Ευαγγελία Γιάννου Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ ΝΤΙΝΟ ΜΠΟΥΤΖΑΤΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΡΕΑΛΙΣΜΟ. Διδακτορική διατριβή

Ευαγγελία Γιάννου Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ ΝΤΙΝΟ ΜΠΟΥΤΖΑΤΙ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΡΕΑΛΙΣΜΟ Διδακτορική διατριβή ΤΜΗΜΑ ΙΤΑΛΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 2009

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 5 Βιογραφία, εργογραφία 8 Μέρος Α ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ 1. Ο δημοσιογράφος Ντίνο Μπουτζάτι. Τα πρώτα άρθρα αστυνομικού ρεπορτάζ στην Corriere della Sera 35 2. Η ληστεία και οι διαφορετικές μορφές της στο έργο του Μπουτζάτι/ Η απαγωγή στα κείμενα του Μπουτζάτι 48 3. Από τη δύναμη της φύσης ως στοιχείο καταστροφής στο βάθος της συνείδησης και της ποίησης 67 4. Η ανθρωποκτονία στα χρονικά του Μπουτζάτι: Η υπόθεση της Rina Fort 83 5. Οι τραγωδίες του αέρα, της θάλασσας, των βουνών 103 6. Σάτιρα και ειρωνεία στη λογοτεχνία και την ποίηση του Μπουτζάτι: Η πόλη και το αυτοκίνητο ως σύμβολα του σύγχρονου πολιτισμού 117 7. Η δίκη του λογοτέχνη και το αδίκημα της συγγραφής 129 8. Η αυτοκτονία ως αγωνιώδης μεταγραφή συγγραφική και εικαστική του ονειρικού και του μαγικού 144 Μέρος Β ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ 1. Το φανταστικό 154 2. Τα στοιχεία του μυστηρίου, της αγωνίας, της μεταμόρφωσης και του φόβου 167 Το μυστήριο 169 Η αγωνία και η αναμονή 175 2

Οι μεταμορφώσεις 180 Το στοιχείο του φόβου 185 Η αληθοφάνεια 190 Δομικά και λεκτικά τεχνάσματα: Παιχνίδια με λέξεις, γρίφοι, δημοσιογραφικά incipit 195 ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1. Δημοσιογραφία και λογοτεχνία 205 2. Εργογραφία 220 3. Bιβλιογραφία 226 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διδακτορική διατριβή εκπονήθηκε στο Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ανήκει στο επιστημονικό πεδίο της Ιταλικής Λογοτεχνίας του 20 ου αιώνα. Το θέμα της διατριβής προέκυψε ύστερα από τη συνεργασία και την ανταλλαγή απόψεων με τον επόπτη καθηγητή κ. Φοίβο Γκικόπουλο, στον οποίο χρωστώ ευγνωμοσύνη για την πολύτιμη βοήθειά του, καθώς επίσης και για την αμέριστη υποστήριξη και ηθική του συμπαράσταση από τα φοιτητικά μου χρόνια ακόμα. Πολλές ευχαριστίες οφείλω στα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής μου, την καθηγήτρια κ. Φανή Καζαντζή, χωρίς τις ανεκτίμητες συμβουλές και τη συνεχή καθοδήγηση της οποίας η εργασία αυτή δε θα ολοκληρωνόταν, και τον καθηγητή κ. Γεράσιμο Ζώρα ο οποίος παρακολούθησε την εργασία και βοήθησε στη βελτίωσή της με τις χρήσιμες παρατηρήσεις, τις υποδείξεις και τις συμπληρώσεις του. Οφείλω επίσης να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στο προσωπικό της Associazione Internazionale Dino Buzzati και στους υπεύθυνους του Centro Studi Buzzati, για τη βοήθεια που μου πρόσφεραν, παρέχοντάς μου το σχετικό υλικό για τον Ιταλό συγγραφέα. Τέλος, ένα μεγάλο ευχαριστώ στους φίλους Μάνο Τρουλινό, Patrizia Dalla Rosa, Manuela Gallina, Simone Cassol και Gianluca Salogni, οι οποίοι αντιμετώπισαν με υπομονή και καρτερία τις προσωπικές μου επιλογές. 4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η σχέση λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας αποτέλεσε σχέση ζωής για τον Ιταλό συγγραφέα του φανταστικού Ντίνο Μπουτζάτι. Σαράντα και πλέον χρόνια πορείας στον χώρο του Τύπου και της πεζογραφίας τον καθιέρωσαν ως έναν από τους δημιουργικότερους καλλιτέχνες της εποχής του, ο οποίος ξεχώρισε και στη ζωγραφική, το θέατρο, την ποίηση. Ένα από τα εντυπωσιακότερα χαρακτηριστικά του συγγραφέα ήταν η ικανότητά του να μετατρέπει, να μεταμορφώνει κάθε χρονικό σχεδόν σε παραμύθι και κάθε πεζογράφημα σε χρονικό η ικανότητά του να αφηγείται φανταστικές ιστορίες, να δημιουργεί αυτό που ονομάστηκε στην περίπτωσή του φανταστική δημοσιογραφία, εμπνεόμενος από γεγονότα και πρόσωπα της καθημερινότητας. Το φανταστικό για τον συγγραφέα, λοιπόν, ξεκινά πάντα με βάση το πραγματικό και διαχέεται στα κείμενά του είτε πρόκειται για μυθιστόρημα, διήγημα, άρθρο ή ποίημα. Η παρούσα εργασία ξεκίνησε από μια απλή, αλλά ζωηρή περιέργεια για το έργο του Μπουτζάτι και καταλήγει σήμερα να στρέφει το κύριο ενδιαφέρον της προς έναν διπλό σκοπό: α) να αποτελέσει την αρχή για μια περαιτέρω έρευνα και μελέτη για τον κόσμο του συγγραφέα και β) να προσεγγίσει τη σχέση αυτή λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας, μέσα από τις ιστορίες του που εμπνέονται από τα θέματα και τις τεχνικές του αστυνομικού ρεπορτάζ. Ο αναγνώστης, λοιπόν, της εργασίας αρχικά δέχεται πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του συγγραφέα, ιδωμένες με μια κριτική ματιά σε σχέση με την εποχή του και τις λογοτεχνικές τάσεις που επικρατούν στη χώρα του, σ όλη την πορεία της προσωπικής του δημιουργικής δραστηριότητας. Λίγα πρώτα στοιχεία δίνονται για τη γλώσσα και τη θεματική του, ώστε να εισάγουν τον αναγνώστη στη γενικότερη καλλιτεχνική στάση του συγγραφέα. Η εργασία χωρίζεται σε δύο βασικά μέρη. Το Α μέρος της διερευνά τις θεματικές του Μπουτζάτι, τις υποθέσεις μυστηρίου και αγωνίας, που εμπνέονται από τα αστυνομικά ρεπορτάζ τα οποία συντάσσει για την Corriere della Sera, καθώς και τον τρόπο που αυτά εισχωρούν στις υπόλοιπες μορφές της έκφρασής του. Επισημαίνεται ότι η σειρά των θεματικών αυτών και η οργάνωσή τους σε κεφάλαια ορίζεται χρονολογικά, ακολουθώντας τη δημοσίευση των κειμένων του, όσο αυτό είναι δυνατόν, δεδομένου του 5

εύρους και της πληθώρας των έργων του που αναλύονται εδώ. Έτσι, αρχικά μελετώνται τα πρώτα χρόνια της δημοσιογραφικής πορείας του Μπουτζάτι στην Corriere della Sera (1928-1930, κεφ. 1) και ακολουθούν οι θεματικές της ληστείας και των απαγωγών (κεφ. 2) στη λογοτεχνία και τα δημοσιογραφικά άρθρα του συγγραφέα. Με το κεφάλαιο 3, («Από τη δύναμη της φύσης ως στοιχείο καταστροφής στο βάθος της συνείδησης και της ποίησης») γνωρίζουμε ορισμένα από τα σημαντικότερα ρεπορτάζ του συγγραφέα, τα σχετικά με τις φυσικές καταστροφές και τραγωδίες, που στιγμάτισαν την πορεία του και τα οποία εμπνέουν και τα λογοτεχνικά του γραπτά. Στο κεφάλαιο 4, που αφορά τις ανθρωποκτονίες, διαβάζουμε μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα ταύτισης λογοτεχνίας και δημοσιογραφίας, ενώ μέσα από τις τραγωδίες του αέρα, της θάλασσας και των βουνών (κεφ. 5) διακρίνουμε το πόσο ο συγγραφέας καταφέρνει να συμμετέχει στην τραγωδία για να μπορέσει να τη μεταδώσει στους αναγνώστες του με έναν τρόπο μοναδικό, που δεν περιορίζεται μόνο στην απλή περιγραφή των γεγονότων. «Σάτιρα και ειρωνεία στη λογοτεχνία και την ποίηση του Μπουτζάτι» ονομάζεται το έκτο κεφάλαιο, στο οποίο λογοτεχνία, δημοσιογραφία και ποίηση ενώνονται με κοινό θέμα τα αυτοκινητιστικά δυστυχήματα, έτσι ώστε να τονιστεί εκ νέου η πολυδιάστατη έκφραση του συγγραφέα. Οι δικαστικές διαμάχες, το αίσθημα της ενοχής και της καταδίκης, μέσα από έναν τρόπο που παραπέμπει στο παράλογο (κεφ. 7), μας προκαλούν το ενδιαφέρον κυρίως στα διηγήματα, τα άρθρα και τα θεατρικά έργα του Μπουτζάτι, που αναλύονται εδώ. Τέλος, το κεφάλαιο για τις αυτοκτονίες μας εισάγει εύστοχα στο Β μέρος, καθώς το στοιχείο του φανταστικού εμφανίζεται χαρακτηριστικά και με διακειμενικό τρόπο στη δημοσιογραφία, τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Προσπαθήσαμε, λοιπόν, να καταδείξουμε, στα σημαντικότερα έργα του Μπουτζάτι, πεζά, ποιήματα, θεατρικά και ζωγραφική και σε κείμενα από το αστυνομικό ρεπορτάζ, τη δυσκολία διαχωρισμού μεταξύ τους. Αυτή την προσπάθεια επιχειρεί να συνεχίσει και να συμπλήρωσει η εργασία στο Β μέρος της, αναπτύσσοντας τα κυριότερα χαρακτηριστικά στοιχεία του φανταστικού (λαμβάνοντας υπόψη το βασικό εγχειρίδιο του Τζβετάν Τοντόροφ για τη φανταστική λογοτεχνία) ώστε να διαπιστώσουμε κατά πόσον και με ποιο τρόπο εφαρμόζονται τα στοιχεία αυτά στην περίπτωση του Μπουτζάτι. Έτσι, μελετώνται διεξοδικά το στοιχείο του μυστηρίου, που αποτελεί για τον συγγραφέα σημαντικό παράγοντα για τις ιστορίες του, και τα στοιχεία της αγωνίας και της 6

αναμονής, δύο από τους βασικούς πρωταγωνιστές των έργων του. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στον φόβο έτσι όπως εισχωρεί στα κείμενα του συγγραφέα, ενώ η αληθοφάνεια, αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της φανταστικής λογοτεχνίας, γίνεται για τον Μπουτζάτι αναπόσπαστο στοιχείο στο οποίο βασίζει πολλά από τα έργα του, ώστε να προκαλέσει το αίσθημα της αμφιβολίας και του δισταγμού στον αναγνώστη. Με τα δομικά στοιχεία του φανταστικού κλείνει το Β μέρος. Σ αυτά περιλαμβάνονται οι γρίφοι, τα δημοσιογραφικά incipit, τα παιχνίδια με λέξεις, σε συνδυασμό πάντα με το μυστήριο και την αγωνία, χαρακτηριστικά τεχνάσματα, θα λέγαμε, που ανήκουν στο φανταστικό αλλά και στην αστυνομική λογοτεχνία. Κλείνοντας, στο επίμετρο δίνονται τα στοιχεία εκείνα τα οποία είναι επαρκή ώστε να γίνει κατανοητή η συνάφεια μεταξύ δημοσιογραφικού λόγου και λογοτεχνικής γραφής στον Μπουτζάτι. Και το συμπέρασμα είναι ότι ο διαχωρισμός αυτών των δύο μερών θα οδηγούσε σε μονομερή γνώση του έργου του Ιταλού συγγραφέα και στη δυσκολία κατανόησης και ερμηνείας του. Έτσι τελικά το συμπέρασμα παραπέμπει στην επίμαχη υφολογική απορία της ειδολογικής κατάταξης αυτών των κειμένων με τον διπλό χαρακτήρα. 7

Βιογραφία, εργογραφία 1 Ο Ντίνο Μπουτζάτι (το πλήρες όνομά του είναι Ντίνο Μπουτζάτι-Τραβέρσο) γεννήθηκε στις 16 Οκτωβρίου του 1906 στο Σαν Πελεγκρίνο, κοντά στο Μπελούνο της Βόρειας Ιταλίας. Η οικογένειά του ανήκε στην υψηλή αστική τάξη της Βενετίας. Ο πατέρας του, Giulio Cesare, γεννημένος στη Βενετία αλλά με μακρινή καταγωγή από την Ουγγαρία, ήταν καθηγητής διεθνούς δικαίου στο πανεπιστήμιο της Παβίας και του Μιλάνου και συνεργάστηκε με την Corriere della Sera γράφοντας άρθρα για το διεθνές δίκαιο η μητέρα του, Alba Mantovani, από τη Βενετία επίσης, ήταν αδελφή του Dino Mantovani, συγγραφέα της πρώτης μονογραφίας για τον Ippolito Nievo. Ο Ντίνο είναι ο τριτότοκος γιος της οικογένειας: τα άλλα τρία αδέρφια είναι οι Augusto, Angelina και Adriano. Η βίλα στην οποία γεννήθηκε ο συγγραφέας, που βρίσκεται σε μια εκπληκτική τοποθεσία όπου κυριαρχεί ο Πάδος και η πόλη του Μπελούνο, αντιπροσωπεύει ξεκάθαρα ένα από τα βασικά στοιχεία στη διαμόρφωση του φανταστικού κόσμου του Μπουτζάτι, σε συνδυασμό με το περιβάλλον γύρω του, τη ρομαντική και μυστηριώδη κοιλάδα Μπελούνα. Τα μεγάλα δωμάτια με τα πορτρέτα των προγόνων στους τοίχους του σπιτιού, η παλιά επίπλωση, οι ήχοι και οι σιωπές του σπιτιού γίνονται για τον συγγραφέα το ιδανικό φυσικό σενάριο πάνω στο οποίο καταστρώνει φανταστικές ιστορίες και παραμύθια, που θα αποτελέσουν τη βάση για τη λογοτεχνία του. Το 1916 ο Μπουτζάτι γράφεται στο Γυμνάσιο Parini και μετά το σχολείο ολοκληρώνει τις σπουδές του στη νομική σχολή, ακολουθώντας το παράδειγμα του πατέρα του. Το 1920 ο πατέρας του πεθαίνει. Η μητέρα του είναι εκείνη που αναλαμβάνει να εκπαιδεύσει τα τέσσερα παιδιά της. Ο συγγραφέας θα τη θυμάται πάντα ως μια πολύ καλή δασκάλα και μητέρα, αυστηρή αλλά με κατανόηση, ενώ η μορφή του πατέρα θα μείνει για πάντα στη μνήμη του θολή και ακαθόριστη. Ο Μπουτζάτι ζούσε μαζί με τη μητέρα του, με την οποία ήταν πολύ δεμένος, ως το 1961, όταν εκείνη πέθανε. 1 Τα στοιχεία για τη ζωή και το έργο του Μπουτζάτι αντλούνται από τα εξής κείμενα: Album Buzzati, επιμ. Lorenzo Viganò, Mondadori, Μιλάνο 2006, Antonia Arslan, Invito alla lettura di Buzzati, Mursia, Μιλάνο 1974, Giorgio Cavallini, Buzzati. Il limite dell ombra, Edizioni Studium, Ρώμη 1997, Ilaria Crotti, Dino Buzzati, il Castoro 129, La Nuova Italia, Φλωρεντία 1985, Alberto Frasson, Dino Buzzati, Edizioni del Noce, Καμποσαμπιέρο 1982, Fausto Gianfranceschi, Dino Buzzati, Borla, Τορίνο 1967, Antonella Laganà Gion, Dino Buzzati, Un autore da rileggere, Corbo e Fiore Editori, Nuovi sentieri Editore, Βενετία-Μέστρε 1983, Giovanna Ioli, Dino Buzzati, Mursia, Μιλάνο 1988, Yves Panafieu, Dino Buzzati: un autoritratto, Mondadori, Μιλάνο 1973. 8

Λάτρης της μοναξιάς και ονειροπόλος, από παιδί ακόμη ο Μπουτζάτι ήταν παθιασμένος με τα χειμερινά αθλήματα, στα οποία αφιερώθηκε με ενθουσιασμό. Καθοριστικό ρόλο, λοιπόν, στη διαμόρφωσή του παίζουν τα βουνά το αλπικό τοπίο της κοιλάδας του Μπελούνο, με τις ψηλές και απότομες κορυφές, σύμβολο της αγωνίας και της αναμονής, αλλά και βουνά-φύλακες μυστικών, με ιστορίες με πνεύματα και ξωτικά, εγείρει τη φαντασία του και τα όνειρά του. Ο Πάδος, η κοιλάδα, τα βουνά: αυτός είναι ο κόσμος στον οποίο κινείται ο Μπουτζάτι. Το καλοκαίρι του 1920, ο συγγραφέας ξεκινά τις πρώτες του εκδρομές στους Δολομίτες με τον αδερφό του Augusto, γράφοντας μάλιστα το La canzone delle montagne, ένα ποίημα, ίσως το πρώτο του λογοτεχνικό κείμενο, στο οποίο εκδηλώνει για τις κορυφές όλη του την αγάπη θα μείνει μάλιστα τόσο δεμένος με αυτές, ώστε θα τις μνημονεύει πολλές φορές μέσα στο έργο του, ζωντανεύοντάς τες πάντα στις σελίδες του. Ανάμεσα στο 1926 και το 1927, ο Μπουτζάτι εκτελεί το στρατιωτικό του καθήκον στο Μιλάνο. Ως λοχίας στο στρατόπεδο Teulié, αρχίζει να αγαπά αυτό που οι συνάδελφοί του στον στρατό απεχθάνονται: την πειθαρχία, τη στολή, το χρέος, τα ωράρια, την υποταγή, γενικότερα τη γεωμετρία της στρατιωτικής ζωής. Στο τέλος της δεκαετίας του 50 θα αναφέρει επεξηγηματικά: «Ναι, η στρατιωτική ζωή, κατά βάθος, μου αρέσει πάρα πολύ. Γιατί; Πιθανώς γιατί σε όλες τις αυστηρά οργανωμένες κοινότητες, ο σκοπός των οποίων ξεπερνά το ατομικό ενδιαφέρον, όποιος μπαίνει εκεί, υιοθετώντας τους νόμους και τις εκάστοτε συνήθειες, σίγουρα σκληραίνει, αλλά την ίδια στιγμή κερδίζει ένα είδος ελευθερίας, με την έννοια ότι μπροστά σε μια απόφαση που πρέπει να πάρει δεν υπάρχουν γι αυτόν αμφιβολίες [ ]». 2 Με το τέλος της θητείας του, υποβάλλει αίτηση πρόσληψης στην Corriere della Sera και προσλαμβάνεται στις 10 Ιουλίου του 1928 ως εκπαιδευόμενος. Στην εφημερίδα αυτή θα κάνει καριέρα (που θα κρατήσει πάνω από σαράντα χρόνια) σε διάφορους τομείς και θα μείνει, κατά τη διάρκεια της ιστορικής, πολιτικής και πολιτιστικής πορείας της εφημερίδας, ο πιο ψύχραιμος και αποστασιοποιημένος από τα πράγματα δημοσιογράφος της Ιταλίας. Αφοσίωση και διαθεσιμότητα χαρακτηρίζουν τη δουλειά του από την εργασία του τα πρώτα χρόνια, ως χρονικογράφου ικανού και γεμάτου φαντασία ακόμη και αν συχνά οι ανώτεροί του τον βλέπουν με συγκαταβατικό ύφος και τον 2 Βλ. Album Buzzati, ό.π., σελ. 101. 9

αποθαρρύνουν, και αργότερα ως βοηθού μουσικοκριτικού, πολεμικού ανταποκριτή, αρχισυντάκτη. Θα μείνει στην εφημερίδα ως τον θάνατό του, με ένα σύντομο διάλειμμα μεταξύ των δύο μεγάλων πολέμων, εκτελώντας το καθήκον του με μια επιμέλεια και ένα πάθος τόσο σπάνια ώστε τα προσόντα του αυτά να εκθειάζονται με τον ίδιο τρόπο από όλους τους κριτικούς. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε στο σημείο αυτό τις λογοτεχνικές προτιμήσεις του Μπουτζάτι, οι οποίες θα τον επηρεάσουν και θα τον εμπνεύσουν στο έργο του και τη διαμόρφωσή του (όχι μόνο τη λογοτεχνική). Ο Ιταλός συγγραφέας, έχοντας δώσει πολλές συνεντεύξεις, επισημαίνει ανάμεσα στα αναγνώσματά του, από τα πλέον σημαντικά για τον ίδιο, τίτλους έργων και ονόματα σχεδόν πάντα ξένων καλλιτεχνών. Δε μας δηλώνει, με συγκεκριμένη χρονολογική σειρά, τις κατά περιόδους προτιμήσεις του σε αναγνώσματα, αλλά αναφέρει αρχικά τους Stendhal, Flaubert, Balzac, Zola, Gide, Zweig, Mann, Döblin, Roth, και Hofmannsthal, και αργότερα τους Kafka, Wilde, Stevenson, Conrad, Dickens, Kipling, Swift και Dickinson, Hawthorne, Defoe και Melville. Με τα παραμύθια των Grimm και του Andersen παθιάζεται στην παιδική του ηλικία, καθώς και με τον Dostoevskij στη συνέχεια τέλος, οι Edgar Alan Poe και Hoffmann είναι δύο συγγραφείς που επηρεάζουν βαθιά το μέλλον του ως φανταστικού συγγραφέα. 3 Ξεκινώντας από τα έργα του συγγραφέα Bàrnabo delle montagne και Il segreto del Bosco Vecchio, τα δύο μυθιστορήματα με τα οποία αρχίζει η λογοτεχνική εμπειρία του Μπουτζάτι, θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρωταγωνιστής εδώ είναι, με τη συμβολική του αξία, ο μυστικός κόσμος της φύσης. Η πιο ευχάριστη και πρωτότυπη νότα και στα δύο βιβλία επιτυγχάνεται με τη μυστηριώδη ατμόσφαιρα του βουνού, που ο συγγραφέας, ειδικά στο πρώτο βιβλίο, καταφέρνει να δημιουργήσει χρησιμοποιώντας ένα ύφος καθαρό και ατμοσφαιρικό, βασισμένο στην απλότητα και τον ρυθμό. Ο Μπουτζάτι έγραψε το Bàrnabo delle montagne 4 το 1933, μέσα σε δύο χρόνια, διορθώνοντάς το ατέλειωτες φορές, λέξη προς λέξη. Έδωσε το βιβλίο στον αρχισυντάκτη του Ciro Poggiali να το διαβάσει. Στον Poggiali άρεσε, και μάλιστα ο ίδιος ενδιαφέρθηκε να βρει έναν εκδότη, ο οποίος ήταν τελικά ο Treves, ένας από τους μεγαλύτερους της εποχής. Όμως φάνηκε αμέσως η δυσκολία ένταξης του νέου συγγραφέα στο λογοτεχνικό 3 Βλ. Yves Panafieu, Dino Buzzati: un autoritratto, ό.π., σελ. 25-30. 4 Dino Buzzati, Bàrnabo delle montagne, Treves-Treccani-Tumminelli, Μιλάνο-Ρώμη 1933 (και Garzanti, Μιλάνο 1949). 10

ιταλικό πανόραμα εκείνων των χρόνων, και την ίδια στιγμή η αποξένωσή του από τις τρέχουσες κριτικές. Διαπιστώθηκε ότι οι σελίδες του έχουν ρίζες στο φανταστικό της παιδικής λογοτεχνίας, το φανταστικό των φόβων και της μακρινής μαγείας, των ονείρων που προέρχονται από τα βουνά και τις κορυφές τους έτσι, όπως θα δούμε και στη συνέχεια, αυτός ο τρόπος γραφής δυσχέρανε το έργο των κριτικών, στην προσπάθεια προσέγγισης του Μπουτζάτι. Η πλοκή του βιβλίου θα μπορούσε να θεωρηθεί απλή: διαβάζουμε για έναν δασοφύλακα που περνά τη ζωή του στα βουνά, φυλάσσοντας μια πυριτιδαποθήκη από υποτιθέμενους ληστές, και ο οποίος από δειλία δεν αντιδρά στην επίθεση του εχθρού εγκαταλείποντας τα βουνά και ύστερα από πολλά χρόνια στα πεδινά, επιστρέφει στην παλιά του δουλειά, αλλά την αναμενόμενη στιγμή της εκδίκησης αρνείται συνειδητά να συμμετέχει. Το πρώτο αυτό μυθιστόρημα είναι για τον Μπουτζάτι κυρίως μια δοκιμή, μια έρευνα του ύφους και της γλώσσας, μια προσέγγιση της γεμάτης σύμβολα πραγματικότητας, την οποία ο συγγραφέας πάντα θα αναδεικνύει στη συνέχεια. Η διπλή ταυτότητα της αφήγησης, το πραγματικό και το συμβολικό, δεν προκαλεί ρωγμές στη δομή του κειμένου και μάλιστα στα επόμενα έργα του Μπουτζάτι θα οριστούν οι σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο αυτά επίπεδα όσο περισσότερο ο δεσμός ανάμεσά τους είναι ελεύθερος και λυτός, τόσο περισσότερο ανασαίνει η αφήγηση. Με τον Bàrnabo delle montagne αμέσως έγινε προφανής η δυσκολία ένταξης του νεαρού συγγραφέα στο λογοτεχνικό πανόραμα της Ιταλίας εκείνη την εποχή. Τον Ιανουάριο του 1926, εμφανίζεται στη Φλωρεντία η Solaria, μηνιαίο τεύχος για την τέχνη και τη λογοτεχνία, το πιο αξιοσέβαστο περιοδικό εκείνης της ιστορικής και πολιτιστικής περιόδου. Τα χρόνια αυτά αρχίζουν να ακούγονται τα ονόματα του Marcel Proust και του Franz Kafka, του James Joyce και της Katherine Mansfield. Συνεργάζονται με τη Solaria οι καλύτεροι κριτικοί της νέας γενιάς, όπως ο Giacomo Debenedetti και ο Sergio Solmi, και ανοίγεται ο δρόμος σε συγγραφείς όπως ο Svevo, ο Gadda, ο Vittorini και ο Montale. Ο Μπουτζάτι ζει τα γυμνασιακά του χρόνια την περίοδο ακριβώς που δημοσιεύονται μερικά από τα πιο σημαντικά βιβλία του Federico Tozzi (Tre croci, Ricordi di un impiegato, Con gli occhi chiusi) το 1921 κυκλοφορούν το Sei personaggi in cerca d autore του Pirandello και το Notturno του D Annunzio. Το 1923 εκδίδεται η La coscienza di Zeno του Italo Svevo το 1926 το L uomo nel labirinto του Corrado Alvaro 11

το 1929 το Gli indifferenti του Alberto Moravia. Το 1930 ο Alvaro έρχεται ξανά στο προσκήνιο με το Gente in Aspromonte και το Vent anni το 31 είναι η χρονιά του Piccola borghesia του Elio Vittorini και του La Madonna dei filosofi του Gadda. 5 Ο Μπουτζάτι από τη μεριά του δεν είναι ένας εύκολος συγγραφέας. Κι αυτό το διαπιστώνει κανείς όταν, προσπαθώντας να τον κατατάξει σε τάσεις, ρεύματα και λογοτεχνικούς κύκλους, να ορίσει τον χώρο του ανάμεσα στους ομοίους του, ανακαλύπτει ότι τα βιβλία του συμβάλλουν από την αρχή στο να τον κρατήσουν στο περιθώριο της λογοτεχνικής κοινωνίας. Ο Μπουτζάτι απέχει συνειδητά από επιρροές ή σχέσεις παντός είδους με πολιτιστικούς ή λογοτεχνικούς χώρους της εποχής. Η απομόνωσή του στους κόλπους της λογοτεχνικής κοινωνίας, η ακλόνητη πίστη του σε έναν τρόπο αφήγησης, τον οποίο γνώριζε καλά, η άρνησή του ίσως απόλυτη για ορισμένους μιας οποιασδήποτε κριτικής θεώρησης για τη γραφή, τη φύση ή τους σκοπούς της αφήγησής του, τον καθιστούν μια περίπτωση μη τυπική και, θα λέγαμε, παράδοξη. Εξηγείται έτσι η σταθερότητά του στα λογοτεχνικά πράγματα μέσα σε δεκαετίες, είναι πάντα τα ίδια θέματα που επιστρέφουν στη λογοτεχνία του, δοσμένα όμως κάθε φορά με έναν καινούργιο τρόπο. Δύο χρόνια μετά, το 1935, ο Μπουτζάτι εκδίδει μια δεύτερη ιστορία, τοποθετημένη και αυτή στα βουνά, το Il segreto del Bosco Vecchio. 6 Το παραμύθι αυτό, που αναδείκνυε τις μυστηριώδεις και ευεργετικές παρουσίες των πνευμάτων του δάσους, σε ένα είδος μάχης ανάμεσα στο κακό και το καλό, ήταν κυρίως μια προσπάθεια φυγής ίσως ο συγγραφέας θέλησε να αντιδράσει ενάντια στον κόσμο που έχανε την ταυτότητά του, στην έννοια της καταπίεσης η οποία, τα χρόνια της φασιστικής περιόδου, είχε μολύνει πολλούς διανοούμενους, ακόμα και εκείνους που δε συμμετείχαν με τον προσωπικό τους λόγο ενάντια στο καθεστώς. Ο εκδότης, από την πλευρά του, ο Treves, εξέφραζε μάλλον την απροθυμία του να εκδώσει το δεύτερο αυτό βιβλίο, εφόσον δεν υπήρχε η εντυπωσιακή αποδοχή του προηγούμενου βιβλίου από το κοινό και σχεδόν δικαιώνεται η άποψή του, αφού το Segreto del Bosco Vecchio θα προκαλέσει σε ακόμη μικρότερο βαθμό το ενδιαφέρον του 5 Βλ. σχετικά, Ugo Dotti, La letteratura italiana, Dalle origini a oggi, Edizioni Laterza, Ρώμη-Μπάρι 1993 και Giuseppe Petronio, L attività letteraria in Italia, Palumbo, Φλωρεντία 1993. 6 Dino Buzzati, Il segreto del Bosco Vecchio, Treves-Treccani-Tumminelli, Μιλάνο-Ρώμη 1935 (και Garzanti, Μιλάνο 1957). 12

κοινού και της κριτικής, σε σχέση με το πρώτο του βιβλίο. Ο Μπουτζάτι στο Segreto del Bosco Vecchio δεν είχε μετακινήσει τον άξονα της αφήγησής του (όσον αφορά το ύφος και τη θεματική): εκφράζει μια μεγαλύτερη φυγή, ίσως, ή αδιαφορία, απέναντι στα πράγματα γύρω του. Με το Segreto del Bosco Vecchio εκδίδει ένα είδος «παραβολής»: ένα κάλεσμα στον απροσπέλαστο κόσμο των θρύλων, των μύθων και της περιπέτειας. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία του συνταγματάρχη Sebastiano Procolo ο οποίος, έχοντας κληρονομήσει το μεγαλύτερο μέρος ενός δάσους, θέλει να το εκχερσώσει παρά το ότι κατοικείται από έναν λαό πνευμάτων. Παγίδες, συμμαχίες, προσπάθειες να βγάλει από τη μέση τον δωδεκάχρονο ανιψιό του στον οποίο έχει δοθεί το υπόλοιπο μέρος της κληρονομιάς, θα φέρουν τον Procolo μόνο του, αντιμέτωπο με την ντροπή και τις τύψεις, από τις οποίες θα λυτρωθεί με τον θάνατο. Όμως έχει ενδιαφέρον να πούμε επίσης ότι σ αυτές τις σελίδες ο Μπουτζάτι ανέπτυξε μια πλευρά του την οποία μόλις είχε συλλάβει στο προηγούμενο μυθιστόρημα. Εκφράζοντας το πάθος του για το σχέδιο, μια ασχολία που την ξεκινά από την παιδική του ηλικία και που θα τη συνεχίσει για όλη του τη ζωή, εμπλούτισε το κείμενο εικονογραφώντας το με μικρούς πίνακες έχουμε, λοιπόν, ένα πρώτο παράδειγμα αυτής της μόλυνσης ανάμεσα στη λέξη και την εικόνα που θα γίνει ένα χαρακτηριστικό του γνώρισμα. Η στιγμή της έκδοσης του Segreto del Bosco Vecchio είναι δύσκολη. Η Ιταλία βρίσκεται σε πόλεμο με την Αιθιοπία ο Χίτλερ εφαρμόζει τους ρατσιστικούς του νόμους η λογοκρισία εξαπλώνεται. Όσον αφορά τη λογοτεχνία, εκδίδονται από διαφορετικούς συγγραφείς, και σχεδόν ταυτόχρονα, βιβλία που στέκονται μακριά από θέματα και προβλήματα της εποχής, αλλά και βιβλία γεμάτα με νέα ιδεολογικά, ιστορικά και κοινωνικά στοιχεία, που χαρακτηρίζονται από έντονο αντιφασισμό. Από τη μια πλευρά: Paese dell anima του Lisi (1934) L Andreana του Moretti (1935) Et in Arcadia ego του Cecchi (1936) Dialogo dei massimi sistemi του Landolfi (1937). Από την άλλη: Il garofano rosso (1933-1934) και Conversazione in Sicilia (1941) του Vittorini Tre operai του Bernari (1934) Il capofabbrica του Bilenchi (1935) Lavorare stanca του Pavese (1936) Fontamare του Silone (1936) L uomo è forte του Alvaro (1938). 7 7 Βλ. Ugo Dotti, La letteratura italiana, Dalle origini a oggi, ό.π. και Giuseppe Petronio, L attività letteraria in Italia, ό.π. 13

Ο Μπουτζάτι σίγουρα δεν ανήκει στους διανοούμενους που αντιμετωπίστηκαν άσχημα από το καθεστώς, αλλά ούτε σ εκείνους που αφιέρωναν συνθέσεις ή βιβλία στον Ντούτσε. Η απόλυτη αδιαφορία του Μπουτζάτι, με αυτή την απόσταση που κρατούσε, εκλήφθηκε από τους συναδέλφους του με σεβασμό, ιδιαίτερα σε σχέση με το επάγγελμά του. Και δεν ήταν τυχαίο το ότι ήταν εκείνος που έγραψε τη νύχτα της 25 ης προς την 26 η Απριλίου του 1945 το άρθρο που ανακοίνωνε την Απελευθέρωση, στην πρώτη σελίδα της Corriere della Sera. Η δημοσιογραφική πορεία του Μπουτζάτι αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όταν αρχίζει να εργάζεται ως ειδικός ανταποκριτής στην Ερυθραία. Η αποστολή του για την Corriere della Sera είναι να παρουσιάσει το νέο ιταλικό Ελντοράντο. Αντιμέτωπος πολλές φορές με τη λογοκρισία, περιγράφει στους Ιταλούς αυτή τη μακρινή και ξένη χώρα, είτε από τη γεωγραφική είτε από την κοινωνιολογική άποψη. Γράφει για τον τοπικό πληθυσμό, με τις συνήθειες και τα ήθη τους, αλλά επικεντρώνεται και στα ατμοσφαιρικά φαινόμενα, στο περιβάλλον και τα ζώα (όπως οι ανεμοστρόβιλοι και η επιδρομή των ακρίδων). Ο Μπουτζάτι μένει επίσης στην Αιθιοπία περίπου ένα χρόνο, κατά τον οποίο ανακαλύπτει μια χώρα που θα τη θυμάται για όλη του τη ζωή. Και ακριβώς στην Αφρική (ήταν μάλιστα το 1939, που το κείμενο του Il deserto dei Tartari παραδίδεται στον Leo Longanesi, για μια νέα σειρά μυθιστορημάτων τα οποία θα δημοσιεύονταν από τον Rizzoli), ο Μπουτζάτι είχε την ευκαιρία να επεξεργαστεί την ιδέα του για την έρημο, μέσα σ εκείνο το περιβάλλον με τις απέραντες εκτάσεις, που αργότερα θα γινόταν για τον ίδιο μεταφορά και αλληγορία. Οι δώδεκα μήνες της Αιθιοπίας ήταν αρκετά σκληροί και δύσκολοι, αλλά σίγουρα διαφωτιστικοί είτε όσον αφορά την επαγγελματική του σταδιοδρομία είτε σε σχέση με τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Εκείνη την περίοδο, εκδίδει παράλληλα με τα άρθρα περίπου δέκα διηγήματα: στο L Italiano («Il memoriale», Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 1939), 8 στο Oggi («L uccisione del drago», 3 Ιουνίου 1939, με την υπογραφή Giovanni Drogo, δηλαδή το όνομα του ήρωα του Il deserto dei Tartari), 9 στο La Lettura («I sette messaggeri», 8 Βλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, Mondadori, Μιλάνο 1984, σελ. 114-131. 9 Βλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 145-163, Dino Buzzati, Sessanta racconti, Mondadori, Μιλάνο 1995, σελ. 83-100, Dino Buzzati, Opere scelte, επιμ. Giulio Carnazzi, Mondadori, Μιλάνο 1998, σελ. 597-601, Dino Buzzati, Le cronache fantastiche, Delitti, επιμ. Lorenzo Viganò, Mondadori, Μιλάνο 2003, σελ. 259-274. 14

Ιούνιος 1939 10 και «Eppure battono alla porta», Σεπτέμβριος 1940), 11 λογοτεχνικό περιοδικό της Corriere della Sera, που κυκλοφορεί μηνιαίως και στο οποίο ο Μπουτζάτι εργάζεται ως το 1936 και κυρίως στην Corriere della Sera (αναφέρουμε ενδεικτικά το «Vecchio facocero», 2 Φεβρουαρίου 1940 12 και το «Il mantello», 14 Ιουλίου 1940). 13 Συνεργάζεται έπειτα, εκτός από το Il popolo di Lombardia, με το Il Convegno στο οποίο εκδίδει το διήγημα «L assalto al grande convoglio» (στις 25 Φεβρουαρίου του 1936), 14 και με το Omnibus του Leo Longanesi, όπου βγαίνει σε συνέχειες το διήγημα «Il sacrilegio» με τον τίτλο «Lo strano viaggio di Domenico Molo» (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1938). 15 Το 1940 η Ιταλία μπαίνει στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ο Μπουτζάτι αφήνει την Αντίς Αμπέμπα τον Απρίλιο και ετοιμαζόταν να επιστρέψει εκεί, μετά τη σύντομη άδειά του στις 6 Ιουνίου όμως επιβιβάστηκε στο καταδρομικό Fiume ως ειδικός ανταποκριτής πολέμου και έπειτα περιέγραψε, συμμετέχοντας ο ίδιος, τις συρράξεις στο ακρωτήριο Teulada και τον Ματαπά (όπου παρευρίσκεται, με κίνδυνο της ζωής του, στη βύθιση του καταδρομικού Pola) έπειτα, από το πλοίο Trieste, έζησε και περιέγραψε τις μάχες στον κόλπο της Σύρτης, ζώντας έτσι την εμπειρία του πολέμου και τον κίνδυνο που ελλόχευε. Στο μεταξύ συνεχίζει τις πολεμικές του ανταποκρίσεις, οι οποίες συχνά συνοδεύονται από φωτογραφίες που τραβά ο ίδιος. Τα άρθρα του, που μερικές φορές δεν περνούν από τη λογοκρισία, δεν είναι τεχνικής φύσης: δεν περιορίζονται δηλαδή στο να καταγράψουν λίγο ή πολύ ψυχρά τις επιχειρήσεις της μάχης, με τον απολογισμό των κινήσεων, των επιθέσεων, των ζημιών και των κατακτήσεων. Είναι κυρίως ιστορίες στις οποίες η κατάσταση του πολέμου μοιάζει ένα πρόσχημα για να αφηγηθεί τη ζωή στο 10 Bλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 25-30, Dino Buzzati, Sessanta racconti, ό.π., σελ. 9-13, Dino Buzzati, Opere scelte, ό.π., σελ. 597-601, Dino Buzzati, La boutique del mistero, Mondadori, Μιλάνο 1992, σελ. 3-7, Dino Buzzati, Il meglio dei racconti, Mondadori, Μιλάνο 1989, σελ. 17-21. 11 Βλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 77-93, Dino Buzzati, Sessanta racconti, ό.π., σελ. 61-75, Dino Buzzati, La boutique del mistero, ό.π., σελ. 43-57, Dino Buzzati, Opere scelte, ό.π., σελ. 644-658. 12 Βλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 210-215, Dino Buzzati, Sessanta racconti, ό.π., σελ. 111-115, Dino Buzzati, Opere scelte, ό.π., σελ. 692-696. 13 Bλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 138-144, Dino Buzzati, Sessanta racconti, ό.π., σελ. 77-82, Dino Buzzati, Opere scelte, ό.π., σελ. 659-664, Dino Buzzati, La boutique del mistero, ό.π., σελ. 58-63, Dino Buzzati, Il meglio dei racconti, ό.π., σελ. 65-70, Dino Buzzati, Il borghese stregato, Mondadori, Μιλάνο 1994, σελ. 35-41, Dino Buzzati, Le cronache fantastiche, Fantasmi, ό.π., σελ. 140-145. 14 Βλ. επίσης τις συλλογές διηγημάτων Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 31-49, Dino Buzzati, La boutique del mistero, ό.π., σελ. 8-24, Dino Buzzati, Sessanta racconti, ό.π., σελ. 15-32, Dino Buzzati, Il meglio dei racconti, ό.π., σελ. 22-37, Dino Buzzati, Opere scelte, ό.π., σελ. 602-618, Dino Buzzati, Le cronache fantastiche, Fantasmi, ό.π., σελ. 111-126. 15 Bλ. και Dino Buzzati, I sette messaggeri, ό.π., σελ. 216-259. 15

κατάστρωμα, να περιγράψει τα πρόσωπα των ναυτικών, να μεταφέρει στους αναγνώστες τις συζητήσεις, τους φόβους, τα όνειρα, την κούραση, τον ενθουσιασμό τους. Το Il deserto dei Tartari κυκλοφόρησε το 1940 (από τον εκδοτικό οίκο Rizzoli), μέσα σ αυτό το κλίμα, και φάνηκε σε μερικούς, ίσως όχι τυχαία, ένας προάγγελος ή μια αλληγορία του πολέμου. Πρωταγωνιστής στο βιβλίο είναι η έρημος, ο μεταφυσικός αυτός χώρος που προκαλεί στον συγγραφέα ένα αίσθημα εσωτερικής αγωνίας, τους μήνες εκείνους που περνά στην Αφρική. Και είναι κυρίως μέσα από τους τόπους που εκείνος θα εκφράσει, και στα επόμενα έργα του, τα θέματά του, παρά μέσα από τα πρόσωπα και τους ήρωές του: η ζωή ως αναμονή και ως άρνηση, η αγωνία για έναν άγνωστο κόσμο, το πέρασμα του χρόνου και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Στην ιστορία του βιβλίου, ο υπολοχαγός Giovanni Drogo περνά τη ζωή του στο οχυρό Μπαστιάνι, την έδρα του πρώτου του προορισμού ως αξιωματικού, περιμένοντας την άφιξη του μυθικού εχθρού που θα έρθει από τον βορρά. Ο Μπουτζάτι αφηγείται την αναμονή της μεγάλης ευκαιρίας για τον αξιωματικό, που θα αλλάξει την πορεία της ύπαρξής του. Αντίθετα, η ευκαιρία δεν εμφανίζεται ποτέ, ενώ η αναμονή, η αγωνία για το ασταμάτητο πέρασμα του χρόνου (περνούν στο μεταξύ πάνω από τριάντα χρόνια) αυξάνουν ολοένα και περισσότερο. Το τέλος, πράγματι, δηλώνει τη συνάντηση του πρωταγωνιστή, σύμβολο ίσως της υπαρξιακής κατάστασης του σύγχρονου ανθρώπου, με το απόλυτο γεγονός, τον θάνατο. To Il deserto dei Tartari ανακεφαλαιώνει τα θέματα της αφήγησης του Μπουτζάτι: η αναμονή, η αγωνία, η άρνηση, ο χρόνος, η μοναξιά, ο θάνατος (και, πριν από αυτόν, μερικές φορές, η λύτρωση). Η μοναξιά απέναντι στη μοίρα και η άνιση μάχη ενάντια στην αδυσώπητη φυγή του χρόνου είναι θέματα που επιστρέφουν, με πιο ευρύ και συναφή τρόπο, στo Il deserto dei Tartari. Το μυθιστόρημα, που θεωρείται το αριστούργημα του Μπουτζάτι, είναι έργο μοναδικό και συμπαγές, με φόντο έναν ευρύ χώρο, μακρινό και αδιαπέραστο, που από φωτεινός και κρυστάλλινος γίνεται γκρίζος και σκοτεινός. Ο χρόνος στο βιβλίο είναι επίσης ένας από τους βασικούς πρωταγωνιστές. Αυτός μετρά με το πέρασμά του τη ζωή τρέχει χωρίς ποτέ να σταματά και μεταμορφώνεται σε μια «φυγή», σε μια «ρουφήχτρα», 16 στην οποία χάνεται αδυσώπητα το μέλλον. 16 Βλ. Giorgio Cavallini, Buzzati, Il limite dell ombra, ό.π., σελ. 24. 16

Τα χρόνια που ακολουθούν εκδίδεται η πρώτη συλλογή διηγημάτων I sette messaggeri (1942), από τον Mondadori, εκδοτικό οίκο με τον οποίο ο συγγραφέας υπέγραψε συμφωνία, διακόπτοντας τη συνεργασία του με τον Rizzoli, στα τέλη του 1940, και στον οποίο θα παραμείνει για το υπόλοιπο της ζωής του. Παράλληλα, στις 8 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς ανεβαίνει στο Teatro Nuovo του Μιλάνου το μονόπρακτο Piccola passeggiata, το πρώτο θεατρικό έργο του Μπουτζάτι (σε σκηνοθεσία του Enrico Fulchignoni και με ερμηνευτές τους Mario Gallina και Arnoldo Foà). Το 1942 λοιπόν, δημοσιεύεται το I sette messaggeri, συλλογή με θεματική αρκετά κοντά στo Il deserto dei Tartari. Η κριτική αντιμετώπισε και αυτό το έργο με εύνοια και διέκρινε στον νεαρό συγγραφέα πολλά υποσχόμενες μελλοντικές επιτυχίες. Μερικά διηγήματα της συλλογής πλησιάζουν στον κόσμο του παραμυθιού και της περιπέτειας του Bàrnabo delle montagne («L assalto al grande convoglio», για παράδειγμα), άλλα στον φανταστικό κόσμο των ζώων, ανάλογο με εκείνον στο Il segreto del Bosco Vecchio («L uccisione del drago», «Vecchio facocero»). Ο Μπουτζάτι παρασύρει τον αναγνώστη, όσον αφορά το θέμα της αναμονής, αναγκάζοντάς τον να αισθανθεί την αμφιβολία. Να υπογραμμίσουμε επίσης ότι στη συλλογή, όπως και στα προηγούμενα μυθιστορήματα, διακρίνουμε μια τάση προς τη συμβολογία των αριθμών, σύμφωνα με την οποία ο αριθμός (πολύ συχνά το επτά, αλλά και το τρία) γίνεται το σημάδι μιας μοίρας του ανθρώπου πάνω και πέρα από τις ανθρώπινες δυνατότητες. Με το τέλος του πολέμου το 1945, γίνεται ένας από τους ιδρυτές της Corriere Lombardo επιστρέφει όμως στην Corriere della Sera όπου θα δουλέψει ως το τέλος της ζωής του με σταθερή δύναμη και αμείωτο πάθος: θα αποτελέσει ένα από τα πιο σεβαστά ονόματα της εφημερίδας του Μιλάνου. Μέσα σ αυτό το μεταπολεμικό κλίμα, ο Μπουτζάτι επινοεί, τον Δεκέμβριο του 1945, τη La famosa invasione degli orsi in Sicilia, το εικονογραφημένο παραμύθι για παιδιά, που ο Emilio Radius του ζητά για την Corriere dei Piccoli της οποίας είναι διευθυντής. Μαζί με το Il libro delle pipe, βιβλία τα οποία τοποθετούνται κοντά κυρίως για λόγους χρονολογικούς, είναι δύο παραδείγματα της πολυεδρικής επινόησης του συγγραφέα αν και σε τόνο αισθητά κατώτερο σε σχέση με την προηγούμενη συλλογή των διηγημάτων και τα μυθιστορήματα, μαρτυρούν μια φαντασία ακόμη σε πειραματικό στάδιο αλλά γνήσια και δημιουργική. 17

Το La famosa invasione degli orsi in Sicilia 17 είναι ένα παραμύθι για παιδιά, εικονογραφημένο από τον συγγραφέα. Ακριβώς το 1945, την περίοδο στην οποία αφθονεί η αντιστασιακή και η νεορεαλιστική λογοτεχνία, όταν η ιταλική λογοτεχνία αναζητούσε, συνολικά (θεματικά αλλά και γλωσσικά), ένα στήριγμα με κοινωνικές προβληματικές, ο Μπουτζάτι καταφεύγει σε μια αντιρεαλιστική προσέγγιση. 18 Το μικρό αυτό βιβλίο αφηγείται την ιστορία της καθόδου των αρκούδων από τα βουνά στην πόλη, σε πολύ μακρινές εποχές. Εδώ τα ζώα έρχονται σε επαφή με τον πολιτισμό που διαφθείρει τον άνθρωπο και χάνουν τα φυσικά τους χαρίσματα της καλοσύνης και της ειλικρίνειας ώσπου ο θάνατος του βασιλιά τους τα λυτρώνει και φέρνει την κάθαρση από τα αμαρτήματα που διέπραξαν, κάνοντάς τα να επιστρέψουν, με σωφροσύνη πλέον, στα βουνά από όπου ήρθαν. Διαβάζουμε στο βιβλίο τα ήδη γνωστά θέματα της αναμονής, του ταξιδιού, του θανάτου και του μυστηρίου, που αντιμετωπίζονται όμως εδώ με πιο ανάλαφρο τρόπο. Είναι επομένως φανερό ότι η επιστροφή στην καθημερινότητα της μεταπολεμικής περιόδου οδηγεί τον συγγραφέα να βρει καταφύγιο στο παραμύθι ή την περιπλάνηση: έτσι λοιπόν γράφει το βιβλίο Il libro delle pipe, 19 σε συνεργασία με τον κουνιάδο του Giuseppe Ramazzotti. Το βιβλίο, το οποίο δεν είχε μεγάλη απήχηση στο κοινό, διαθέτει ένα ιδιαίτερο εκλεπτυσμένο χιούμορ αντιπροσωπεύει χωρίς αμφιβολία, σε σχέση με τα προηγούμενα έργα του, ένα νέο δείγμα του φανταστικού. Ο Μπουτζάτι δίνει ανθρώπινα χαρακτηριστικά στις πίπες: για παράδειγμα, μερικές αρέσκονται από τη γυναικεία μορφή τους, άλλες έχουν τάσεις αυτοκτονίας. Μέσα από επεξηγηματικές σημειώσεις στο κάτω μέρος της σελίδας, σαν να πρόκειται για χρονικό, ο συγγραφέας τείνει να δημιουργήσει μια παράδοξη πραγματικότητα, που μοναδικό σκοπό έχει να καταστήσει πειστικό το παράλογο. Και τα δύο προαναφερθέντα βιβλία γράφτηκαν το 1945: αν σκεφτούμε ότι την ίδια χρονιά στην οποία, με το τέλος του πολέμου, πρακτικά ανθεί ο νεορεαλισμός, όπως αναφέραμε, μπορούμε να διαπιστώσουμε ακόμη μια φορά την τάση για απομόνωση στη 17 Dino Buzzati, La famosa invasione degli orsi in Sicilia, Rizzoli, Μιλάνο 1945 (και Martello, Μιλάνο 1958). 18 Σχετικά με τον νεορεαλισμό βλ. τα κείμενα των Bruno Falcetto, Storia della narrativa neorealistica, Mursia, Μιλάνο 1992, και Carlo Muscetta, Realismo, neorealismo, controrealismo, Garzanti, Μιλάνο 1976. 19 Dino Buzzati, Il libro delle pipe, σε συνεργασία με τον G. Ramazzotti και με σχέδια των συγγραφέων, Antonioli, Μιλάνο 1945 (και Martello, Μιλάνο 1966). 18

λογοτεχνία του Μπουτζάτι. Το 1945 σημαδεύει εμφανώς το τέλος της Αντίστασης και, κατά συνέπεια, εκείνης της αμφίβολης ενότητας, που υπήρξε όμως σε θέση να θρέψει ελπίδες για κοινωνική και θεσμική ανανέωση κατά τη διάρκεια του φασισμού και της σύρραξης. Χρονιά γόνιμη, το 1945 βλέπει τη δημοσίευση του Uomini e no του Vittorini του Cristo s è fermato a Eboli του Carlo Levi του Kaputt του Malaparte, ενώ καταγράφονται μερικές σημαντικές πρωτοβουλίες, όπως το Il Politecnico του Vittorini, περιοδικό μαρξιστικής έμπνευσης που ασχολείται με την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία, την πολιτική και την κοινωνία, και νοείται ως μια σύλληψη του πολιτισμού με την έννοια της καλυτέρευσης της ποιότητας ζωής. Εμφανίζονται επίσης το Il sentiero dei nidi di ragno του Calvino (1947) τα βιβλία του Pavese, του Pratolini και του Bernari τίτλοι των Landolfi, Moravia και Fenoglio. 20 Φτάνουμε έτσι στις επόμενες συλλογές διηγημάτων (Paura alla Scala του 1949, Il crollo della Baliverna 1954, Esperimento di magia 1958, Sessanta racconti 1958, όλες εκτός από το Esperimento di magia, από τις εκδόσεις Mondadori), στις οποίες κάθε τόσο ο συγγραφέας χάνει την αρμονική του ικανότητα να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα από τα αμφίβολα και φευγαλέα ηθικά περιγράμματα και καταλήγει σε έναν πολύ καθαρό μοραλισμό, στενά δεμένο με τα απρόβλεπτα γεγονότα των χρονικών, από τα οποία επηρεάζεται. Το ύφος σ αυτές τις περιπτώσεις τείνει προς το σατιρικό και χάνει τα χαρακτηριστικά του της παραμυθικής αφήγησης. Το 1948 ο Μπουτζάτι γράφει τη συλλογή διηγημάτων Paura alla Scala (Mondadori, Μιλάνο 1949). Είναι ο Arrigo Benedetti, τότε διευθυντής του εβδομαδιαίου περιοδικού L Europeo, που του προτείνει να αφηγηθεί τον φόβο του κομμουνιστικού κινδύνου που ζει η αστική τάξη, την επομένη της απόπειρας εναντίον του ηγέτη των κομμουνιστών Palmiro Togliatti. Το αφήγημα με τον ομώνυμο τίτλο έχει ως πρωταγωνιστές τους Morzi, δηλαδή τους κόκκινους. Η συλλογή αποτελείται από είκοσι πέντε διηγήματα στα οποία εξακολουθεί να υφίσταται η θεματική των προηγούμενων έργων, σημειώνεται όμως εξίσου μια αλλαγή προοπτικής. Ο Μπουτζάτι στόχευσε προς τον ήρωά του, έναν άνθρωπο που αισθάνεται κυρίως την αθλιότητα και τον φόβο. Η συλλογή χαρακτηρίζεται επιπλέον από μια ευαισθητοποίηση απέναντι σε κοινωνικές προβληματικές και θέματα 20 Βλ. Ugo Dotti, La letteratura italiana, Dalle origini a oggi, ό.π. και Giuseppe Petronio, L attività letteraria in Italia, ό.π. 19

του κοινού ενδιαφέροντος. Εδώ παράλληλα με τη χρήση των συμβόλων παρατηρείται και η χρήση της μεταφοράς φαίνεται σχετικά καθαρά πώς οι δύο διαδικασίες προχωρούν παράλληλα με τις αφηγηματικές επιλογές του συγγραφέα. Με το βιβλίο Paura alla Scala ο Μπουτζάτι αγκυροβολεί σε έναν κόσμο καθορισμένο, στον κόσμο του Μιλάνου, στον οποίο θα αφιερώσει στη συνέχεια μυθιστορήματα και διηγήματα. Στις 14 Μαΐου του 1953, ανεβαίνει στο Piccolo Teatro του Μιλάνου το Un caso clinico, βασισμένο στο διήγημα «Sette piani», με τον Tino Carraro στον ρόλο του πρωταγωνιστή Giovanni (και όχι Giuseppe, όπως στο διήγημα) Corte, και σκηνοθεσία του Giorgio Strehler. Το Un caso clinico, ένα από τα σημαντικότερα θεατρικά έργα του Μπουτζάτι, που με τον τίτλο La casa dei sette piani ανεβαίνει στις 6 Ιουλίου του 1954 στο Βερολίνο, πετυχαίνει μια δεύτερη, πιο ευρεία επιτυχία την επόμενη χρονιά, όταν, στις 9 Μαρτίου του 1955, ανεβαίνει στο Παρίσι, στο Théâtre La Bruyère, με τον τίτλο Un cas intéressant. Την απόδοση κάνει ο Albert Camus, με τον οποίο ο Μπουτζάτι βρίσκεται σε επαφή από τη στιγμή που ο Camus του φανερώνει την πρόθεσή του να μεταφράσει το έργο για να το προτείνει στο γαλλικό κοινό. Η συλλογή Il crollo della Baliverna (Mondadori, Μιλάνο 1954) περιλαμβάνει τριάντα επτά διηγήματα διαφορετικά και ετερογενή εκτός από κάποια θεματική καινοτομία (εμφανίζεται για πρώτη φορά το στοιχείο της επιστημονικής φαντασίας) και ένα πιο έντονο θρησκευτικό στοιχείο, ο Μπουτζάτι ακολουθεί τον ίδιο τρόπο έκφρασης με τα προηγούμενα έργα του. Δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι ο συγγραφέας έχει μάθει με τρόπο σχεδόν τέλειο να δημιουργεί μια δυναμική του διηγήματος μέσα από την ένταση της ατμόσφαιρας και του σασπένς, μέσα από κάποιες οδούς δημοσιογραφικής γραφής, με σκοπό να κρατήσει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Να λοιπόν το διήγημα, που ξεκινά με ένα incipit σχεδόν πάντα κατά το ύφος των χρονικών, συχνά τηλεγραφικό και δημοσιογραφικό, εκτυλίσσεται γρήγορα, αυξάνοντας σταδιακά την αρχική ένταση, ώσπου να οδηγήσει σε ένα τέλος στο οποίο η λύση πολλές φορές είναι ανατρεπτική ο συγγραφέας εφαρμόζει τις διαδικασίες της τεχνικής του αστυνομικού μυθιστορήματος, σε επίπεδο δομής και ύφους. Αρχίζει μια μακρά και φιλική σχέση και συνεργασία με τον μουσικό Luciano Chailly με τον οποίο την 1 η Οκτωβρίου του 1955, ανεβάζει το μουσικό διήγημα Ferrovia sopraelevata στο Θέατρο Donizzetti της Μπέργκαμο. Γράφει το Drammatica fine di un 20

noto musicista, που ανεβαίνει τον ίδιο μήνα στο Teatro Olimpia του Μιλάνου εξακολουθεί να εργάζεται ως ειδικός απεσταλμένος της Corriere della Sera, καθώς επίσης και στην Domenica del Corriere, στην οποία αντικαθιστά για μια περίοδο, το 1957, τον Leonardo Borgese ως κριτικός τέχνης. Το In quel preciso momento εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1950 από τον εκδοτικό οίκο Neri Pozza της Βιτσέντσας μια δεύτερη έκδοση, εμπλουτισμένη με περισσότερα κείμενα (πάνω από 60) δημοσιεύθηκε το 1963 από τον Mondadori. Η ικανότητα του Μπουτζάτι να επικεντρώνεται σε ένα θέμα, χρησιμοποιώντας το στοιχείο της παρατήρησης και της μεταμόρφωσης, ξεπροβάλλει στο βιβλίο αυτό, το οποίο αποτελείται από μικρά διηγήματα, σημειώσεις, αποσπάσματα από ημερολόγια και σκέψεις. Σ αυτά τα σύντομα, αλλά χαρακτηριστικά, κείμενα συνθέτονται η ποιητική του συγγραφέα και η εικόνα του για τη ζωή, ή σχεδιάζονται εδώ πολλά κείμενα με τη μορφή της απολογίας ή της σουρεαλιστικής επινόησης. Ο Μπουτζάτι μάς μεταφέρει τις αμφιβολίες του, κάθε φορά που εκφράζει με ένταση τα θέματα της τέχνης του: η αναμονή και το άγχος μπροστά στο μυστήριο που περιβάλλει την ανθρώπινη ύπαρξη, η αγωνία για τη μοναξιά και τον θάνατο, η έννοια της μοίρας ή του χρόνου. Παράλληλα αναφέρουμε και το Esperimento di magia (Rebellato, Πάδοβα 1958), μια μικρή συλλογή από είκοσι ένα διηγήματα. Με περιορισμένο μέγεθος, τα διηγήματα αυτά είναι γραμμένα με ένα ζωντανό και λυτό ύφος, με τάση προς το παράδοξο ή το αστείο. Και στο Esperimento di magia επιστρέφουν τα κλασικά θέματα της αφήγησης του Μπουτζάτι συχνά εμπλουτισμένα με μια ειρωνική απόχρωση, με σκοπό μερικές φορές ο συγγραφέας να διατυπώσει την απόλυτη άμυνα του ήρωά του απέναντι στην πίεση που δέχεται από τις αρνητικές καταστάσεις γύρω του. Η συλλογή διηγημάτων Sessanta racconti (Mondadori, Μιλάνο 1958) συγκεντρώνει τα πιο χαρακτηριστικά κείμενα των προηγούμενων συλλογών εμπλουτίζεται επιπλέον με ανέκδοτα διηγήματα στα οποία επιστρέφουν τα ίδια θέματα και οι ίδιες δομές. Η συλλογή αυτή είχε μια σημαντική επιτυχία στο κοινό, μια επιτυχία πλέον αναμφίβολη, που οδήγησε στην αναγνώριση του συγγραφέα από ακόμη μεγαλύτερες ομάδες αναγνωστών, στην Ιταλία και το εξωτερικό. Το βιβλίο, ακριβώς επειδή αποτελεί σύνθεση της ευρείας λογοτεχνικής πορείας του συγγραφέα, χρονολογικά ή θεματικά, θεωρείται 21

αξιόλογο. Το φανταστικό διήγημα αναδιπλώνεται σε όλες τις εκφράσεις του, για να δώσει ένα διαφορετικό χρώμα στην ανθολογία. Την ίδια εποχή, στη θεατρική παραγωγή του Μπουτζάτι εντάσσονται οι σκηνικοί πειραματισμοί του Procedura penale (κωμωδία του 1959), το Il mantello (μονόπρακτο του 1960) και το Un verme al Ministero (κωμωδία σε πέντε πράξεις, επίσης του 1960). Επισημαίνοντας κάποια στοιχεία για τη δεκαετία του 60, θα λέγαμε ότι με τον θρίαμβο του νεοκαπιταλισμού αλλάζει η πολιτική πραγματικότητα της Ιταλίας και μαζί της αλλάζει και η καλλιτεχνική και λογοτεχνική προοπτική. Αυτό που κυριαρχεί στην Ιταλία είναι η εκβιομηχανοποίηση της χώρας κατά τη μεταπολεμική περίοδο, το αυξανόμενο άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα στον Βορρά και τον Νότο, μια πραγματικότητα δηλαδή που δεν μπορούσε με κανέναν τρόπο να υπερασπιστεί την εσωτερική συνείδηση του καλλιτέχνη. Οι ανάγκες και τα προβλήματα που ωριμάζουν παράλληλα με την κρίση του νεορεαλισμού βρίσκονται στο επίκεντρο της προβληματικής του «Gruppo 63», κίνημα της νεοαβαγκουάρντιας της ιταλικής λογοτεχνίας, που σκοπό έχει να παραμερίσει την παραδοσιακή γλώσσα η οποία πλέον καταντά δύσχρηστη εξαιτίας της αποξένωσης, που χαρακτηρίζει τον βιομηχανικό πολιτισμό. Με το Menabò ο Elio Vittorini ξεκίνησε μια έρευνα σχετικά με το θέμα βιομηχανία και λογοτεχνία, δημοσιεύοντας δοκίμια και λογοτεχνικά και ποιητικά κείμενα. 21 Επιστρέφουμε στον Μπουτζάτι, ο οποίος εξακολουθεί να παραμένει έξω από τα λογοτεχνικά πράγματα της εποχής του. Τον Δεκέμβριο του 1960, για τον εκδοτικό οίκο Federico Elmo του Μιλάνου, εκδίδει το Egregio signore, siamo spiacenti di..., μια συλλογή από αφοριστικά κείμενα, παράδοξα, σκέψεις, σύντομα διηγήματα παρμένα από τα ημερολόγιά του, κάποια ήδη δημοσιευμένα, άλλα ανέκδοτα. Ανοίγει με το βιβλίο αυτό μια πόρτα στον άνθρωπο Μπουτζάτι, ο οποίος κατέχει μια στυφή γεύση της ζωής, για την οποία εκείνος λυπάται (όπως δηλώνει και ο τίτλος), όμως οφείλει να καταγγείλει με σκληρότητα τις υποκρισίες και τις αθλιότητες που συμβαίνουν γύρω του. Τα θέματα του βιβλίου αφορούν την υγεία, τη δικαιοσύνη, τη γραφειοκρατία, την πολιτική, τον θάνατο. Όσον αφορά το αφηγηματικό μέρος, το Egregio signore, siamo spiacenti di ακολουθεί τις σταθερές σύνθεσης, που είχαν χαρακτηρίσει το In quel preciso momento 21 Βλ. Giuseppe Petronio, L attività letteraria in Italia, ό.π., σελ. 1004-1005. 22

και το Esperimento di magia. Πρόκειται ακριβώς για σύντομα διηγήματα με θέματα κυρίως σατιρικά, στα οποία το παράλογο, μέσα από την ανατροπή κάθε κανόνα, ολοκληρώνεται και πραγματοποιείται απόλυτα. Επιστρέφοντας και πάλι στο θέατρο, τα δύο χρόνια πριν από την εμφάνιση του μυθιστορήματος Un amore, ο Μπουτζάτι προσφέρει στο κοινό το Battono alla porta, το 1961. Επίσης το L uomo che andò in America και το La colonna infame (1962): το πρώτο σε δύο πράξεις για το Teatro Mercadante της Νάπολης, και το δεύτερο επίσης σε δύο πράξεις για το Sant Erasmo του Μιλάνου. Το Era proibito (1962-63) είναι κείμενο για λυρική όπερα. Θα μπορούσαμε εδώ να ανοίξουμε μια παρένθεση για να αναφέρουμε ότι, σε γενικές γραμμές, διαπιστώνει κανείς στο θέατρο του Μπουτζάτι επιρροές του θεάτρου του παραλόγου. Είναι γνωστή η μηδαμινή επιτυχία που αποδόθηκε σ αυτόν τον τομέα, από το κοινό και την κριτική γεγονός είναι ότι ο Μπουτζάτι πάντα αντιμετωπιζόταν από τους κριτικούς ως αφηγητής και μυθιστοριογράφος οι άλλες παράλληλες δραστηριότητές του (ζωγραφική και θέατρο) συχνά θεωρούνταν μη παραγωγικές διαδρομές είναι εξίσου γνωστό πόσο ενοχλούσε τον συγγραφέα αυτός ο παραγκωνισμός και πόση σημασία απέδιδε ο ίδιος στη θεατρική του πορεία. Επίσης πρέπει να τονίσουμε ότι ο συγγραφέας επαναφέρει σ αυτόν τον τομέα της παραγωγής του τα θέματα και τα μοτίβα που υπάρχουν στα διηγήματα και τα μυθιστορήματα επομένως, δε σημειώνουμε σημαντικές καινοτομίες αλλά επανάληψη σχημάτων που συχνά συνοδεύονται από ειρωνικά και γκροτέσκα στοιχεία. Ο Μπουτζάτι επιστρέφει στο μυθιστόρημα με το Il grande ritratto 22 (1960) και το Un amore (1963). Στο πρώτο από τα δύο τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα, καθώς το μυθιστόρημα αυτό δεν προκαλεί το ενδιαφέρον του κοινού και της κριτικής. Το βιβλίο κατατάσσεται στα κείμενα επιστημονικής φαντασίας, με θέμα την παντοδυναμία των τεχνολογικών μηχανημάτων πάνω στον άνθρωπο. Τοποθετημένο στο κοντινό μέλλον, το 1972, αφηγείται την ιστορία της μυστηριώδους απόρρητης αποστολής του καθηγητή Ermanno Ismani σε ένα εργαστήριο, στο βουνό. Το μυστήριο θα λυθεί όταν στα έκπληκτα μάτια του επιστήμονα θα αποκαλυφθεί μια τεράστια κατασκευή, το Νούμερο 1, που δημιούργησε ο επιστήμονας Endriade και οι συνεργάτες του. Στην επιθυμία του να 22 Dino Buzzati, Il grande ritratto, Mondadori, Μιλάνο 1960. 23

επαναφέρει στη ζωή την πρώτη του σύζυγο, την ωραία αλλά άπιστη Laura, ο Endriade κατασκευάζει ένα τεράστιο ρομπότ ο επιστήμονας θέλει να δώσει στο μηχάνημα, εκτός από τον αισθησιασμό της νεκρής συζύγου του, την αίσθηση της ελευθερίας, την επιθυμία της ζωής, την αναπλήρωση της θύμησης και την πιθανότητα του λάθους και της τιμωρίας: χαρακτηριστικά δηλαδή του ανθρώπινου είδους. Αλλά αν από μια πλευρά, το μηχάνημα Laura χαίρεται για τις ικανότητες που της εμφυσεί ο καθηγητής, από την άλλη, φυλακισμένη όπως είναι μέσα σε ένα μεταλλικό σώμα, δεν μπορεί να ικανοποιήσει αυτά τα ένστικτά της. Έτσι το ρομπότ εκρήγνυται και προσπαθεί να σκοτώσει την Elisa, σύζυγο του Ismani ο Endriade, παρά τη θέλησή του, αποφασίζει να καταστρέψει το δημιούργημά του για να σώσει τη ζωή της Elisa. Δυο χρόνια αργότερα, το 1963, κυκλοφορεί το βιβλίο του Un amore, 23 το ερωτικό μυθιστόρημα, που από πολλούς θεωρήθηκε ως μια προδοσία, εκ μέρους του συγγραφέα, της πραγματικής του έμπνευσης και των καθαρών θεμάτων του. Το μυθιστόρημα προκάλεσε έντονες πολεμικές: για το θέμα του, την άμεση γλώσσα, τον ρεαλισμό της ιστορίας και του περιβάλλοντος το Μιλάνο της δεκαετίας του 60 στο οποίο τοποθετείται. Ο Μπουτζάτι κατηγορείται ότι πρόδωσε τον εαυτό του, την ποιητική του, τον φανταστικό του κόσμο. Για τους κριτικούς ήταν αδύνατον και σκανδαλώδες ο συγγραφέας του Il deserto dei Tartari να έχει γράψει μια ιστορία τόσο σκληρή και τόσο προσωπική. Το Un amore ολοκληρώνει, όμως, την πορεία του Μπουτζάτι. Είναι η ιστορία του Antonio Dorigo, ενός διεφθαρμένου και πλούσιου αστού, που όμως είναι ντροπαλός με τις γυναίκες και γι αυτό καταφεύγει κάθε τόσο σε οίκους ανοχής, κάτι το οποίο το θεωρεί φυσιολογικό και έντιμο. Αλλά ο έρωτας έρχεται στο πρόσωπο ενός από τα κορίτσια του οίκου ανοχής, της Laide. Ο Dorigo κυριεύεται από τον αισθησιασμό της αρχίζει για κείνον ένα διάστημα το οποίο περνά μέσα σε αγωνία, εξαρτώμενος από τον έρωτα και την ανάγκη για το αγαπημένο πρόσωπο. Οι πιο πετυχημένες σελίδες είναι αυτές τις οποίες εμπνεύστηκε από την ατμόσφαιρα της μεγάλης βαβελικής πόλης στην οποία τοποθετείται η ιστορία, το Μιλάνο, με την καθημερινότητα και τους συνήθεις ρυθμούς του αλλά και το αδιάντροπο Μιλάνο, του οποίου σύμβολο είναι η Laide, που 23 Dino Buzzati, Un amore, Mondadori, Μιλάνο 1963. 24