ενίσχυση, προβολή ισχυρών προϊόντων και υποστηρικτικών ενεργειών ανάπτυξης 190 11.3 Προτάσεις για δράσεις στο ΚΠΣ 191 Βιβλιογραφία (Β Φάσης) 194 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Β Φάσης) 195 ii
Εισαγωγή Στοιχεία Αντικείµενο Μελέτης Η Ειδική Υπηρεσία ιαχείρισης Ε.Π. (ΕΥ ΕΠ) Θεσσαλίας, δια του νοµίµου εκπροσώπου της, Γενικού Γραµµατέα Περιφέρειας Θεσσαλίας κ. Γκούπα Φωτίου, ως «Αναθέτουσα αρχή ή Εργοδότης» και η κ. Γαλανοπούλου Στέλλα, ως «Ανάδοχος» και έχοντας υπόψη: α. Το υπ αριθµ. 4/2002 Π.., εκτέλεση ενεργειών τεχνικής βοήθειας στήριξης και διαχείρισης των αντίστοιχων πόρων (κοινοτικό πλαίσιο στήριξης 2000 2006) β. Την 1 η τροποποίηση του ετησίου προγράµµατος Τεχνικής Βοήθειας στήριξης έτους 2005 γ. Την υπ αριθµ. 7023 Γ ΠΕΠ/04-07-2005 Απόφαση ένταξης της πράξης «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία» δ. Το εν ισχύ Π Ε/ΣΑΕΠ 006/3 στ. Την µε Α.Π. 9837 Γ ΠΕΠ/13-09-2005 Απόφαση Ανάθεσης της πράξης «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία» υπέγραψαν την µε Αριθ. Πρωτ. 13238 Γ ΠΕΠ/16-11-2005 Σύµβαση Ανάθεσης Μελέτης µε τίτλο «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία» κύριο αντικείµενο της οποίας είναι: Α ΦΑΣΗ Η πραγµατοποίηση σε πρώτο στάδιο της αποτύπωσης της κατάστασης σχετικά µε τη γυναικεία επιχειρηµατικότητα στην Περιφέρεια Θεσσαλίας: Συγκέντρωση στατιστικών και λοιπών κατάλληλων στοιχείων σε τοπικό, νοµαρχιακό και περιφερειακό επίπεδο Προσδιορισµός των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στην Περιφέρεια Θεσσαλίας Καταγραφή σχετικών µελετών και έργων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο Καταγραφή µελετών και έργων σε εθνικό επίπεδο, ολοκληρωµένων και προς υλοποίηση / καταγραφή δοµών που λειτουργούν Εκπαίδευση κατάρτιση γυναικών ως προς την ανάληψη επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών: σε τι βαθµό υπάρχει και ποια είναι τα αποτελέσµατά της. Προσδιορισµός των αναγκών των τοπικών αγορών εργασίας για τον σχεδιασµό των ενεργειών προς όφελος της γυναικείας επιχειρηµατικότητας. Προσδιορισµός και επιλογή των πλέον ενδεικνυόµενων κλάδων γυναικείας επιχειρηµατικότητας, σύµφωνα µε το περιβάλλον της Περιφέρειας Θεσσαλίας. iii
Β ΦΑΣΗ Η σύνθεση των παρακάτω αποτελεσµάτων θα οδηγήσει στη δηµιουργία εξειδικευµένων προτάσεων για τις δράσεις που πρέπει να αναληφθούν για την ενίσχυση της Γυναικείας Επιχειρηµατικότητας µέσω του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης εν γένει και του Γ Π.Ε.Π. ειδικότερα, στην Περιφέρεια Θεσσαλίας. Η διερεύνηση των τρόπων διασύνδεσης και εξασφάλισης συνέργιας και συµπληρωµατικότητας µε άλλες σχεδιαζόµενες ή υλοποιούµενες δράσεις από τις δοµές προώθησης της απασχόλησης. Ο προσδιορισµός των κατάλληλων εµπλεκόµενων φορέων στην προώθηση / προβολή της γυναικείας επιχειρηµατικότητας. Η διερεύνηση συγχρηµατοδοτούµενων προγραµµάτων ως πηγών χρηµατοδότησης για την ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηµατικότητας και η εξέταση της δυνατότητας αυτοχρηµατοδότησης ή των λοιπών πηγών χρηµατοδότησης. Ο εντοπισµός των «καλών πρακτικών» (best practices), του σχεδιασµού και των θεσµών που υπάρχουν σε άλλες χώρες µε έµφαση στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Καταγραφή θεσµών και µηχανισµών που είναι υπεύθυνοι για την υλοποίηση των σχεδίων για την ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηµατικότητας σε τρίτες χώρες και κυρίως της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η αξιοποίηση του θεσµικού πλαισίου για την απασχόληση και την ενίσχυση της γυναικείας επιχειρηµατικότητας καθώς και η διατύπωση συγκεκριµένων προτάσεων για αλλαγή του θεσµικού πλαισίου, όπου απαιτείται, για τη διευκόλυνση της προώθησης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας. Παρεµβάσεις προώθησης και διείσδυσης των «ισχυρών προϊόντων υπηρεσιών» των γυναικών στην Περιφέρεια Θεσσαλίας. Ο καθορισµός των µορφών δράσεων που σχετίζονται µε την υλοποίηση υποστηρικτικών ενεργειών ανάπτυξης και ευαισθητοποίησης που θα απευθύνονται σε υφιστάµενες και υπό ίδρυση επιχειρήσεις γυναικών. Προτάσεις για δράσεις γυναικείας επιχειρηµατικότητας στο Κ.Π.Σ. καθώς και προτάσεις για την απαιτούµενη µελλοντική προσαρµογή του θεσµικού πλαισίου. Ως Οµάδα Εργου ορίστηκαν σύµφωνα µε τη Σύµβαση οι παρακάτω: 1) Κλαυδιανού Παπαδάκη Αφροδίτη Καθηγήτρια στον Τοµέα της Αγροτικής Οικονοµίας του Τµήµατος Γεωπονίας, του Α.Π.Θ. 2) Γαλανόπουλος Κωνσταντίνος Επίκουρος Καθηγητής, του Τµήµατος Αγροτικής Ανάπτυξης του.π.θ. Το κείµενο που ακολουθεί αποτελεί την Α Φάση της Μελέτης «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία». iv
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΕΙ ΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ε.Π. ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 2000 2006 ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΡΓΟ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟ ΟΤΟΥΜΕΝΟ ΚΑΤΑ 75% ΑΠΟ ΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ (ΕΚΤ) «ιερεύνηση της κατάστασης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας στη Θεσσαλία» Α ΦΑΣΗ Λάρισα, Φεβρουάριος 2006
1. Η Επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα 1.1 Έννοια επιχειρηµατικότητας Για την καλύτερη κατανόηση του πλαισίου λειτουργίας και των συνθηκών που επηρεάζουν και διαµορφώνουν τη γυναικεία επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα και ειδικότερα στη Θεσσαλία, κρίνεται σκόπιµο να παρουσιαστεί καταρχήν το γενικότερο πλαίσιο της επιχειρηµατικότητας στην Ελλάδα, έτσι ώστε να περιγραφεί αρχικά το ευρύτερο περιβάλλον και οι συνιστώσες εκείνες που συντελούν στη διαµόρφωση των ιδιαιτεροτήτων αυτής καθαυτής της γυναικείας επιχειρηµατικότητας. Άλλωστε, κάθε προσπάθεια κατανόησης της γυναικείας επιχειρηµατικότητας συνάδει όχι µόνο µε υποκειµενικούς και εξειδικευµένους παράγοντες, αλλά και µε αντικειµενικούς και γενικότερους παράγοντες που καθορίζουν το γενικότερο επιχειρηµατικό πνεύµα σε µια κοινωνία. Η επιχειρηµατικότητα αποτελεί έναν σηµαντικό παράγοντα που καθορίζει το επίπεδο οικονοµικής ανάπτυξης, ανταγωνιστικότητας, απασχόλησης και κοινωνικής ευηµερίας µιας χώρας. Στις χώρες µε χαµηλό εισόδηµα, ενισχύεται η εκδήλωση επιχειρηµατικού ενδιαφέροντος αφού επιτείνεται η ανάγκη απόκτησης ή αύξησης του εισοδήµατος. Όσο η οικονοµία προοδεύει και οι επιχειρήσεις µεγαλώνουν, το επιχειρηµατικό ενδιαφέρον µειώνεται αφού υπάρχουν περισσότερες δυνατότητες εύρεσης σταθερής και αποδοτικής εργασίας. Ακολούθως, αν το κατά κεφαλήν εισόδηµα αυξηθεί περισσότερο, τότε περισσότερες επιχειρήσεις συστήνονται αφού υπάρχει διαθέσιµο κεφάλαιο (ΙΟΒΕ 2004). Επιχειρηµατικότητα µπορεί να οριστεί η προσπάθεια (που µπορεί να είναι είτε ατοµική είτε συλλογική) αξιοποίησης των πόρων που το άτοµο ή η οµάδα διαθέτει, παραγωγής µε αυτούς τους πόρους χρήσιµων προϊόντων ή υπηρεσιών και διάθεσής τους στην αγορά, µε σκοπό την ικανοποίηση των στόχων, των αναγκών και των επιθυµιών του ατόµου ή της οµάδας, µέσα από την ικανοποίηση των αναγκών της αγοράς (Λαµπρόπουλος 2004). Σύµφωνα µε το Παγκόσµιο Παρατηρητήριο Επιχειρηµατικότητας (Global Entrepreneurship Monitor, GEM), επιχειρηµατικότητα νοείται ως κάθε προσπάθεια για δηµιουργία νέας επιχείρησης ή νέας δραστηριότητας, όπως το ελεύθερο επάγγελµα, η δηµιουργία ενός νέου επιχειρηµατικού οργανισµού, ή η επέκταση ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, που γίνεται από έναν ιδιώτη, από οµάδες ιδιωτών, ή από επιχειρήσεις που ήδη λειτουργούν. Έτσι, διακρίνονται δύο τύποι επιχειρηµατικότητας, ο βασικός τύπος, δηλαδή η δηµιουργία και χρηµατοδότηση µιας νέας δραστηριότητας και η εταιρική επιχειρηµατικότητα δηλαδή, η δραστηριότητα ήδη υπαρχουσών επιχειρήσεων. 1
1.2 Γενικά στοιχεία επιχειρηµατικότητας στην Ελλάδα Παρόλο που η Ελλάδα, σύµφωνα µε τις στατιστικές του Παγκοσµίου Παρατηρητηρίου για την Επιχειρηµατικότητα, βρίσκεται περίπου στο ίδιο επίπεδο µε τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες όσον αφορά το είκτη Συνολικής Επιχειρηµατικής ραστηριότητας (περίπου 7% του πληθυσµού µεταξύ 18 και 64 ετών), δύο χαρακτηριστικά τη διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες χώρες (ΙΟΒΕ 2004): Πρώτον, εµφανίζει ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό Επιχειρηµατικής Ανάγκης, δηλαδή εκδήλωση επιχειρηµατικής δραστηριότητας λόγω έλλειψης εναλλακτικών δυνατοτήτων απασχόλησης και δεύτερον, είναι προσανατολισµένη σχεδόν αποκλειστικά σε προϊόντα και υπηρεσίες που απευθύνονται στους καταναλωτές, παρά σε άλλες επιχειρήσεις (Σχήµα 1). Σχήµα 1: Πηγή: ΙΟΒΕ 2004 Παράλληλα, µόλις το 16% χαρακτηρίζεται ως Υψηλών υνατοτήτων, ενώ η εταιρική επιχειρηµατικότητα αποτελεί στην συντριπτική πλειοψηφία υπόθεση µεγάλων επιχειρήσεων. Έτσι συνολικά, η Ελλάδα κατατάσσεται σχετικά χαµηλά στις περισσότερες συγκριτικές κατηγορίες. Η επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα αποτελεί κατά βάση ατοµική υπόθεση, δεδοµένου ότι κατά µέσο όρο, οι ιδιοκτήτες µιας νέας επιχείρησης είναι µόλις 1,5 άτοµα, ενώ κάθε νέα επιχειρηµατική δραστηριότητα δηµιουργεί επιπλέον δύο θέσεις (πέραν του ιδιοκτήτη) απασχόλησης. 2
Μόνο εντός του 2003, δαπανήθηκαν για τη χρηµατοδότηση νέων επιχειρήσεων περίπου 6 δις. Η χρηµατοδότηση των νέων επιχειρήσεων προέρχεται σε µεγάλο βαθµό από κεφάλαια του ίδιου του επιχειρηµατία. Ωστόσο, σηµαντικό µέρος αυτών προέρχονται και από τη στενή οικογένεια του επιχειρηµατία (Πίνακας 1.1). Πίνακας 1.1: Πηγές πρόσθετης χρηµατοδότησης και επένδυση εκκίνησης Πηγές % Μ.Ο. χρηµατοδότησης Μέλη της στενής 25 39.125 οικογένειας Άλλοι συγγενείς 13,6 53.000 Φίλοι ή γείτονες 6,8 78.330 Τράπεζες 31,8 43.460 Κρατικά προγράµµατα 20,5 89.715 Μ.Ο. ύψους επένδυσης 55.500 Πηγή: ΙΟΒΕ 2004 Σε κάθε περίπτωση πάντως, δεν πρέπει να υποτιµηθεί η συµµετοχή των τυπικών µορφών επιδότησης. Αθροιστικά οι επιδοτήσεις από τραπεζικά ιδρύµατα (δάνεια) και κρατικά προγράµµατα (επιχορηγήσεις από κοινοτικούς πόρους) ξεπερνούν το 50% των πηγών χρηµατοδότησης, υποδηλώνοντας έτσι τη σηµασία αυτών των µορφών στη φάση της εκκίνησης νέων επιχειρηµατικών εγχειρηµάτων. 3
2. Η γυναικεία απασχόληση και επιχειρηµατικότητα στην Ελλάδα 2.1 Γυναικεία απασχόληση 2.1.1 Γενικά στοιχεία Παρότι τα τελευταία χρόνια η συµµετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναµικό της χώρας παρουσιάζει αξιοσηµείωτη αύξηση - δεδοµένου ότι µόνο κατά την περίοδο 1995-2000 οι γυναίκες κατέλαβαν το 85% των νέων θέσεων εργασίας που δηµιουργήθηκαν - οι γυναίκες εξακολουθούν να βρίσκονται σε δυσχερέστερη θέση στην αγορά εργασίας από ότι οι άνδρες. (Ντερµανάκης 2004α). Εµπόδια και προκαταλήψεις, εξακολουθούν να συντηρούν σοβαρές συνθήκες διακρίσεων σε βάρος των γυναικών σε όλο το φάσµα της αγοράς εργασίας, από την εξεύρεση θέσης εργασίας, τους µισθούς έως την επαγγελµατική ανέλιξή τους. Η εκτίµηση της ανισότητας µεταξύ των δύο φύλων µπορεί να αποτυπωθεί α) στα στοιχεία ανεργίας και απασχόλησης, β) στο διαχωρισµό επαγγελµάτων και ειδικοτήτων, γ) στις µισθολογικές διαφορές και δ) στις προοπτικές προώθησης της καριέρας. Είναι ενδεικτικό ότι ενώ το ποσοστό της µέσης ανεργίας στην Ελλάδα το 2004 ήταν 10,4% και των ανδρών µόλις 6%, η ανεργία των γυναικών εκτινάσσεται στο 16,1% (ΕΣΥΕ 2005). Μάλιστα, η διαφορά του ποσοστού απασχόλησης µεταξύ αντρών και γυναικών ξεπερνά τις 22 µονάδες (64,8 και 42,2% αντίστοιχα), καθιστώντας έτσι την Ελλάδα µια από τις χώρες µε τη µεγαλύτερη διαφορά στα ποσοστά απασχόλησης ανάµεσα στα δύο φύλα. Καίτοι οι γυναίκες αποτελούν περίπου το 52% του πληθυσµού εργάσιµης ηλικίας της χώρας, τα αντίστοιχα ποσοστά στο εργατικό δυναµικό και στους απασχολούµενους είναι εντυπωσιακά χαµηλότερα, κάτω από 40% (39% και 37% αντίστοιχα) (Equal Ανδροµέδα 2004). Η ανισότητα των δύο φύλων διαφαίνεται όχι µόνο στα ποσοστά ανεργίας, αλλά ακόµη και στη µακροχρόνια ανεργία, η οποία πλήττει πολύ περισσότερο τις γυναίκες, καθώς και στις αµοιβές, όπως επίσης και στο διαχωρισµό των επαγγελµάτων. Ενώ οι γυναίκες αποτελούν περίπου το 63% των ανέργων, το αντίστοιχο ποσοστό στους µισθωτούς είναι µόλις 34,57% και στους εργοδότες µόλις το 13%. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι γυναίκες-στελέχη επιχειρήσεων εξακολουθούν να είναι ελάχιστες, σε ποσοστό ίσως µικρότερο και από 2% (Αρτινοπούλου 2001). Ας σηµειωθεί τέλος και η σηµαντική διαφοροποίηση στο ύψος των αµοιβών ανάµεσα στα δύο φύλα, όπου το µισθολογικό χάσµα φτάνει ακόµη και το 42% (στον τραπεζικό κλάδο σε επιχειρήσεις µε 1-9 απασχολούµενους) και παραµένει εξαιρετικά µεγάλο και στους υπόλοιπους κλάδους: 66% (στο λιανικό εµπόριο, ιδιαίτερα δε στις µεγάλες επιχειρήσεις µε πάνω από 500 απασχολούµενους), και 81% (στις επιχειρήσεις τουρισµού) (Ντερµανάκης 2003). Έτσι, οι γυναίκες στην Ελλάδα σήµερα, από τη µια µεριά παρουσιάζουν αυξητική τάση συµµετοχής στην τριτοβάθµια εκπαίδευση και σταδιακή ένταξη σε παραδοσιακά ανδρικά επαγγέλµατα καθώς και σε τεχνολογικά προηγµένους κλάδους, αλλά από την άλλη, η κατάληψη διευθυντικών θέσεων είναι περιορισµένη, ενώ και οι 4
αµοιβές τους υπολείπονται σταθερά από τις αντίστοιχες των ανδρών. Το επιχειρηµατικό σύστηµα εξακολουθεί να κυριαρχείται από τους άνδρες, µε αποτέλεσµα πολλές γυναίκες να αντιµετωπίζουν το φαινόµενο της γυάλινης οροφής, όπου δηλαδή οι προοπτικές επαγγελµατικής ανέλιξης είναι εξαρχής πεπερασµένες και η κατάληψη θέσεων ευθύνης περιορισµένη. Για την ακρίβεια, ο όρος γυάλινη οροφή (glass ceiling) αποτελεί σήµερα αποδεκτό επιστηµονικό όρο και αναφέρεται στα τεχνητά ή αόρατα εµπόδια που είναι κατά κύριο λόγο βασισµένα σε απόψεις ή προκαταλήψεις και που επιβραδύνουν ή σταµατούν την επαγγελµατική ανέλιξη των γυναικών στις ανώτερες και ανώτατες θέσεις της ιεραρχίας των επιχειρήσεων (Ντερµανάκης 2004α). 5
2.1.2 Η γυάλινη οροφή Το φαινόµενο της «γυάλινης οροφής» είναι υπαρκτό σε όλους τους κλάδους της ελληνικής οικονοµίας. Σύµφωνα µε τα στοιχεία του ΚΕΘΙ, στις επιχειρήσεις µε περισσότερους από δέκα απασχολούµενους, η συµµετοχή των γυναικών στη συνολική απασχόληση φτάνει το 36,1%, αλλά µόλις το 17,7% στις ανώτατες µισθολογικάιεραρχικά θέσεις εργασίας (θέσεις εργασίας που ανήκουν στο ανώτερο 10% της µισθολογικής κλίµακας των επιχειρήσεων) και το 25,4% στις ανώτερες µισθολογικάιεραρχικά θέσεις εργασίας (θέσεις εργασίας που ανήκουν στο δεύτερο ανώτερο 10% της µισθολογικής κλίµακας των επιχειρήσεων). Έτσι, ο γενικός δείκτης της «γυάλινης οροφής» έχει τιµή 2, και αντίστοιχα, ο ειδικός δείκτης της «γυάλινης οροφής» ή δείκτης της «γυάλινης οροφής» των ανωτέρων στελεχών φτάνει περίπου στο 1,4 (Σχήµα 2), γεγονός που υποδηλώνει ότι η συµµετοχή των γυναικών στις ανώτατες µισθολογικά-ιεραρχικά θέσεις εργασίας των επιχειρήσεων καλύπτει µόλις το 49% των ανώτατων θέσεων εργασίας από αυτές που τους αναλογούν βάσει της συµµετοχής τους στη συνολική απασχόληση των επιχειρήσεων. Σχήµα 2: Το εύρος της γυάλινης οροφής στο σύνολο των κλάδων, 1995 Πηγή: Ντερµανάκης 2004α Είναι µάλιστα χαρακτηριστικό ότι το εύρος της «γυάλινης οροφής» εµφανίζεται να αυξάνεται όσο µεγαλύτερο είναι το µέγεθος της επιχείρησης. Πιο συγκεκριµένα, στις 6
µικρότερες επιχειρήσεις (10-49 απασχολούµενοι) η συµµετοχή των γυναικών στις ανώτατες θέσεις εργασίας καλύπτει περίπου το 58% των ανώτατων θέσεων εργασίας που τους αναλογούν µε βάση τη συµµετοχή τους στη συνολική απασχόληση των επιχειρήσεων. Επιπρόσθετα, ως κριτήριο της δυνατότητας επαγγελµατικής ανέλιξης των ανωτέρων στελεχών σε ανώτατες θέσεις εργασίας, φαίνεται ότι η συµµετοχή των γυναικών καλύπτει µόνο το 70% των ανώτατων θέσεων εργασίας που τους αναλογούν σε σχέση µε τη συµµετοχή τους στις ανώτερες θέσεις εργασίας των επιχειρήσεων. Στις µεσαίου µεγέθους επιχειρήσεις (50-99 απασχολούµενοι) το φαινόµενο της γυάλινης οροφής διευρύνεται ακόµη περισσότερο, δεδοµένου ότι οι γυναίκες καλύπτουν µόλις το 51% των ανώτατων θέσεων εργασίας που τους αναλογούν. Ωστόσο, συγκριτικά ευνοϊκότερες είναι οι προοπτικές ανέλιξής των ανώτερων στελεχών, καθώς από το σύνολο των ανώτατων θέσεων που τους αναλογούν καλύπτουν περίπου το 80%. Τέλος, στις µεγαλύτερες επιχειρήσεις (+100 απασχολούµενοι) οι δυσκολίες των γυναικών εντείνονται σε ακόµη µεγαλύτερο βαθµό, καθώς τα αντίστοιχα ποσοστά είναι µόλις 30% και 54%. Επιχειρώντας µια ενδοκλαδική ανάλυση, προκύπτει ότι δεν υπάρχει κλάδος στον οποίον οι γυναίκες να καταλαµβάνουν το σύνολο των ανώτατων µισθολογικάιεραρχικά θέσεων εργασίας που τους αναλογούν. Το µέγιστο ποσοστό κάλυψης των ανώτατων θέσεων παρατηρείται στον κλάδο των χερσαίων µεταφορών όπου φτάνει στο 76,6% (αλλά µε συνολική συµµετοχή γυναικών µόλις 7%). Κατά σειρά ακολουθούν οι κλάδοι κατασκευής ειδών ένδυσης µε ποσοστό κάλυψης 75% (συνολική συµµετοχή γυναικών 83%), λιανικού εµπορίου 71% (55% συνολική συµµετοχή γυναικών), ιδιωτικών ασφαλιστικών και συνταξιοδοτικών ταµείων 57% (53% συνολική συµµετοχή γυναικών). Τέλος τα ποσοστά συµµετοχής των γυναικών στη συνολική απασχόληση των ξενοδοχείων, εστιατορίων είναι 47%, κατεργασίας δέρµατος και είδη από δέρµα 48%, κλωστοϋφαντουργικές ύλες 50%, διακίνησηαποθήκευση, ταξιδιωτικά πρακτορεία 37% και ενδιάµεσοι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί 42%. Από τα παραπάνω προκύπτει επίσης ότι το εύρος της γυάλινης οροφής είναι σηµαντικό ακόµη και σε κλάδους όπου ο αριθµός των γυναικών είναι µεγαλύτερος από τον αριθµό των ανδρών, γεγονός που υποδηλώνει ότι και σε αυτούς τους κλάδους, οι άνδρες έχουν περισσότερες προοπτικές επαγγελµατικής ανέλιξης. Ειδικότερα στις επιχειρήσεις των κλάδων της µεταποιητικής βιοµηχανίας, προκύπτει ότι το φαινόµενο της γυάλινης οροφής εντείνεται ιδιαίτερα στις µεγαλύτερες επιχειρήσεις, όπου κρατούν σε χαµηλά επίπεδα τη διείσδυση των γυναικών στη συνολική απασχόληση και ταυτόχρονα περιορίζουν την ανέλιξη τους, σε αντίθεση µε τις µικρότερες και µεσαίου µεγέθους επιχειρήσεις οι οποίες επιτρέπουν σε µεγαλύτερο ρυθµό τη διείσδυση των γυναικών και διαµορφώνουν µια γυάλινη οροφή περίπου στο µισό εύρος από αυτό των µεγάλων επιχειρήσεων. Γενικότερα, και στο σύνολο των επιχειρήσεων του κλάδου, οι γυναίκες συγκεντρώνουν το 33,2% της απασχόλησης, ενώ καταλαµβάνουν µόλις το 15,9% από τις ανώτατες µισθολογικάιεραρχικά θέσεις και το 22,5% από τις ανώτερες θέσεις εργασίας των επιχειρήσεων, δηλαδή οι γυναίκες καταλαµβάνουν µόλις το 47,4% των ανώτατων µισθολογικάιεραρχικά θέσεων που τους αναλογούν βάσει της συµµετοχής στη συνολική απασχόληση. 7
Στις επιχειρήσεις των κλάδων παροχής ηλεκτρικού ρεύµατος, φυσικού αερίου και ύδατος, το εύρος της γυάλινης οροφής είναι το µεγαλύτερο ανάµεσα σε όλες τις οµάδες εξεταζόµενων κλάδων. Η συµµετοχή των γυναικών στη συνολική απασχόληση του κλάδου είναι αρκετά περιορισµένη και φτάνει το 21%, ενώ από τις θέσεις εργασίας των ανωτάτων στελεχών των επιχειρήσεων οι γυναίκες καταλαµβάνουν µόλις το 5%. Αντίστοιχα, περιορισµένη είναι η συµµετοχή των γυναικών στις θέσεις εργασίας των ανώτερων στελεχών όπου και καταλαµβάνουν µόλις το 10% από αυτές. Αντίθετα, στις επιχειρήσεις των κλάδων χονδρικού-λιανικού εµπορίου και επισκευών, καταγράφεται ο µικρότερος γενικός δείκτης γυάλινης οροφής και ο δεύτερος µικρότερος ειδικός δείκτης, παρά το γεγονός ότι και εδώ παρατηρείται το φαινόµενο της θετικής συσχέτισης του εύρους της γυάλινης οροφής µε το µέγεθος της επιχείρησης. Πιο συγκεκριµένα, η συµµετοχή των γυναικών στη συνολική απασχόληση των επιχειρήσεων του κλάδου φτάνει στο 40%, αλλά η συµµετοχή τους στις ανώτατες µισθολογικά-ιεραρχικά θέσεις αγγίζει το 23,5%, ενώ από τις θέσεις των ανώτερων στελεχών οι γυναίκες καταλαµβάνουν το 34%. Ειδικότερα, το 58% των ανώτατων θέσεων εργασίας των επιχειρήσεων (που τις αναλογούν) καλύπτεται από τις γυναίκες, ενώ στο επίπεδο της επαγγελµατικής ανέλιξης από τις ανώτερες στις ανώτατες µισθολογικά-ιεραρχικά θέσεις εργασίας, οι γυναίκες καταλαµβάνουν το 72,5% των ανώτατων θέσεων που τις αναλογούν. Στον κλάδο των ξενοδοχείων-εστιατορίων, παρά τις σηµαντικές διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται ανάλογα µε το µέγεθος των επιχειρήσεων, καταγράφεται η µοναδική περίπτωση όπου η συµµετοχή των γυναικών στις ανώτατες θέσεις των επιχειρήσεων (24%) προσεγγίζει τη συµµετοχή τους στις ανώτερες θέσεις εργασίας (26,5%). Ωστόσο, και µε δεδοµένο ότι οι γυναίκες καταλαµβάνουν το 46,5% των συνολικά απασχολούµενων, προκύπτει ότι η συµµετοχή τους στις ανώτατες θέσεις εργασίας καλύπτει µόλις το 52% των ανώτατων θέσεων εργασίας που τις αναλογούν, ενώ αντίθετα, στο επίπεδο της επαγγελµατικής ανέλιξης από τις ανώτερες στις ανώτατες θέσεις εργασίας, οι γυναίκες καταφέρνουν να καταλάβουν το 91% των ανώτατων θέσεων που τις αναλογούν. Τέλος, στις επιχειρήσεις των κλάδων µεταφορών, αποθηκεύσεων και επικοινωνιών, καταγράφεται το µεγαλύτερο εύρος γυάλινης οροφής από όλους τους κλάδους, ιδιαίτερα δε στις επιχειρήσεις µεσαίου µεγέθους. Αντίστοιχα µεγάλο εύρος παρατηρείται και στον κλάδο των ενδιάµεσων χρηµατοπιστωτικών οργανισµών (τράπεζες, επιχειρήσεις ιδιωτικής ασφάλισης κτλ), όπου µάλιστα παρά την αρκετά υψηλή συµµετοχή των γυναικών στη συνολική απασχόληση (45%), η επαγγελµατική ανέλιξή τους περιορίζεται σηµαντικά, µε δεδοµένο ότι η συµµετοχή τους στις ανώτερες και ανώτατες θέσεις είναι µόλις 24% και 15% αντίστοιχα. 8
2.1.2 Ο οριζόντιος επαγγελµατικός διαχωρισµός Ο επαγγελµατικός διαχωρισµός είναι η τάση των ανδρών και των γυναικών να συγκεντρώνονται σε διαφορετικά επαγγέλµατα. Απόλυτος επαγγελµατικός διαχωρισµός υφίσταται όταν οι άνδρες και οι γυναίκες εργάζονται σε τελείως διαφορετικά επαγγέλµατα. Αντίστοιχα, δεν υφίσταται επαγγελµατικός διαχωρισµός όταν η αναλογία των ανδρών και των γυναικών σε κάθε επάγγελµα είναι η ίδια µε την αναλογία των δύο φύλων στη συνολική απασχόληση (Ντερµανάκης 2005). Η συνολική απασχόληση στην Ελλάδα την περίοδο 1993-2003 αυξήθηκε περίπου κατά 300.000 άτοµα, τη συντριπτική πλειονότητα εκ των οποίων (243.000) τις κατέλαβαν γυναίκες. Ωστόσο, παρατηρώντας τις µεταβολές της απασχόλησης στα επαγγέλµατα προκύπτει ότι υφίσταται, αλλά και ενισχύεται, ο επαγγελµατικός διαχωρισµός ανάµεσα στα δύο φύλα: Η συµµετοχή των γυναικών στην αύξηση της απασχόλησης είναι περιορισµένη τόσο στις ανώτερες-ανώτατες ιεραρχικά επαγγελµατικές οµάδες, όσο και σε αυτές µε τεχνική εξειδίκευση. Αντίθετα, η αύξηση της απασχόλησης των γυναικών εντοπίζεται κυρίως σε επαγγελµατικές οµάδες που ανήκουν συνήθως- σε µεσαία και κατώτερα επίπεδα της ιεραρχίας και σε επαγγέλµατα µε περιορισµένο τεχνικό περιεχόµενο (Σχήµα 3). Αναλυτικότερα, την περίοδο 1993-2003, η επαγγελµατική οµάδα των «Ειδικευµένων στις πωλήσεις και στην εξυπηρέτηση επιχειρήσεων» (µεσίτες, αντιπρόσωποι, γραµµατείς διοίκησης κ.λ.π.) παρουσίασε τους υψηλότερους ρυθµούς αύξησης της απασχόλησης (περίπου 8%), ενώ το 4,7 % προήλθε από τις θέσεις εργασίας που κατέλαβαν γυναίκες. Η δεύτερη σε ρυθµούς αύξησης της απασχόλησης επαγγελµατική οµάδα ήταν «οι ιευθυντές και τα ανώτερα στελέχη µεγάλων επιχειρήσεων» µε 4% περίπου. Ωστόσο, η συµµετοχή των γυναικών στην ανάπτυξη αυτής της επαγγελµατικής οµάδας ήταν εξαιρετικά περιορισµένη (1,37%). Αντίστοιχα, περιορισµένη ήταν η συµµετοχή των γυναικών στην αύξηση της απασχόλησης και άλλων επαγγελµατικών οµάδων, όπου γενικότερα η παρουσία των γυναικών σε αυτές είναι σχετικά µικρή (τεχνίτες, οδηγοί, επαγγέλµατα επιστηµών µηχανικής, φυσικής, κ.λ.π.). Θα πρέπει να σηµειωθεί τέλος, ότι από τα αποτελέσµατα προκύπτει πως όσο µικρότερη είναι η ηλικία των απασχολούµενων τόσο µεγαλύτερος είναι ο επαγγελµατικός διαχωρισµός ανάµεσα στους άνδρες και στις γυναίκες. Ειδικότερα, η ένταση του φαινοµένου εκδηλώνεται περισσότερο στους νεότερους απασχολούµενους (15-29 ετών) αλλά και στους απασχολούµενους 45-64 ετών (Ντερµανάκης 2005). 9
Σχήµα 3: ιάρθρωση του µέσου ετήσιου ρυθµού µεταβολής της απασχόλησης κατά φύλο και επάγγελµα, 1993-2003. Πηγή: Ντερµανάκης 2005 10
2.1.3 Ποσοστό αντιπροσώπευσης των γυναικών στους κλάδους οικονοµικής δραστηριότητας Η διερεύνηση της αντιπροσώπευσης των γυναικών στους διάφορους κλάδους της οικονοµικής δραστηριότητας στη χώρα που έγινε από το ΚΕΘΙ δίνει ορισµένα ενδιαφέροντα αποτελέσµατα: Στον κλάδο της γεωργίας-κτηνοτροφίας, ενώ οι γυναίκες φαίνεται να υπέρ-αντιπροσωπεύονται στο σύνολο της απασχόλησης του κλάδου (115,6%) 1, η παρουσία τους στις επιχειρήσεις µε περισσότερους από δέκα απασχολούµενους καλύπτει µόνο το 65% του αριθµού των θέσεων εργασίας που τους αναλογούν βάσει της συµµετοχής τους στη συνολική απασχόληση αυτών των επιχειρήσεων. Ωστόσο, σε σχέση µε το 2003, παρατηρείται µια σχετική βελτίωση σε αυτά τα µεγέθη, παρά το γεγονός ότι η συνολική απασχόληση των γυναικών στον κλάδο εµφανίζει πτωτική τάση (Σχήµα 4). Από την άλλη µεριά, στον κλάδο της αλιείας το ποσοστό αντιπροσώπευσης των γυναικών είναι εξαιρετικά χαµηλό (30,9%), σε αντίθεση µε την αντιπροσώπευσή τους στις µεγαλύτερες επιχειρήσεις, η οποία το 2003 κάλυπτε το σύνολο των θέσεων που τις αναλογούσαν. Στο δευτερογενή τοµέα, γενικά, παρατηρείται υπο-αντιπροσώπευση των γυναικών, ενώ στους περισσότερους κλάδους του τοµέα υποχωρεί η παρουσία των γυναικών κατά την περίοδο 1993-2003. Αναλυτικότερα, στον κλάδο των ορυχείων- λατοµείων επικρατούσε το ποσοστό του 10,6 % το 2003 (στο σύνολο της απασχόλησης των γυναικών). Στους κλάδους της µεταποιητικής βιοµηχανίας, το ποσοστό έφτασε στο 76,6%. Στον κλάδο των κατασκευών, το 2003, η παρουσία των γυναικών στο σύνολο της απασχόλησης του κλάδου καλύπτει µόλις το 6,9% των θέσεων εργασίας που θα αναλογούσαν στις γυναίκες βάσει της συµµετοχής τους στη συνολική απασχόληση της οικονοµίας. Στον τριτογενή τοµέα, η αντιπροσώπευση των γυναικών ξεπερνά τα επίπεδα παρουσίας που θα τις αναλογούσαν βάσει της συµµετοχής τους στη συνολική απασχόληση στο σύνολο των επιµέρους κλάδων, µε εξαίρεση τους κλάδους των µεταφορών-επικοινωνιών και της δηµόσιας διοίκησης, άµυνας και κοινωνικής ασφάλισης. Συγκεκριµένα, το ποσοστό αντιπροσώπευσης των γυναικών στον κλάδο του εµπορίου φτάνει και ξεπερνά το 100% κατά την περίοδο 1993-2003 (στις µεγαλύτερες επιχειρήσεις το αντίστοιχο ποσοστό είναι ακόµη υψηλότερο). Στον κλάδο των ξενοδοχείων-εστιατορίων η συνολική απασχόληση των γυναικών φτάνει το 122,2%, και ξεπερνά µάλιστα το 140% στις µεγαλύτερες επιχειρήσεις. Ένταση της αντιπροσώπευσης των γυναικών παρατηρείται και στον κλάδο των ενδιάµεσων χρηµατοπιστωτικών οργανισµών και επιχειρήσεων, όπου η αντιπροσώπευση των γυναικών ξεπέρασε το 130% το 2003. Αντίστοιχα, αντιπροσώπευση των γυναικών µέχρι και 1,7 φορές µεγαλύτερη από αυτήν που τις αναλογεί παρατηρείται στους κλάδους των επιχειρηµατικών υπηρεσιών, της εκπαίδευσης, της υγείας και πρόνοιας και των λοιπών υπηρεσιών ατοµικού ή κοινωνικού χαρακτήρα, ενώ στους κλάδους 1 Ποσοστό αντιπροσώπευσης σε ένα κλάδο µεγαλύτερο (µικρότερο) του 100, υποδηλώνει ότι οι γυναίκες αντιπροσωπεύονται περισσότερο (λιγότερο) σε αυτόν τον κλάδο από όσο τις αναλογεί µε βάση τη συµµετοχή τους στη συνολική απασχόληση. 11
της δηµόσιας διοίκησης, άµυνας και υποχρεωτικής κοινωνικής ασφάλισης το ποσοστό αντιπροσώπευσης των γυναικών κυµαίνεται στο 83-86%. Σχήµα 4: Ποσοστό αντιπροσώπευσης απασχολούµενων γυναικών & κενές θέσεις εργασίας στις επιχειρήσεις κατά κλάδο, 1993-2003 Πηγή: Ντερµανάκης 2005 Ας σηµειωθεί τέλος, ότι παρά τις ευνοϊκότερες συνθήκες που έχουν αρχίσει να δηµιουργούνται τα τελευταία χρόνια για τις γυναίκες, κάποιες άλλες παράµετροι επιτείνουν την ανασφάλεια των γυναικών στην αγορά εργασίας. Για παράδειγµα, στη χώρα µας, η κρίση που µαστίζει τους κλάδους κλωστοϋφαντουργίας και ένδυσης, µε αποτέλεσµα άλλες επιχειρήσεις να κλείνουν, άλλες να προχωρούν σε αναστολή και παύση λειτουργίας παραγωγικών µονάδων και άλλες να µετακινούνται σε άλλες 12
χώρες µε φθηνό εργατικό δυναµικό, έχει άµεσες επιπτώσεις κυρίως στις γυναίκες µε δεδοµένο ότι αποτελούσαν γυναικεία επαγγέλµατα. Κατά συνέπεια, η προώθηση και στήριξη της γυναικείας επιχειρηµατικότητας αποκτά µεγάλη σηµασία ιδιαίτερα για τη χώρα µας, αν ληφθούν υπόψη οι στρεβλώσεις της εγχώριας αγοράς εργασίας που δηµιουργούν έντονες συνθήκες ανισότητας και διακρίσεων σε βάρος των γυναικών. Με άλλα λόγια, η γυναικεία επιχειρηµατικότητα, συνδέεται άµεσα µε θέµατα ισότητας των δύο φύλων, δεδοµένου ότι οι ευκαιρίες απασχόλησης των γυναικών αποδεικνύεται ότι περιορίζονται από διάφορους παράγοντες οι οποίοι συντελούν στην ανισότητα. 13