ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΡΕΥΝΑ

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΡΕΥΝΑ 66

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Ο ΣΚΟΠΟΣ, Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΕΙΓΜΑ. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εισαγωγή Ως συνέπεια των μεταβολών που έχουν συντελεστεί στο οικονομικό, πολιτιστικό, κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο προβάλλει η ανάγκη του εναρμονισμού του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος με την νέα αυτή πραγματικότητα. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο και τη λογική, χαράσσεται ο σκοπός του ερευνητικού πεδίου της εργασίας αυτής, σκοπός ο οποίος έχει εν συντομία αναφερθεί στην εισαγωγή, αλλά θα παρουσιαστεί εκτενέστερα στο κεφάλαιο αυτό. Είναι παιδαγωγικά και διδακτικά αυτονόητη η σπουδαιότητα του Α.Π.Σ. του περιεχομένου των σχολικών βιβλίων, αλλά και των στάσεων και αντιλήψεων των εκπαιδευτικών που καλούνται να υλοποιήσουν την εκπαιδευτική πολιτική. Στο σημείο αυτό θα αιτιολογηθεί γιατί είναι αναγκαία η ερευνητική ενασχόληση με το αναλυτικό πρόγραμμα, τα σχολικά βιβλία καθώς και με τις στάσεις και νοοτροπίες των εκπαιδευτικών, προκειμένου να εξεταστεί το φαινόμενο του εθνοκεντρισμού μέσα στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Ακόμη θα γίνει μια σύντομη αναφορά σε έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί γύρω από το προς διερεύνηση θέμα. Τέλος, θα αιτιολογηθεί η πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας, θα αναφερθούν τα προς διερεύνηση Α.Π.Σ. και τα αντίστοιχα σχολικά βιβλία καθώς και οι λόγοι που επιλέχτηκαν τα συγκεκριμένα, τα ερευνητικά ερωτήματα και η μέθοδος ανάλυσης με την οποία θα πραγματοποιηθεί η έρευνα. 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΘΕΜΕΛΙΩΣΗ ΚΑΙ ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Η σύγχρονη κοινωνία έχει χαρακτηριστεί από τη μετάβαση από τη βιομηχανική εποχή, στην εποχή της γνώσης και της πληροφορίας 1. Σε όλες αυτές τις εξελίξεις συνέβαλαν σημαντικοί παράγοντες, όπως η ταχύτατη-σχεδόν ανεξέλεγκτη- μετάδοση της πληροφορίας και η εξέλιξη των μέσων μαζικής επικοινωνίας, καθώς και η μεταναστευτική έκρηξη που παρατηρήθηκε στον 20 ο αιώνα. 2 Παρόμοιες μεταβολές, ως συνέπεια των αλλαγών που πραγματοποιούνται και στον υπόλοιπο κόσμο, έχουν ασφαλώς συντελεστεί και στην ελληνική κοινωνία. Και 1 Παρβλ Μ. Κουτσελίνη, «Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές των αναλυτικών προγραμμάτων»,σσ. 35-49, G. Pasias & G. Flouris, Modern Mythologies and Postmodern Realities, σ.482. 2 Ε. Κανακίδου & Β. Παπαγιάννη, Διαπολιτισμική Αγωγή, σσ. 7-10. 67

εδώ παρατηρούνται μεταβολές στο οικονομικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και πνευματικό επίπεδο στο βιοτικό καθόλου επίπεδο. Η ένταξη της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα είναι ένα γεγονός που αφορά άμεσα και το χώρο της εκπαίδευσης. Έτσι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να μείνει προσκολλημένο και εγκλωβισμένο στο παρελθόν, παραβλέποντας τις μεταβολές και τις αξίες της σύγχρονης κοινωνίας, αλλά και τις προκλήσεις της εποχής. Ο Χ. Κωνσταντόπουλος επισημαίνει ότι ο κλειστός, και εθνοκεντρικός χαρακτήρας της ελληνικής εκπαίδευσης στα πλαίσια της νέας πραγματικότητας που δημιουργείται θα πρέπει να στραφεί προς την ανοικτότητα, την ανεκτικότητα και τον εκσυγχρονισμό. Οι Έλληνες, τώρα ως πολίτες της Ευρώπης θα πρέπει να λαμβάνουν μια εκπαίδευση τέτοια ώστε από τη μια να εξασφαλίζεται η σταθερότητα της κοινωνικής συνοχής και η συντήρηση των αξιών και των παραδόσεων του ελληνισμού και από την άλλη να διαμορφώνεται και να καλλιεργείται η ευρωπαϊκή ταυτότητα στους Έλληνες μαθητές. 3 Η ίδια διδακτική εμπειρία μου συγκλίνει στην πρακτική αποδοχή της συγκεκριμένης θεωρητικής άποψης. Πιστεύω ότι η νέα αυτή κατάσταση που προέκυψε ύστερα από τις παραπάνω μεταβολές που συντελέστηκαν στην κοινωνία δεν αφήνει πολλά περιθώρια για άκριτο υπερτονισμό των εθνικών ταυτοτήτων και χαρακτηριστικών καθώς και για την καλλιέργεια εθνοκεντρικών και άλλων αρνητικών αισθημάτων που δημιουργούνται μέσα από την αντιπαράθεση του «εμείς» και οι «άλλοι». Στο σημείο αυτό θα ήθελα να τονίσω τον σημαντικό ρόλο που καλείται να διαδραματίσει η εκπαίδευση όσο αφορά την επικοινωνία, αλλά και την αρμονική συμβίωση και συνύπαρξη διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, αλλά και διαφορετικών λαών. Αποτελεί κοινό παιδαγωγικό τόπο ότι, η προσπάθεια για την επίτευξη αυτών των στόχων πρέπει να προωθηθεί μέσα από την εκπαίδευση. 4 Θα πρέπει, το εκάστοτε εκπαιδευτικό σύστημα, από τη μια να φροντίζει για την καλλιέργεια και ενδυνάμωση της εθνοπολιτισμικής ταυτότητας, αλλά παράλληλα να προβάλλονται και οι «άλλοι» λαοί πολιτισμικά, πράγμα το οποίο θα συμβάλει στην ενδυνάμωση της διεθνούς συνεργασίας και ειρήνης. Με βάση τις προαναφερθείσες προϋποθέσεις και τα συναφή κριτήρια, κρίνεται σκόπιμο, να εξεταστεί αν το ελληνικό δημοτικό σχολείο μέσω του Αναλυτικού Προγράμματος, των σχολικών εγχειριδίων, αλλά και των στάσεων και αντιλήψεων των 3 Χ. Κωνσταντόπουλος, «Εισαγωγή : Αναφορά στην έννοια και στις όψεις των σύγχρονων αποκλεισμών», σσ.11-30. 4 Μ. Κασσωτάκης & Α. Καζαμίας, «Η Ελληνική Εκπαίδευση και η Νέα Ευρώπη», σσ. 199-215. 68

εκπαιδευτικών έχει προσαρμοστεί προς αυτή την κατεύθυνση. Με άλλα λόγια θα ερευνηθεί αν το σχολείο, έχει ως σκοπό του, εκτός από την καλλιέργεια και ενδυνάμωση της εθνοπολιτισμικής ταυτότητας των μαθητών και την καλλιέργεια της αποδοχής των «άλλων» και των πολιτισμών τους ως ισότιμους, την εξάλειψη συναισθημάτων φανατισμού και ρατσισμού καθώς και των προκαταλήψεων και των αρνητικών στάσεων που υπάρχουν για τους «άλλους» λαούς και τις κοινωνικές ομάδες με τις οποίες «καλούμαστε» να «ζήσουμε» ειρηνικά και να συνεργαστούμε για το καλό όλων μας. 69

2. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ, ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ. 2.1. Το αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών Το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών (Α.Π.Σ.) είναι το μέσο με το οποίο κάθε κράτος καθορίζει ακριβώς τι και πώς θα διδαχτεί, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η μετάδοση της κυρίαρχης ιδεολογίας, των πολιτισμικών του στοιχείων και της παράδοσης και να εξασφαλίζεται η συνέχεια και η ύπαρξή του. Με άλλα λόγια, εκφράζει την εκάστοτε εκπαιδευτική πολιτική και εξαρτάται άμεσα από το εκάστοτε πολιτικό και θεσμικό συγκείμενο του εκπαιδευτικού συστήματος. Έτσι άλλοτε χρησιμοποιείται για την άσκηση ελέγχου, και άλλοτε για την παραγωγή θεσμών και ιδεολογίας. 5 Επιπλέον έχει δεσμευτικό χαρακτήρα για όλους τους εκπαιδευτικούς, γιατί φτάνει σ αυτούς ως νόμος του κράτους ή ως υπουργική απόφαση. 6 Επομένως, «το αναλυτικό πρόγραμμα είναι εργαλείο, μέσα από το οποίο το κράτος πετυχαίνει τη διατήρηση ή την αλλαγή της κοινωνικής δομής. Ο σκοπός του καθορίζεται από την εκάστοτε εθνική ιδεολογία που επικρατεί». 7 Άρα, μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην παραγωγή και αναπαραγωγή εθνοκεντρικών και αρνητικών συναισθημάτων, αλλά και στην εξάλειψη αυτών, προβάλλοντας ταυτόχρονα οικουμενικές αξίες έτσι ώστε να καλλιεργείται η φιλία, η συνεργασία και η αρμονική συνύπαρξη των λαών της γης. Είναι γεγονός ότι τα ελληνικά Α.Π.Σ. παλαιότερα ήταν άκρως εθνοκεντρικά, αφού έτσι θα επιτυγχάνονταν ο βασικός σκοπός της παιδείας, που δεν ήταν άλλος από την προβολή του κράτους και την απόρριψη των «άλλων» λαών, προβάλλοντας γι αυτούς αρνητικά και απορριπτικά στοιχεία. Με τη συγκεκριμένη έρευνα που πραγματοποιώ προχωρώ στη μελέτη των Α.Π.Σ. και εξετάζω, αν με βάση τους σκοπούς και τους στόχους που θέτει για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να επιτευχθεί ο διπλός σκοπός που πρέπει να επιτυγχάνεται μέσω ενός σύγχρονου και εναρμονισμένου με τα νέα δεδομένα εκπαιδευτικού συστήματος, σκοπός που είναι από τη μια μεριά η διατήρηση της εθνικής, ιστορικής και πολιτισμικής κληρονομιάς και από την άλλη η εξάλειψη των αρνητικών στοιχείων, η γνωριμία, η αποδοχή και η ειρηνική συνύπαρξη όλων των λαών. 5 Μ. Κουτσελίνη, «Σύγχρονες τάσεις και προοπτικές των αναλυτικών προγραμμάτων», σσ.35-49. 6 Γ. Βρεττός & Α. Καψάλης, Αναλυτικό Πρόγραμμα, σελ. 24. 7 Δ. Μπαλωμένος, «Αναλυτικά προγράμματα-σχολικά βιβλία», σσ. 7-11. 70

2.2. Τα σχολικά εγχειρίδια Τα σχολικά εγχειρίδια γράφονται με βάση τους σκοπούς που καθορίζονται από τα Α.Π.Σ. και καλούνται να τους πετύχουν μέσα από της επαφή τους με τους μαθητές. Έτσι οι μαθητές καλούνται να έρθουν σε επαφή με γνώσεις, στάσεις και αξίες που επιθυμεί η εκάστοτε εκπαιδευτική πολιτική να πετύχει. Με άλλα λόγια, εκφράζουν θεσμικά την κυρίαρχη ιδεολογία του κράτους. Έτσι μαζί με το Α.Π.Σ. αποτελούν το σημαντικότερο παράγοντα, ο οποίος διαμορφώνει εθνικές στάσεις στους μαθητές. Το σχολικό βιβλίο είναι το σημαντικότερο μέσο διδασκαλίας και παίζει σπουδαίο ρόλο στην μετάδοση γνώσεων και αξιών, παρ όλη την ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών. Επίσης «φέρνει σε επαφή τους μαθητές με τη γνώση που θέλουν οι μεγαλύτεροι να αποκτήσουν». 8 Όπως αναφέρει και ο Α. Κατσουλάκος, τα σχολικά εγχειρίδια έχουν συγκεκριμένους στόχους και οπτικές μέσα από τις οποίες παρουσιάζουν το παρελθόν, το παρόν, αλλά και το μέλλον και εξυπηρετούν κάθε φορά συγκεκριμένα συμφέροντα, προβάλλουν ιδέες, κρίσεις και διαμορφώνουν συνειδήσεις. Έτσι μπορεί να προβάλλουν εθνικιστικές ιδέες, ή να προωθούν τη φιλία, τη συνεργασία και την ειρήνη. Η διεθνής και ελληνική σχολική βιβλιογραφία έχει αποδείξει ότι πολλές φορές η κατεύθυνση, η ποιότητα και ο προσανατολισμός των βιβλίων μεταβάλλεται όταν αλλάζει η εξωτερική πολιτική μιας χώρας. 9 Στη Ελλάδα το σχολικό βιβλίο, αν εξαιρεθεί το μάθημα των Φυσικών Επιστημών, είναι το ένα και μοναδικό που παράγεται και δίνεται στους μαθητές, αφού πρώτα εγκριθεί από το Υπουργείο Παιδείας. Έτσι ως υποχρεωτικό και αποκλειστικό επιβάλλει συγκεκριμένη σχολική γνώση, αλλά και τις αξίες που αυτή περιέχει, κατά τις προδιαγραφές του Α.Π.Σ. Με την έρευνά μου επισημαίνω χαρακτηριστικά των σχολικών εγχειριδίων. Πρώτα απ όλα θα εξετάσω αν είναι εναρμονισμένα με τους σκοπούς του Α.Π.Σ. και αν πετυχαίνουν τους στόχους του όσο αφορά την εξάλειψη αρνητικών στάσεων και προκαταλήψεων για «άλλους» λαούς. Στη συνέχεια θα διερευνηθεί αν περιέχονται σε αυτά εθνοκεντρικά στοιχεία. Ακόμη θα εξεταστούν οι αναφορές που γίνονται στους «άλλους» λαούς και τις διάφορες κοινωνικές ομάδες και τι είδους αναφορές είναι (θετικές, αρνητικές ή ουδέτερες). Τέλος, θα προβώ σε ανάλογες προτάσεις, έτσι ώστε τα σχολικά εγχειρίδια πέρα από την καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας και παράδοσης να προβάλλουν και τους «άλλους» λαούς και πολιτισμούς με τους οποίους στην κοινωνία που ζούμε καλούμαστε να συνυπάρξουμε αρμονικά εξαλείφοντας 8 Γ. Παπαμιχαήλ, «Διδακτική πρακτική», σσ. 28-34. 9 Θ. Κατσουλάκος & Κ. Τσαντίνης, Προβλήματα ιστοριογραφίας στα σχολικά εγχειρίδια,σσ. 16-20. 71

παράλληλα τις τυχόν αρνητικές αναφορές που γίνονται σ αυτούς και τις προκαταλήψεις που καλλιεργούνται. 2.3. Οι εκπαιδευτικοί Ο τρόπος με τον οποίο οι εκπαιδευτικοί παρουσιάζουν τους «άλλους» λαούς είναι πολύ σημαντικός ως προς την καλλιέργεια ανάλογων στάσεων. Είναι γεγονός ότι υπάρχουν εκπαιδευτικοί που προβάλλουν τα αρνητικά χαρακτηριστικά «άλλων», προβάλλοντας ταυτόχρονα έντονα το δικό τους πολιτισμό και δημιουργούν έτσι εθνοκεντρικά αισθήματα. 10 Υπάρχουν όμως και εκπαιδευτικοί, που αντιλαμβάνονται τις διαφορές που υπάρχουν όσον αφορά τον πολιτισμό και την κουλτούρα διαφόρων κοινωνικών ομάδων και λαών, αλλά και από πού προέρχονται και όχι μόνο δεν τις θεωρούν αρνητικό στοιχείο, αλλά πολιτισμικό πλούτο. 11 Έτσι μπορεί να ειπωθεί ότι τα αισθήματα αμοιβαίας κατανόησης και αποδοχής που καλλιεργούνται βασικά στο ελληνικό σχολείο, ως ένα σημείο διαμορφώνονται και από τους εκπαιδευτικούς. Σ αυτούς εναποτίθεται να βρουν τους κατάλληλους τρόπους και μεθόδους, μέσα από τους οποίους θα προάγουν το σεβασμό και την κατανόηση μεταξύ ανθρώπων που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς και διαφορετικά κράτη. Ο τρόπος με τον οποίο οι εκπαιδευτικοί έχουν από το κοινωνικό και γνωστικό τους status καθώς και τη διδακτική τους «ιδεολογία» τη δυνατότητα να καλλιεργούν στάσεις, αξίες και διαθέσεις απέναντι στους «άλλους», είναι πολύ σημαντικός ως προς την διαμόρφωση χαρακτήρων που θα απορρίπτουν ή θα αποδέχονται τις οποιεσδήποτε διαφορές. Είναι χρέος των εκπαιδευτικών, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει και ο Χ. Θεοφιλίδης 12, να καλλιεργούν την κριτική σκέψη των μαθητών τους. Θα πρέπει οι μαθητές να εφοδιάζονται με δεξιότητες που είναι απαραίτητες, έτσι ώστε να αντιλαμβάνονται «σφαιρικά» τα γεγονότα και τις εξελίξεις και να μπορούν να δίνουν λογικές εξηγήσεις σ αυτά. Μόνο έτσι θα αποφευχθούν ο αρνητισμός, η παράλειψη και ο εθνοκεντρισμός και θα δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για να ζήσουμε σε ένα καλύτερο κόσμο, σε ένα κόσμο αμοιβαίας αποδοχής, αλληλοκατανόησης και αρμονικής συνύπαρξης. Μέσα από τη μελέτη αυτή θα παρουσιαστούν οι στάσεις και οι αντιλήψεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών γύρω από θέματα που έχουν σχέση με την καλλιέργεια ή όχι 10 Πολλές φορές οι εκπαιδευτικοί προβάλλουν τις πολιτισμικές διαφορές, τις διαφορές στη γλώσσα και τη θρησκεία ως πολύ σημαντικές παράλληλα με τη διαφύλαξη και καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας και έτσι δημιουργούν αρνητικές στάσεις απέναντι στους εθνικά «άλλους». 11 Π. Χαραμής, «Χαιρετισμός», σσ.19-20. 12 Χ. Θεοφιλίδης, «Εκπαίδευση για το 2020», σσ.239-253. 72

του εθνοκεντρισμού όπως αυτές έχουν καταγραφεί με έρευνες που έχουν κατά καιρούς πραγματοποιηθεί. Θα γίνει κριτική ανάλυση σ αυτές τις αναφορές και θα προβώ σε ανάλογες προτάσεις, έτσι ώστε να βοηθήσουν και αυτοί με τη σειρά τους στην εξάλειψη φαινομένων ρατσισμού, φανατισμού, εθνοκεντρισμού και άλλων παρόμοιων, στοιχεία που δεν πρέπει να έχουν σήμερα θέση στην εκπαίδευση των νέων στην εποχή που ζούμε. 73

3. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η αναδίφηση στη σχετική βιβλιογραφία δείχνει ότι η διερεύνηση του Α.Π.Σ., των σχολικών εγχειριδίων και των διαθέσεων και στάσεων των εκπαιδευτικών όσον αφορά τον εθνοκεντρισμό του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος και των στάσεων και αντιλήψεων απέναντι στους «άλλους» λαούς έχει προκαλέσει το ενδιαφέρον αρκετών μελετητών τα τελευταία χρόνια. Ακολούθως παρατίθενται ενδεικτικές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί. Παρουσιάζονται πρώτα έρευνες που έγιναν και αφορούν στον τρόπο παρουσίασης των «άλλων» μέσα στο Α.Π.Σ., στη συνέχεια έρευνες που έγιναν σχετικά με την παρουσία των «άλλων» λαών στα ελληνικά σχολικά εγχειρίδια, και τέλος έρευνες που σχετίζονται με τις αντιλήψεις και στάσεις των εκπαιδευτικών καθώς και με την επιμόρφωση τους γύρω από θέματα ευρωπαϊκής και οικουμενικής διάστασης στην εκπαίδευση. 3.1. Έρευνες στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών Ο Γ. Φλουρής με την Μαρία Ιβρίντελη εξέτασαν την εικόνα Βαλκανίων γειτόνων μας μέσα από το Α.Π.Σ. στα σχολικά εγχειρίδια και στα βιβλία του δασκάλου του ελληνικού δημοτικού σχολείου. Μέσα από την ερευνά τους οι παραπάνω καταλήγουν στα συμπέρασμα ότι «το Α.Π. και τα σχολικά εγχειρίδια του μαθητή και του δασκάλου δεν είναι απαλλαγμένα εντελώς από τα στερεότυπα και τις εικόνες εχθρού για τους βαλκάνιους λαούς». Στο σημείο αυτό φαίνεται η αναντιστοιχία μεταξύ του περιεχομένου των σχολικών βιβλίων και του σκοπού της ελληνικής εκπαίδευσης.(ν. 1566/85). Με άλλα λόγια, οι βαλκανικοί λαοί παρουσιάζονται στο πέρασμα των αιώνων είτε απειλώντας μας είτε χωρίς να έχουν καμιά σχέση μαζί μας και ο πολιτισμός τους θεωρείται ως λιγότερο σημαντικός και πλήρης από τον αντίστοιχο ελληνικό. Τέλος, οδηγούνται οι ερευνητές αυτοί στο συμπέρασμα ότι το Α.Π.Σ. και τα σχολικά εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται πρέπει να αναθεωρηθούν ως προς το περιεχόμενο τους, αντανακλώντας τη νέα πραγματικότητα της πολυπολιτισμικότητας, της ειρηνικής συνύπαρξης και αλληλεπίδρασης των πολιτισμών. 13 Η Μ. Ιβρίντελη σε άλλη μελέτη της 14 εξέτασε την εικόνα του κόσμου στο Αναλυτικό πρόγραμμα του ελληνικού Δημοτικού σχολείου. Χαρακτηριστικά μας αναφέρει ότι «το ελληνικό πρόγραμμα της Ιστορίας εξακολουθεί να υιοθετεί τον εθνικό ιδεολογικό μύθο του 19 ου αιώνα, μια που προέκυψε κυρίως από την αφήγηση της εθνικής ιστορίας και την εξιδανίκευση του ελληνικού πολιτισμού». Εκτός από το μάθημα της 13 Γ. Φλουρής & Μ. Ιβρίντελη, «Η εικόνα των Βαλκάνιων Γειτόνων μας», σσ. 231-262. 14 Μ. Ιβρίντελη, «Η εικόνα του κόσμου», σσ. 155-170. 74

Γεωγραφίας οι αναφορές αφορούν λαούς με τους οποίους ήρθαμε σε επαφή από την αρχαιότητα. Ένα άλλο στοιχείο που προκύπτει είναι ο ευρωκεντρισμός που χαρακτηρίζει το Α.Π.Σ. διαφόρων μαθημάτων. Τέλος, απουσιάζουν οι επιρροές της συνύπαρξης μας με άλλους λαούς και οι άλλοι πολιτισμοί παρουσιάζονται λιγότερο σημαντικοί και πλήρεις από τον αντίστοιχο ελληνικό 15. 3.2. Έρευνες στα σχολικά εγχειρίδια Ο Ν. Άχλης σε έρευνά του εξέτασε τους γειτονικούς μας λαούς, Βούλγαρους και Τούρκους στα σχολικά βιβλία Ιστορίας Γυμνασίου και Λυκείου 16. Έχει καταλήξει στο συμπέρασμα τόσο από το ποσοστό των αρνητικών αναφορών, όσο και από τη γενικότερη παρουσίαση των λαών αυτών στα βιβλία της Ιστορίας, ότι οι λαοί αυτοί παρουσιάζονται «εχθρικοί, αντιπαθητικοί κατώτεροι και με πολλά μειονεκτήματα». Θα ήθελα, πάντως, να επισημάνω ότι η εικόνα αυτή των γειτονικών λαών δεν είναι παντού και πάντοτε μέσα στα σχολικά εγχειρίδια καθολική 17. Ο Κ. Μπονίδης εξέτασε πώς παρουσιάζονται οι «άλλοι» λαοί στα βιβλία της Ιστορίας και της Γλώσσας και το τελικό του συμπέρασμα ήταν ότι τα βιβλία που χρησιμοποιούνται στο σχολείο είναι εθνοκεντρικά, αφού στο σύνολό τους σχεδόν προβάλλουν την Ελλάδα μέσα από την ιστορία της και τον πολιτισμό της. Ακόμη, σύμφωνα με τον ίδιο ερευνητή, υπάρχουν πολλά αρνητικά συναισθήματα και προκαταλήψεις για τους άλλους λαούς, οι οποίοι κατά κανόνα παρουσιάζονται μέσα από πολεμικές συρράξεις που είχαν με την Ελλάδα απλά και μόνο ως εχθροί της. 18 Ο Γ. Φλουρής με τη Πέλλα Καλογιαννάκη εξέτασαν την εικόνα των βαλκανικών λαών στα βιβλία της υποχρεωτικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Με την ερευνά τους οδηγήθηκαν στο συμπέρασμα ότι οι Τούρκοι και οι Βακλάνιοι λαοί παρουσιάζονται με μικρό ποσοστό αναφορών και ότι το μεγαλύτερο μέρος αυτών των αναφορών εκφράζει αρνητικές στάσεις και αντιλήψεις και αναφορές που προκαλούν αρνητισμό. Και εδώ μπαίνουν προβληματισμοί όσο αφορά το ρόλο της εκπαίδευσης στη νέα εποχή. 19 15 Αυτόθι. 16 Ν. Άχλης, Οι γειτονικοί μας λαοί. 17 Αυτόθι. Ο Ν. Άχλης τονίζει ιδιαίτερα ότι δεν φαίνεται η παραμικρή διάθεση για κατανόηση, συνεργασία, φιλία ανάμεσα στην Ελλάδα και στις γειτονικές αυτές χώρες. Γενικά η ατμόσφαιρα που επικρατεί είναι εχθρική, αρνητική και γεμάτη προκατάληψη. 18 Κ. Μπονίδης, «Οι άλλοι λαοί στα ελληνικά εγχειρίδια», σσ. 15-34. 19 Γ. Φλουρής & Π. Καλογιαννάκη,, «Εθνοκεντρισμός και Εκπαίδευση», σσ. 204-248. 75

Η Άννα Φραγκουδάκη πραγματοποίησε έρευνα σε δείγμα σχολικών βιβλίων της ιστορίας υποχρεωτικής εννιάχρονης εκπαίδευσης (Γ, Στ Δημοτικού και Γ Γυμνασίου) με αντικείμενο την εικόνα του εθνικού εαυτού και των εθνικών «άλλων». Η ερευνήτρια καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «η αδιάσπαστη συνέχεια και η διατήρηση των ίδιων αναλλοίωτων πολιτισμικών ιδιοτήτων από την αρχαιότητα και η ανωτερότητα του λεγόμενου δυτικού πολιτισμού, προκαλούν ξενοφοβικές αντιλήψεις» 20. Τέλος, προτείνει το μάθημα της ιστορίας να καλλιεργεί την ιστορική συνείδηση και την κρίση στους μαθητές, έτσι ώστε να μπορούν να ερμηνεύουν σωστά το παρελθόν, αλλά και να αντιλαμβάνονται θετικά τόσο τις ομοιότητες, όσο και τις διαφορές που έχουμε με τους άλλους λαούς για να μπορούν να βλέπουν θετικά τις οποιεσδήποτε αλληλεπιδράσεις. Η Λίνα Βεντούρα πραγματοποίησε παρόμοια έρευνα στα σχολικά βιβλία της γεωγραφίας ( Α, Γ, Στ Δημοτικού και Α, Γ Γυμνασίου) τα οποία παρουσιάζουν σε μεγάλη έκταση τον εθνικό άλλο και ρίχνουν το βάρος τους στη σύγχρονη ζωή, διέπονται από νεωτεριστικό πνεύμα και υπερασπίζονται την πρόοδο και την τεχνολογική ανάπτυξη. Στην εργασία της επισημαίνει αντιφάσεις στο ανθρωπιστικό και εκσυγχρονιστικό περιεχόμενο, μέσα από την παρουσίαση της δυτικής Ευρώπης ως πρότυπου με βάση το οποίο έμμεσα κατατάσσονται οι άλλοι λαοί, σε συνδυασμό με την αποσιώπηση ειδικά για τη Δυτική Ευρώπη των προβλημάτων κοινωνικής ανισότητας και βίας. 21 Η Νέλη Ασκούνη ασχολούμενη αποκλειστικά με τα σχολικά βιβλία της γλώσσας (Στ Δημοτικού και Α, Β και Γ τάξεων του Γυμνασίου) διαπίστωσε ότι ο εθνικός εαυτός εμφανίζεται αναλλοίωτος στο πέρασμα των χρόνων και ότι η αρχαιότητα αποτελεί κυρίαρχη αξία και στοιχείο υπεροχής του ελληνικού έθνους. Οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι αυτό το χαρακτηριστικό επιχειρεί να αναπληρώσει την εικόνα του εθνικού παρόντος το οποίο, σύμφωνα με την ίδια, παρουσιάζεται «υποτιμημένο και ελλειμματικό». 22 Στην έρευνα των Π. Ξωχέλη, Α. Καψάλη, Α. Ανδρέου, Α. Ισμυρλιάδου, Δ. Λουκίδου, Κ. Μπονίδη και Σ. Χατζησαββίδη εξετάζεται η εικόνα του «άλλου» στα σχολικά βιβλία ιστορίας της υποχρεωτικής εκπαίδευσης των βαλκανικών χωρών. Για τα βιβλία της Ελλάδας που μας ενδιαφέρει (μελετήθηκαν τα βιβλία της Στ Δημοτικού και της Γ Γυμνασίου), ενώ παρουσιάζεται η πλειοψηφία των βαλκανικών χωρών με αρκετές αναφορές, δεν αναφέρεται η ύπαρξη των λαών και των κρατών που προέκυψαν μετά τη 20 Α. Φραγκουδάκη, «Απόγονοι Ελλήνων από τη μυκηναϊκή εποχή», σσ. 344-400. 21 Λ. Βεντούρα, «Τα βιβλία της γεωγραφίας», σσ. 401-441. 22 Ν. Ασκούνη, «Μια μακρά πορεία στο χρόνο», σσ. 442-490. 76

διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Οι αναφορές στην πλειοψηφία τους είναι ουδέτερες, αλλά η εικόνα των Τούρκων και στη συνέχεια των Βουλγάρων είναι αρνητικά χρωματισμένη. Βλέπουμε ακόμη ότι δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στα πολεμικά γεγονότα και στην εξωτερική πολιτική και οι αναφορές σε ειρηνικές περιόδους συμβίωσης των Ελλήνων με τους γειτονικούς λαούς καθώς και σε πολιτισμικά στοιχεία απουσιάζουν ή είναι ελάχιστες. 23 Σε άλλη έρευνα των παραπάνω στα βιβλία του γλωσσικού μαθήματος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης (εξετάστηκαν όλα τα βιβλία που χρησιμοποιούνταν στην υποχρεωτική εκπαίδευση τα οποία εκδόθηκαν ή ανατυπώθηκαν το 1996 από τον ΟΕΔΒ) φαίνεται ότι τα με εξαίρεση την ΠΓΔΜ γίνονται αναφορές στα άλλα έθνηκράτη. Οι περισσότερες αναφορές γίνονται στο λαό της Τουρκίας, ο οποίος συνδέεται με δυσάρεστα γεγονότα και ένα πλήθος στερεοτυπικών αναφορών και προκαταλήψεων, έτσι ώστε να παρακωλύεται η γνώση και κατανόηση του τελευταίου. Αντίθετα στις αναφορές προς τους άλλους λαούς με εξαίρεση τους Αλβανούς διαφαίνεται ένα πνεύμα φιλίας και συνεργασίας. 24 Ο Κ. Αγγελόπουλος μελέτησε τα βιβλία της ιστορίας της δευτεροβάθμιας όμως εκπαίδευσης από το 1950 και μετά και διαπίστωσε ότι κυριαρχεί η εθνική συνέχεια (στοιχείο που επισημάνθηκε και από άλλους ερευνητές) και η θρησκεία, οι οποίες προσδιορίζουν την εθνική μας ταυτότητα. Μέσα από τη μελέτη του διαπιστώνει ότι περισσότερο παλαιότερα και λιγότερο σήμερα υπάρχουν εθνοκεντρικά στοιχεία στα σχολικά βιβλία που χρησιμοποιούνται και ότι οι αναφορές στους «άλλους» λαούς είναι μέσα από διαμάχες και συγκρούσεις και απουσιάζουν οι πολιτισμικές αναφορές. 25 Ο Λ. Κουλλάπης εξετάζει την εικόνα των Βουλγάρων και των Τούρκων στα σχολικά εγχειρίδια Ιστορίας της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της περιόδου 1950-1990. Η εικόνα αυτών των δυο λαών, οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως «οι σημαντικότεροι άλλοι» (sic) υπέστη διαφορετικές μεταβολές, οι οποίες είναι άρρηκτα συνδεδεμένες τόσο με την ερμηνεία του παρελθόντος της Ελλάδας όσο και με τις σχέσεις της με τις δυο αυτές χώρες. Η βελτίωση των ελληνοβουλγαρικών διακρατικών σχέσεων μετά τη μεταπολίτευση είχε καταλυτικές επιδράσεις στην παρουσίαση των Βουλγάρων. Αντίθετα τα προβλήματα 23 Π. Ξωχέλης, κ.ά., «Η εικόνα του «άλλου», σσ. 67-100. 24 Π. Ξωχέλης κ.ά., «Η εικόνα του «άλλου», σσ. 43-65. 25 Κ. Αγγελόπουλος, «Διακηρύσσοντας την ελληνική εθνική ταυτότητα», σσ. 319-334 77

που ταλανίζουν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις λειτούργησαν ανασταλτικά στην όποια ριζική μετατόπιση από παρωχημένες αντιλήψεις 26. Ο Γ. Φλουρής και η Μ. Ιβρίντελη με την εργασία τους που έχει τίτλο Η Ευρώπη ως λόγος και ως εικόνα στα σχολικά εγχειρίδια των κοινωνικών σπουδών της ελληνικής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Συγκριτική θεώρηση του τελευταίου τετάρτου του 20 ου αιώνα 27 εξετάζουν την Ευρώπη ως λόγο και ως εικόνα στα σχολικά εγχειρίδια των κοινωνικών σπουδών της ελληνική πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και κάνουν μια συγκριτική θεώρηση του τελευταίου τετάρτου του 20 ου αιώνα. Η ανάλυση αυτή αποκάλυψε ότι «η Ευρώπη τόσο στα εγχειρίδια του 1977 όσο και σε αυτά του 1985 χρησιμοποιείται μόνο ως δίοδος για την επιβεβαίωση της μοναδικότητας του ελληνισμού και αγνοείται καταφανώς σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση». Στα κείμενα των βιβλίων του μαθητή και στις εικόνες που περιέχονται σ αυτά το μεγαλύτερο ποσοστό των αναφορών που εντοπίστηκαν ήταν ουδέτερες, ακολουθούσαν οι αρνητικές και οι λιγότερες ήταν οι θετικές. Από όλα αυτά φαίνεται ότι η σχολική γνώση ενσαρκώνεται στη διαχρονική ιστορική συνέχεια και συνοχή και στην εθνική υπερηφάνεια καλλιεργώντας τον εθνοκεντρισμό. 28 Ο Γ. Κόκκινος στην ερευνά του Ζητήματα διδασκαλίας της ιστορίας στο σημείο που εξετάζει το διδακτικό εγχειρίδιο της ιστορίας στην Στ τάξη σημειώνει ότι από τα 51 κεφάλαια που περιέχει το βιβλίο, τα οποία αναφέρονται στην ιστορία του ελληνικού έθνους από την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας μέχρι τη δεκαετία του 1980, μόνο 5 αφορούν την νεότερη και σύγχρονη ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία, τα οποία όμως περιγράφουν και ερμηνεύουν ιστορικά γεγονότα που είχαν σοβαρές επιπτώσεις στην ελληνική ιστορία. Έτσι, σύμφωνα με τον ερευνητή, «η ευρωπαϊκή και παγκόσμια ιστορία συμπυκνώνεται σε τέτοιο βαθμό ώστε να αναδεικνύεται η ελληνική «ιδιαιτερότητα» και «μοναδικότητα», χωρίς να λαμβάνεται καμιά μέριμνα για να δειχθεί αφενός η οργανική ένταξη του νεότερου και σύγχρονου ελληνισμού στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ιστορίας και αφετέρου η βαλκανική και μεσογειακή διάσταση της ελληνική ιστορίας». 29 Ο Κ. Μπονίδης συνέλεξε υλικό σχολικών εθνικών γιορτών, πανηγυρικών λόγων, σημαιοστολισμών και παρελάσεων και το προσέγγισε ερμηνευτικά και κριτικά σε σχέση με την ελληνική περιρρέουσα πραγματικότητα, αλλά και την ευρωπαϊκή και την παγκόσμια κοινότητα. Οι γιορτές αυτές μπορούν να συμβάλλουν, μέσω του 26 Λ. Κουλλάπης, «Η εικόνα του «άλλου», σσ. 361-371. 27 Γ. Φλουρής & Μ. Ιβρίντελη, «Η Ευρώπη ως λόγος και ως εικόνα», σσ. 443-458. 28 Αυτόθι. 29 Γ. Κόκκινος, 2002, «Η διδασκαλία των ιστορικών εννοιών», σσ. 249-262. 78

«βομβαρδισμού» της συνείδησης των μαθητών με ισχυρά εθνικιστικά συναισθήματα, στη δημιουργία του πατριωτισμού και εθνικισμού, ώστε να είναι έτοιμοι για την αυτοθυσία υπέρ της πατρίδας. Από την άλλη μεριά όμως, σύμφωνα με τον ίδιο, οι εκδηλώσεις αυτές δεν μπορούν να νοηθούν ξεχωριστές από το ευρύτερο περιβάλλον στο οποίο λαμβάνουν χώρα. Φαίνεται, επιπλέον, να παραβλέπονται τα σύγχρονα δεδομένα της ελληνικής κοινωνίας και πολιτικής (πολυπολιτισμικότητα της ελληνικής κοινωνίας, ευρωπαϊκή και οικουμενική διάσταση στην εκπαίδευση κ. ά.) και «αναπαράγουν την ιδεολογική υπερδομή του ελλαδικού παρελθόντος». 30 3.3. Έρευνες στις στάσεις και αντιλήψεις των εκπαιδευτικών Η Θάλεια Δραγώνα σε συνεργασία με τον Γ. Κουζέλη και την Νέλη Ασκούνη πραγματοποίησαν έρευνα σε αντιπροσωπευτικό δείγμα Ελλήνων εκπαιδευτικών με αντικείμενο τις αναπαραστάσεις τους για τον εθνικό εαυτό και τους εθνικούς «άλλους». Σύμφωνα με τα πορίσματα της έρευνάς τους, ένα σημαντικό μέρος των εκπαιδευτικών παρουσιάζει ξενοφοβικές αντιλήψεις, δείχνει δυσκολία στο να προσδιορίσει τη θέση των Ελλήνων στην Ευρώπη και εξιδανικεύοντας την αρχαιότητα, αξιολογεί αρνητικά εν γένει τη σύγχρονη κουλτούρα καθώς και το παρόν της ελληνικής κοινωνίας. Στην ίδια έρευνα όμως καταδείχτηκε ότι οι εκπαιδευτικοί που είχαν στην τάξη τους παιδιά προερχόμενα από άλλες χώρες και εθνότητες ήταν περισσότερο θετικοί απέναντι στους «άλλους», παρουσίασαν λιγότερες ξενοφοβικές αντιλήψεις και γενικά ήταν πιο ανοιχτοί και θετικοί ως προς την εξάλειψη εθνοκεντρικών στοιχείων από το εκπαιδευτικό σύστημα και την αποδοχή της νέας πραγματικότητας. 31 Η Χρυσή Ιγγλέση πραγματοποίησε έρευνα σε ομάδα εκπαιδευτικών με τη μέθοδο των πιλοτικών συνεντεύξεων όσο αφορά την ανίχνευση των αναπαραστάσεων του εθνικού εαυτού και του «εθνικού άλλου». Η έρευνα αυτή έγινε κυρίως σε εκπαιδευτικούς που εργάζονται σε δημοτικά σχολεία με μεγάλο αριθμό μαθητών που είναι παιδιά αλλόθρησκα, αλλόγλωσσα ή αλλοεθνή, παιδιά προσφύγων, μεταναστών ή μειονοτήτων. Σύμφωνα με την ίδια, μέσα από την έρευνα αυτή, εμφανίζεται η προσκόλληση στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και το παρελθόν και ο φόβος για την πολιτισμική επιβίωση των Ελλήνων, αφού η σύγχρονη ελληνική κοινωνία παρουσιάζεται κατώτερη και υποτιμημένη σε σχέση με το παρελθόν. Έκδηλη, κατά την ερευνήτρια, είναι η δυσφορία και η ανησυχία για την παρουσία «άλλων» μαθητών στην τάξη 30 Κ. Μπονίδης, Όψεις εθνοκεντρισμού στην ελληνική εκπαίδευση στην εποχή της παγκοσμιότητας : η σχολική ζωή στις εθνικές επετείους της 28 ης Οκτωβρίου και της 25 ης Μαρτίου, passim. 31 θ. Δραγώνα κ.ά., «Περιγραφή των αποτελεσμάτων», σσ. 220-282. 79

και ιδιαίτερα αυτών που προέρχονται από φτωχές και υποανάπτυκτες χώρες, αλλά και για τη στάση της Ευρώπης απέναντι στη Ελλάδα. 32 Σχετικά με την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών η Νέλη Κωστούλα-Μακράκη εξετάζει αν υπάρχει η Οικουμενική διάσταση στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών στα ελληνικά πανεπιστημιακά τμήματα προσχολικής και σχολικής αγωγής (Σχολές Αγωγής). Τα ερευνητικά δεδομένα αντλούνται από τους οδηγούς σπουδών των παιδαγωγικών τμημάτων δημοτικής και προσχολικής εκπαίδευσης κατά το ακαδημαϊκό έτος 1996-97. Από τη μελέτη των οδηγών αυτών συνάγεται ότι η ενσωμάτωση της οικουμενικής διάστασης συντελείται κυρίως στα Παιδαγωγικά Τμήματα Δημοτικής Εκπαίδευσης. Οι θεματικές κατηγορίες που κυριαρχούν είναι αυτές που αφορούν «την πολιτισμική ποικιλομορφία, τα ανθρώπινα δικαιώματα και το περιβάλλον, ενώ υποεκπροσωπούνται άλλες κατηγορίες οικουμενικών μαθημάτων». Ο εκπαιδευτικός του μέλλοντος πρέπει να έχει στο μυαλό του όχι μόνο το εθνικό συμφέρον, αλλά και το συμφέρον του κόσμου γενικότερα στα πλαίσια της νέας πραγματικότητας και των νέων δεδομένων. 33 Η Λ Γιώτη και ο Γ. Μαρμαρινός εκπόνησαν εμπειρική έρευνα προκειμένου να διερευνήσουν τις στάσεις, τις απόψεις και το επίπεδο πληροφόρησης των εκπαιδευτικών για τον ευρωπαϊκό θεσμικό λόγο και την Ευρωπαϊκή Διάσταση στην Εκπαίδευση. Μέσα από την ερευνά τους αυτή διαφαίνεται ότι: α. Οι στάσεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών απέναντι στην διαμορφούμενη ευρωπαϊκή ταυτότητα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό είναι θετικές. Όμως θεωρούν ότι η ενίσχυση της ευρωπαϊκής ταυτότητας απειλεί συγχρόνως την εθνική ταυτότητα. β. Για τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, τα ευρωπαϊκά προγράμματα και τις δράσεις που αφορούν την Ευρωπαϊκή Διάσταση στην εκπαίδευση και στους εκπαιδευτικούς η ενημέρωση των Ελλήνων εκπαιδευτικών είναι για τη συντριπτική τους πλειοψηφία μέτρια μέχρι ανεπαρκής. γ. Σε γενικές γραμμές οι στάσεις των Ελλήνων εκπαιδευτικών απέναντι στην ευρωπαϊκή εκπαιδευτική πολιτική, όπως αυτή αποτυπώνεται στην Πράσινη Βίβλο είναι θετικές. Επιπλέον θεωρούν πολύ σημαντικούς τους στόχους εκείνους που αποσκοπούν στη δημιουργία μιας οικουμενικής παιδείας, η οποία θα στηρίζεται στις αρχές της δημοκρατίας και του σεβασμού της διαφοράς. 34 32 Χ. Ιγγλέση, «Να πάμε ξανά», σσ.323-343. 33 Ν. Κωστούλα- Μακράκη, «Η Οικουμενική Διάσταση στην Εκπαίδευση των Εκπαιδευτικών», σσ. 399-405. 34 Λ. Γιώτη & Γ. Μαρμαρινός, «Ευρωπαϊκή Διάσταση στην Εκπαίδευση», σσ. 43 1-438. 80

4. ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΑ Α.Π.Σ. ΠΟΥ ΘΑ ΔΙΕΡΕΥΝΗΘΟΥΝ Τα Α.Π.Σ 35., τόσο το γενικό όσο και αυτά που αφορούν τα επιμέρους μαθήματα, θα μελετηθούν από την ιστοσελίδα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου, επειδή αυτό αποτελεί επίσημο φορέα του ελληνικού Υπουργείου Παιδείας. Τα σχολικά εγχειρίδια στα οποία θα πραγματοποιήσω την έρευνά μου είναι τα εξής: 36 - Α. Λεοντάρης, Α. Μπενέκος, Γ. Χριστιάς & Σ. Χριστοδούλου, Εμείς και ο κόσμος, Δ τάξη (α, β τεύχος), έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα της Μελέτης του Περιβάλλοντος). - Λία Γαλάνη, Γ. Κατσαρός, Α. Κατσίκης, Θ. Τσουνάκος, Γνωρίζω την Ελλάδα, Ε τάξη, έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα της Γεωγραφίας). - Ι. Χριστιάς, Αικατερίνη Κλωνάρη, Β. Αλεξόπουλος, Κ. Παπαμανώλης, Η Γη μας, Στ τάξη, έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα της Γεωγραφίας). - Α. Βελαλίδης, Α. Βουγιούκας, Κ. Καλαπανίδας, Ν. Κανάκης, Α. Μπλούνας, Χ. Παπαδημητρίου, Η Γλώσσα μου, Ε τάξη (α, β, γ, δ τεύχος), έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα της Γλώσσας). - Α. Βελαλίδης, Α. Βουγιούκας, Κ. Καλαπανίδας, Ν. Κανάκης, Α. Μπλούνας, Χ. Παπαδημητρίου, Η Γλώσσα μου, Στ τάξη (α, β, γ, δ τεύχος), έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα της Γλώσσας). - Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου, Τζίνα Καλογήρου, Γ. Παπαδάτος, Στέλλα Πρωτονοταρίου, Θ. Πυλαρινός, Με λογισμό και μ όνειρο, Ε και Στ τάξη, έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα της Γλώσσας). - Ά. Βαλλιανάτος, Σ. Ντάντης, Ζωή Α. Πλιάκου-Νίκα, Ι. Σωτηρόπουλος, Καίτη Χιωτέλλη, Ο Χριστός είναι η αλήθεια, Στ τάξη, έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 (για το μάθημα των Θρησκευτικών). - Δ. Ακτύπης, Α. Βελαλίδης, Μαρία Καϊλα, Θ. Κατσουλάκος, Γ. Παπαγρηγορίου, Κ. Χωρεάνθης, Στα νεότερα χρόνια, Στ τάξη, έκδοση ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2003 ( για το μάθημα της Ιστορίας). Όσον αφορά στην ερευνητική ενασχόληση τόσο με τα Α.Π.Σ. όσο και με τα σχολικά βιβλία, αυτή θα πραγματοποιείται με την ακόλουθη σειρά: Θα προηγείται η έρευνα στους σκοπούς και στους στόχους του Α.Π.Σ. κάθε μαθήματος και οι οποίοι σχετίζονται με το θέμα που ερευνάται, στην συνέχεια θα ακολουθεί η έρευνα στο 35 Τα Α.Π.Σ. που θα μελετηθούν είναι αυτά που ισχύουν και κατά το σχολικό έτος 2004-2005. 36 Τα συγκεκριμένα βιβλία είναι έκδοση του 2003, αλλά τα ίδια ακριβώς χρησιμοποιήθηκαν στο δημοτικό σχολείο και κατά το σχολικό έτος 2004-2005. 81

περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων που χρησιμοποιούνται για τη διδασκαλία του συγκεκριμένου μαθήματος και που έχουν σχέση με τα ερευνητικά ερωτήματα, και θα ολοκληρώνεται η ερευνητική ενασχόληση με κριτική θεώρηση τόσο στο Α.Π.Σ. όσο και στο σχολικό βιβλίο.. Επέλεξα δειγματοληπτικά βιβλία των ανθρωπιστικών σπουδών, τα οποία κατά τη γνώμη μου προσφέρονταν καλύτερα για την πραγματοποίηση της παρούσας έρευνας. Όπως θα φανεί παρακάτω, από την εξέταση των σκοπών και στόχων που ορίζονται μέσα στα Α.Π.Σ. για τα συγκεκριμένα μαθήματα, τα μαθήματα αυτά ασχολούνται με τη μελέτη των οικονομικών, πολιτικών, πολιτισμικών και ιστορικών στοιχείων της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Σκοπός τους είναι να εξοπλίσουν τους νέους με τις απαραίτητες γνώσεις, τόσο για την κατανόηση του παρελθόντος, όσο και για την ανταπόκρισή τους στις προκλήσεις του παρόντος και του μέλλοντος. Με άλλα λόγια, μέσω αυτών των μαθημάτων οι μαθητές έρχονται σε επαφή με την εθνική ιστορία της Ελλάδας κυρίως μέσα από το μάθημα της Ιστορίας, αλλά και μέσα από της Γλώσσας, της Γεωγραφίας και του Εμείς και ο Κόσμος, και την Ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία μέσα από το μάθημα των θρησκευτικών. Τα στοιχεία αυτά καλλιεργούν την εθνοπολιτιστική και θρησκευτική ταυτότητα των Ελλήνων μαθητών. Πέρα από τον προαναφερθείσα σκοπό, στα νέα Α.Π.Σ. όπως θα δούμε παρακάτω, τίθενται και άλλοι στόχοι όπως η κατανόηση της πολιτισμικής ετερότητας, ο σεβασμός και η αποδοχή του «άλλου», αλλά και η καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας των μαθητών για να μπορούν να εξηγούν λογικά τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω τους, έτσι ώστε να μπορούν να συνυπάρχουν με «άλλους» λαούς και διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Τα εγχειρίδια που επέλεξα προσφέρονται για την διερεύνηση αυτών των στοιχείων. Συγκεκριμένα : Όσον αφορά το μάθημα της Γλώσσας, αυτό διδάσκεται σε όλες τις τάξεις του δημοτικού σχολείου. Οι στόχοι που τίθενται από το Α.Π.Σ. για τις πρώτες τάξεις και που έχουν σχέση με το υπό έρευνα θέμα, έχουν να κάνουν μόνο με την εικόνα της Ελλάδας. Έτσι γι αυτό το λόγο επιλέχτηκαν τα σχολικά βιβλία της Ε και Στ τάξης, καθώς και το Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων γι αυτές τις τάξεις, γιατί στο Α.Π.Σ. αυτών των τάξεων γίνεται λόγος και για επαφή των μαθητών δειγματικά με κείμενα βαλκανικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας, πέρα από την ελληνική λογοτεχνία, προβαίνοντας παράλληλα σε σύγκριση διαφορετικών περιοχών, περιόδων, συγγραφέων τόσο ως προς το θέμα και τη λογοτεχνική γραφή όσο και προς την οπτική γωνία μέσα από την οποία αντιμετωπίζεται το θέμα. Επιπλέον ένας ακόμα λόγος που με οδήγησε να επιλέξω τα εγχειρίδια αυτών των τάξεων είναι το ότι το Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων είναι καινούριο (Α έκδοση 2001) σε σχέση 82

με τα εγχειρίδια Η Γλώσσα μου που χρησιμοποιούνται για την καθημερινή διδασκαλία του μαθήματος, των οποίων η πρώτη έκδοση χρονολογείται από την περίοδο 1982-85. Έτσι, θα μπορέσω να καταδείξω και τον διαφορετικό τρόπο παρουσίασης κοινών θεμάτων, αν υπάρχει, μέσα από τη μελέτη των σχολικών βιβλίων, καθώς και αν το Ανθολόγιο που είναι νέο βιβλίο είναι περισσότερο εναρμονισμένο με τους στόχους του Α.Π.Σ. ή διέπεται με την ίδια φιλοσοφία με τα άλλα γλωσσικά εγχειρίδια. Το μάθημα της Ιστορίας διδάσκεται στην Γ, Δ, Ε και Στ δημοτικού. Η ύλη της Γ τάξης είναι παρμένη από την ελληνική μυθολογία, της Δ από την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, της Ε από τη βυζαντινή εποχή, και της Στ από την εποχή της τουρκοκρατίας μέχρι τις μέρες μας. Από την ενασχόληση με τα βιβλία της ιστορίας και των τεσσάρων τάξεων διαπίστωσα ότι το βιβλίο που κατά τη γνώμη προσφέρεται περισσότερο για τη μελέτη που πραγματοποιείται είναι αυτό της Στ τάξης, γιατί οι «άλλοι» για τους οποίους κάνει λόγο εξακολουθούν να υπάρχουν σ αντίθεση με τους «άλλους» που αναφέρονται στην Ιστορία της Δ και της Ε όπου οι περισσότεροι από αυτούς είτε είναι μακρινοί είτε δεν υπάρχουν πια ως λαοί. Επίσης γιατί το Α.Π.Σ. της συγκεκριμένης τάξης για το μάθημα της Ιστορίας κάνει λόγο για την επαφή των μαθητών με γεγονότα που συνέβηκαν τόσο στον ελληνικό όσο και στον παγκόσμιο χώρο Με αυτό το σκεπτικό μπορούν να αξιολογηθούν καλύτερα οι αναφορές στους «άλλους». Το βιβλίο αυτό κάνει λόγο για την κοινωνική, στρατιωτική, οικονομική και πολιτική κατάσταση της Ελλάδας κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας και για τις εξελίξεις που ακολούθησαν στους τομείς αυτούς. Λόγο επίσης κάνει -όχι σε μεγάλη όμως έκταση-και για λαούς που ήρθε η Ελλάδα σε επαφή και με τους οποίους τώρα συνυπάρχει μέσα από ενώσεις και οργανισμούς, όπως είναι η Ε.Ε.. Το μάθημα της Γεωγραφίας διδάσκεται στην Ε και στην Στ τάξη του δημοτικού σχολείου. Σκόπιμα επέλεξα τα εγχειρίδια και των δυο τάξεων, γιατί διαπραγματεύονται διαφορετικά θέματα. Το βιβλίο της Ε με τίτλο Γνωρίζω την Ελλάδα ασχολείται αποκλειστικά και μόνο με την Ελλάδα, ενώ αυτό της Στ τάξης με τίτλο Η Γη μας ασχολείται με τους «άλλους», αφού κάνει μια συνοπτική παρουσίαση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος όλων των ηπείρων. Επιπλέον, στα δυο εγχειρίδια υπάρχουν κοινά θέματα όπως ο ελληνικός πολιτισμός και η Ε. Ε. τα οποία αντιμετωπίζονται από διαφορετική οπτική γωνία. Σκοπός μου είναι να καταδείξω και αυτό το στοιχείο και να αναζητήσω λογικές εξηγήσεις. Το μάθημα της Μελέτης του Περιβάλλοντος διδάσκεται στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου. Τα θέματα που διαπραγματεύονται τα βιβλία όλων των τάξεων είναι περίπου κοινά. Η διαφορά έγκειται στο ότι για την πρώτη τάξη είναι παρμένα από το άμεσο περιβάλλον των παιδιών (γίνεται λόγος μόνο για την Ελλάδα και όχι για «άλλους» λαούς και πολιτισμούς) και καθώς προχωράμε προς την τετάρτη εξετάζονται όλο και πιο μακρινά προς 83

τους μαθητές περιβάλλοντα. Για το λόγο αυτό επέλεξα τα εγχειρίδια της Δ τάξης, γιατί αυτά προσφέρονταν καλύτερα για το θέμα που ερευνάται. Συγκεκριμένα, μέσα από την αναδίφηση στο Α.Π.Σ. αυτού του μαθήματος μόνο σ αυτό της Δ τάξης γίνεται λόγος για εξοικείωση των μαθητών με τις χώρες τις Ε. Ε. και για γνωριμία της πολιτιστικής κληρονομιάς και άλλων χωρών, κυρίως ευρωπαϊκών, αλλά και για ευαισθητοποίηση στη διαφορετικότητα τόσο των γλωσσικών όσο και των πολιτιστικών στοιχείων. Το μάθημα των Θρησκευτικών, διδάσκεται και αυτό στις τέσσερις τελευταίες τάξεις του δημοτικού, όπως το μάθημα της ιστορίας. Επιλέχτηκε για το σκοπό της μελέτης αυτής το σχολικό βιβλίο της Στ, γιατί στο Α.Π.Σ. αυτού του μαθήματος μόνο στην έκτη τάξη γίνεται λόγος εκτός από την Χριστιανική Ορθόδοξη Θρησκεία και για ετερόδοξους και αλλόθρησκους. Χαρακτηριστικά αναφέρεται να γνωρίσουν οι μαθητές την ισραηλιτική θρησκεία και να την λατρεία των μουσουλμάνων στο τζαμί, αποκομίζοντας έτσι κάποια εικόνα για τη σημερινή θρησκεία του Ισλάμ. Λόγος ωστόσο για άλλη θρησκεία δε γίνεται. 84

5. Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ Μέσα από την αναδίφηση που πραγματοποίησα στην ερευνητική βιβλιογραφία και παρατηρώντας τον τρόπο με τον οποίο πραγματοποιήθηκαν παρόμοιες μελέτες, αποφάσισα να χρησιμοποιήσω ως ερευνητική μέθοδο την μέθοδο ανάλυσης περιεχομένου. Ο Μ. Βάμβουκας ορίζει την ανάλυση περιεχομένου ως «τεχνική έρευνας που έχει αντικείμενο την αντικειμενική, συστηματική, ποσοτική και ποιοτική περιγραφή του φανερού περιεχομένου επικοινωνίας, γραπτού ή προφορικού λόγου, με τελική επιδίωξη την ερμηνεία». 37 Μελετώντας την ερευνητική μέθοδο και έχοντας υπόψη την έρευνα που θέλω να πραγματοποιήσω, αποφάσισα να επιλέξω την ποιοτική ανάλυση η οποία βασίζεται στην παρουσία ή απουσία ενός χαρακτηριστικού, σε αντίθεση με την ποσοτική ανάλυση η οποία καταγράφει τη συχνότητα εμφάνισης των χαρακτηριστικών για τα οποία πραγματοποιείται η έρευνα. Η έρευνα θα πραγματοποιηθεί με βάση το σκοπό που έχει τεθεί. Θα εξεταστεί δηλαδή η εικόνα της Ελλάδας, η εικόνα των «άλλων» και η μεταξύ τους σχέση που καλλιεργείται μέσα στο Α.Π.Σ. και τα σχολικά εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται. Έτσι, θα εξεταστούν: -Η γενική εικόνα της Ελλάδας (οικονομική, κοινωνική, πολιτική, πνευματική) από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. -Η εξέλιξη του ελληνικού πολιτισμού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και ο τρόπος που αυτός παρουσιάζεται. -Η στάση της Ελλάδας απέναντι στους «άλλους» (θετική, ουδέτερη ή αρνητική) -Η σχέση με τους «άλλους» (σχέση ανωτερότητας, κατωτερότητας, αμοιβαίας αλληλεπίδρασης) -Η πολιτισμική, οικονομική και πνευματική θέση της σύγχρονης Ελλάδας σε σχέση με τους «άλλους». -Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται οι «άλλοι» (θετικά, αρνητικά ουδέτερα). -Η καλλιέργεια ή μη της πολιτισμικής ετερότητας, του σεβασμού και της αποδοχής των «άλλων». Ανακεφαλαίωση-Συγκεφαλαιωτικές παρατηρήσεις Στο κεφάλαιο αυτό αρχικά τέθηκε ο σκοπός για τον οποίο πραγματοποιείται η μελέτη αυτή και τονίστηκε η σπουδαιότητα του Α.Π.Σ., των σχολικών βιβλίων και των 37 Μ. Βάμβουκας, Εισαγωγή στην Ψυχοπαιδαγωγική έρευνα και μεθοδολογία, σσ. 263-281. 85

στάσεων και αντιλήψεων των εκπαιδευτικών όσο αφορά στην καλλιέργεια ή εξάλειψη εθνοκεντρικών στοιχείων από την εκπαίδευση. Στη συνέχεια ακολούθησε ανασκόπηση στην ερευνητική βιβλιογραφία και εργογραφία. Από την ανασκόπηση αυτή προκύπτει ότι τόσο το Α.Π.Σ. όσο και τα σχολικά βιβλία του δημοτικού σχολείου, αλλά και όλης της υποχρεωτικής εκπαίδευσης γενικότερα, αν και έχουν γίνει κάποιες βελτιώσεις, παραμένουν εθνοκεντρικά και δεν είναι απαλλαγμένα από αρνητικά σχόλια και κριτικές για τους «άλλους» λαούς. Συνήθως, παρουσιάζονται οι λαοί με τους οποίους έχουμε κάποια σχέση μέσα από μάχες και συρράξεις και όχι μέσα από τον πολιτισμό και την κουλτούρα τους. Λαοί με τους οποίους δεν έχουμε άμεση κατά κανόνα σχέση δεν παρουσιάζονται. Όσον αφορά στο λόγο των εκπαιδευτικών, θα ήταν παράλειψη να μη επισημανθεί ότι ένα μέρος των εκπαιδευτικών παρουσιάζει ξενοφοβικές αντιλήψεις απέναντι στους «άλλους» και παραμένει προσκολλημένο στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ένα άλλο όμως μέρος αυτών, και ιδιαίτερα αυτοί που είχαν στην τάξη τους παιδιά προερχόμενα από άλλες εθνότητες, είναι πιο ανοικτοί και ανεκτικοί στην παρουσία των «άλλων», αλλά και στην εξάλειψη εθνοκεντρικών στοιχείων από την εκπαίδευση και στην αποδοχή της νέας πραγματικότητας. Οικουμενικά θέματα και προβλήματα που αφορούν όλους μας, δεν παρουσιάζονται στο βαθμό που πρέπει. Είναι επιτακτική ανάγκη να βελτιωθούν τα σχολικά βιβλία και να παρουσιαστούν κοινά προβλήματα και θέματα στα πλαίσια της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας διάστασης στην εκπαίδευση, για την οποία όλο και περισσότερο γίνεται λόγος στις μέρες μας. Τέλος, παρουσιάστηκαν τα Α.Π.Σ. και τα αντίστοιχα βιβλία στα οποία θα πραγματοποιηθεί η μελέτη, τα ερευνητικά ερωτήματα καθώς και η μέθοδος έρευνας. 86