ΟΝΟΜΑ : ΚΟΚΚΙΝΟΥ ΜΑΡΙΑ Α.Μ. : ΣΧΟΛΗ : Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ : ΝΟΜΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑ : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΞΑΜΗΝΟ : 4 ο

ΟΝΟΜΑ : ΚΟΚΚΙΝΟΥ ΜΑΡΙΑ Α.Μ. : 1340200200221 ΣΧΟΛΗ : Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ : ΝΟΜΙΚΗ ΜΑΘΗΜΑ : ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΞΑΜΗΝΟ : 4 ο ΕΤΟΣ : 2004 ΤΗΛ. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ : 6946688596-210 6129361

Στρατιωτικός Όρκος * «Ορκίζοµαι να φυλάττω πίστιν εις την Πατρίδα. Υπακοήν εις το Σύνταγµα, τους Νόµους και τα ψηφίσµατα του Κράτους. Υποταγήν εις τους ανωτέρους µου. Να εκτελώ προθύµως και άνευ αντιλογίας τας διαταγάς των. Να υπερασπίζω µε πίστιν και αφοσίωσιν, µέχρι της τελευταίας ρανίδος του αιµατός µου, τας Σηµαίας. Να µη τας εγκαταλείπω, µηδέ ν αποχωρίζοµαι ποτέ απ αυτών. Να φυλάττω δε ακριβώς τους στρατιωτικούς νόµους. Και να διάγω εν γένει ως πιστός και φιλότιµος στρατιώτης» * Βλ. Αρ. 3 1 Γενικού Κανονισµού Υπηρεσίας Στρατού Σελίδα 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΕΝΝΟΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΙΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΚΑΘΗΚΟΝΤΟΣ 4 - ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΕΡΕΙΣΜΑ 5 - ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΥΝΑΜΕΩΝ 5 - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ 6 ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΘΗΤΕΙΑ Α. Ο ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ 7 Β. Η ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ 7 Γ. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ 8. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ 9 Ε. ΑΝΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ 11 ΣΤ. ΟΙ ΑΝΤΙΡΡΗΣΙΕΣ ΣΥΝΕΙ ΗΣΗΣ 12 Ζ. Η ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ 13 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ Α. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΡ. 48 Σ 14 Β. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡ. 48 Σ 15 Γ. ΕΝΑΡΞΗ, ΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΗΞΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ 17 ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Α. ΈΝΝΟΙΑ, ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ 17 Β. Η "ΕΙ ΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣΗΣ" 18 Γ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣτΕ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ 19. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ - ΑΠΑΡΙΘΜΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ 20 - Το δικαίωµα στη ζωή, την σωµατική και ψυχική ακεραιότητα αρ. 5 2 και 7 2 Σ. 20 - Η προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, ελεύθερη διακίνηση και εγκατάσταση 21 - Το δικαίωµα για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των στρατιωτικών και για σεβασµό της αξίας τους ως ανθρώπων (αρ. 5 1 και 2 1 Σ). 22 - Η προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής των στρατιωτικών και της ιδιωτικής σφαίρας γενικότερα (αρ. 9 1 και 21 1 Σ). 23 Σελίδα 2

- Η ελευθερία άντλησης πληροφοριών, έκφρασης και διάδοσης γνώµης (αρ. 14 1 και 16 2 Σ). 24 - Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και λατρείας των στρατιωτικών (αρ. 13 1, 2 Σ) 26 -Το δικαίωµα συλλογικής δράσης, οι ενώσεις και το δικαίωµα απεργίας (αρ. 10 1, 11 5, 12 1, 23 1 κ 2, 29 Σ) 27 - Οικονοµική ελευθερία των στρατιωτικών Επιτάξεις 27 - Η κοµµατική ουδετερότητα των στρατιωτικών 28 - Συµπεράσµατα ως προς την υποχρέωση ουδετερότητας των στρατιωτικών 29 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ - ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 31 CONCLUSION 32 ΠΙΝΑΚΑΣ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑΣ 33 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 34 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 66 Σελίδα 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΕΝΝΟΙΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΙΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΚΑΘΗΚΟΝΤΟΣ Ως στρατιωτικοί νοούνται τόσο οι στρατιωτικοί υπάλληλοι -µόνιµοι αξιωµατικοί, υπαξιωµατικοί, ανθυπασπιστές και λοιποί κατά τις επιµέρους διακρίσεις των νόµων-, όσο και οι υπόχρεοι στρατιωτικής θητείας, δηλαδή οι οπλίτες όλων των κατηγοριών. Το κριτήριο που επελέγη για τις διακρίσεις αυτές, δεν ήταν το ιδιαίτερο νοµικό καθεστώς καθεµιάς από τις παραπάνω κατηγορίες -το οποίο διέπεται από διαφορετικές καταρχήν ρυθµίσεις-, αλλά το κοινό καθήκον όλων των στρατιωτικών. Αυτό απορρέει από την ειδική σχέση τους προς το κράτος, δηλαδή το στρατιωτικό καθήκον, το οποίο συνιστά το χαρακτηριστικότερο γνώρισµα της στρατιωτικής ιδιότητας. Έννοια κεντρική το στρατιωτικό καθήκον ορίζεται ως το σύνολο των υποχρεώσεων που υπέχουν οι στρατιωτικοί, βάσει των νόµων, των κανονισµών και των διαταγών που εκδίδονται σε εκτέλεσή τους. Αποβλέποντας στο να εξασφαλίσουν τη λειτουργική αποτελεσµατικότητα, την οργανωτική ετοιµότητα και, εν τέλει το αξιόµαχο των ενόπλων δυνάµεων σε ειρήνη και πόλεµο, οι υποχρεώσεις αυτές προβλέπονται από επιτακτικούς και απαγορευτικούς κανόνες. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών είναι αυστηρότητα των κυρώσεων που απειλούν εναντίον όλων όσων τους παραβαίνουν. Κατά τούτο το στρατιωτικό καθήκον είναι επαχθέστερο από το δηµοσιοϋπαλληλικό. 1 Η στρατιωτική υποχρέωση αναφέρεται ιδίως στην ενεργό άµυνα της χώρας σε περίπτωση υπαρκτού κινδύνου, κυρίως πολέµου. Υποχρεώνει απευθείας κάθε έλληνα "να συντελή εις την άµυναν της πατρίδος" και αυτή η υποχρέωση δεν µπορεί να καταργηθεί ή να περιοριστεί µε νόµο, παρά µόνο για γενικούς αντικειµενικούς λόγους. Φορείς της στρατιωτικής υποχρέωσης είναι µόνο οι Έλληνες πολίτες. Αλλοδαποί δεν είναι καταρχήν δεκτοί ούτε σε εθελοντική κατάταξη, µε µόνη εξαίρεση τις περιπτώσεις που προβλέπει το αντίστροφο ο νόµος. Στρατιωτική υποχρέωση αλλοδαπών κατοίκων Ελλάδος δεν µπορεί ούτε ο νόµος να επιβάλλει. 2 1. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 15-16 2. Βλ. Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Β', 1991, σσ. 1104-1105 Σελίδα 4

- ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΕΡΕΙΣΜΑ Το αρ. 45 του Συντάγµατος παρέχει το έρεισµα για τη ρύθµιση των δικαιωµάτων και υποχρεώσεων όσων σταδιοδροµούν στις ένοπλες δυνάµεις, δηλαδή των στρατιωτικών υπαλλήλων, ενώ το 46 είναι το θεµέλιο της στρατιωτικής θητείας. Η πρώτη βέβαια διάταξη ανάγεται στην εποχή της συνταγµατικής µοναρχίας και πλέον κατέχει στο κείµενο του Συντάγµατος θέση τυπική, χωρίς πρακτική εφαρµογή. Αντίθετα, η δεύτερη, περιέχει σαφέστερες κατευθύνσεις, τις οποίες ο νοµοθέτης οφείλει να σεβαστεί κατά τη θέσπιση της υποχρέωσης όλων των Ελλήνων που µπορούν να φέρουν όπλα να συντελούν στην άµυνα της πατρίδας. Οι δύο αυτές διατάξεις είναι οι κύριες για τη µελέτη της υπόστασης των στρατιωτικών και πρέπει να εξετάζονται παράλληλα µε τις θεµελιώδεις εγγυήσεις που το Σύνταγµα καθιερώνει για το σύνολο των πολιτών. Συγκεκριµένα για τους στρατιωτικούς προβλέπονται ακόµη, είτε άµεσα (πρβλ. αρ. 29 3, 56 1, 3, 4, 96 4, 5 Σ), είτε "έµµεσα ως οιονεί εξυπακουόµενοι (πρβλ. αρ. 12 22) - ειδικοί περιορισµοί στην άσκηση σειράς συνταγµατικών δικαιωµάτων, καθώς θα ήταν αδιανόητο να θεωρηθεί ότι οι στρατιωτικοί συγκροτούν µια ξεχωριστή κατηγορία πολιτών, µε µειωµένη ή αυξηµένη συνταγµατική προστασία." 3 - ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ ΥΝΑΜΕΩΝ Το αρ. 4 6 Σ δεν περιορίζεται στα ζητήµατα στρατολογικών υποχρεώσεων. Η διάταξη αυτή διαγράφει έµµεσα, αλλά µε σαφήνεια, τα συνταγµατικά όρια της αποστολής των ενόπλων δυνάµεων, σε αρµονία προς ο δηµοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύµατος και σε συνδυασµό µε το αρ. 2 2 Σ. Αποστολή των ενόπλων δυνάµεων είναι κυρίως η υπεράσπιση της εδαφικής ακεραιότητας και εθνικής ανεξαρτησίας της χώρας απέναντι σε εξωτερικούς κινδύνους και όχι τόσο η ενασχόληση µε καθήκοντα αναγόµενα στην εξωτερική πολιτική. 4 Η ανάθεση στις ένοπλες δυνάµεις ενός αυξηµένου ρόλου στην αντιµετώπιση κοινωνικών και οικονοµικών προβληµάτων µπορεί ενδεχοµένως να συµβάλει στην ιδεολογική προετοιµασία του εδάφους ώστε να αξιώσουν έναν αντίστοιχο ρόλο τελικά στην ίδια τη διακυβέρνηση της χώρας. 5 3. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 18-19 4. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σσ. 151-152 5. Πρβλ.. Χαραλάµπη, Στρατός και Πολιτική Εξουσία, 1985, σ. 225επ. Σελίδα 5

Εποµένως η πληρέστερη κατοχύρωση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος απαιτεί την ανάθεση των αρµοδιοτήτων εσωτερικής πολιτικής σε πολιτικές υπηρεσίες και τον περιορισµό των ενόπλων δυνάµεων κατά κανόνα στα στρατιωτικά τους καθήκοντα. 6 Για το λόγο αυτό είναι αντισυνταγµατική η απόσπαση στρατευµάτων σε πολιτικές υπηρεσίες (αρ. 12 7 ν. 1763/1988, που καταργήθηκε µε το αρ. 11 ν. 2510/1997). - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ Το αρ. 82 1 Σ προβλέπει πως η κυβέρνηση "καθορίζει και κατευθύνει την γενική πολιτική της χώρας", σε συνδυασµό µε το αρ. 45 Σ, όπου ο πρόεδρος της ηµοκρατίας ασκεί τη διοίκηση των ενόπλων δυνάµεων, καθιερώνει την υπαγωγή των ενόπλων δυνάµεων στους δηµοκρατικά αναδεικνυόµενους φορείς της πολιτικής εξουσίας. Εκτός απ την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας καθιερώνεται και το τεκµήριο της αρµοδιότητας υπέρ του λαού. Κατ' επέκταση µάλιστα είναι αυτονόητο πως η διοίκηση των ενόπλων δυνάµεων δεν µπορεί να ασκηθεί απ την κυβέρνηση ανεξέλεγκτα. Απεναντίας, ως συνταγµατικά αναγνωριζόµενη αρµοδιότητα υπόκειται σύµφωνα µε την αρχή του κράτους δικαίου, στην αρχή της νοµιµότητας και του κοινοβουλευτικού ελέγχου. Αντικείµενο όµως του κοινοβουλευτικού και δικαστικού ελέγχου δεν είναι κατ αρχήν οι ένοπλες δυνάµεις αυτές καθ εαυτές, αλλά ο τρόπος κατά τον οποίο τις διοικεί η κυβέρνηση. Οι έλεγχοι αυτοί επηρεάζουν τόσο το νοµικό καθεστώς όσο και τη δράση τους. Συνολικά λοιπόν, σύµφωνα µε τον Ν. Αλιβιζάτο, η αρχή του πολιτικού ελέγχου σε µία δηµοκρατική συνταγµατική τάξη, ορίζεται ως η αρχή κατά την οποία οι ένοπλες δυνάµεις υπόκεινται ως προς την αποστολή, την οργάνωση και τη δράση τους στον δηµοκρατικά εκλεγµένο φορέα της πολιτικής εξουσίας, ο οποίος ως προς την άσκηση της αρµοδιότητάς του, υπόκειται, µε την σειρά του, στην αρχή της νοµιµότητας, καθώς και στο σύνολο των συναφών πολιτικών και δικαστικών ελέγχων, που προβλέπει η συγκεκριµένη έννοµη τάξη. 7 6. Πρβλ. Contra Χ. Ανθόπουλος, Το Πρόβληµα της Συνταγµατικότητας της Κοινωνικής Θητείας, 1993, σσ. 1080-1083 7. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική Θέση των Ενόπλων υνάµεων, Ι, 1987, σ. 38επ. Σελίδα 6

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΘΗΤΕΙΑ Α. Ο ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Αρχικά η στρατιωτική θητεία προβλέφθηκε ως υποχρεωτική στη χώρα µας, καθώς οι προσπάθειες για τη συγκρότηση τακτικού στρατού συνοδεύτηκαν από την απειλή διοικητικών, χρηµατικών και στερητικών της ελευθερίας κυρώσεων κατά αυτών που απέφευγαν τη στράτευση και τους συνεργούς τους. "Την καθολική στρατολογία επέβαλε για πρώτη φορά, χωρίς όµως τα αναµενόµενα αποτελέσµατα, ο Ιω. Καποδίστριας, µε το διάταγµα της 30.10.1929". 8 Ύστερα από πολλές τροποποιήσεις ο ισχύων στρ. Π. Κ., εµπνεόµενος από τον γερµ. Π. Κ. που τέθηκε σε ισχύ το 1957, αφιερώνει ξεχωριστό κεφάλαιο στα εγκλήµατα µη στρατιωτικών που ανάγονται στην στρατιωτική υπηρεσία και την υποχρέωση για στράτευση (αρ. 202-206 στρ. Π.Κ.). "Οι αξιόποινες πράξεις του κεφαλαίου αυτού αποβλέπουν στο να επιβάλουν την εκπλήρωση της στρατιωτικής υπηρεσίας, και, εν τέλει, να προστατεύσουν την στρατιωτική υπηρεσία ως αυτοτελές έννοµο αγαθό, είτε "εκ των έξω" είτε "εκ των έσω" 9. Ακόµη ο ισχύων στρατολογικός νόµος προβλέπει σειρά στερήσεων για όσους έχουν καταδικασθεί αµετάκλητα για ανυποταξία ή λιποταξία και για χρονικά διαστήµατα που η διάρκειά τους εξαρτάται απ' το αν η χώρα βρίσκεται σε περίοδο πολέµου ή γενικής επιστράτευσης. 10 Β. Η ΝΟΜΙΚΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ Το αρ. 4 6 είναι το θεµέλιο της στρατιωτικής θητείας, καθιερώνοντας ως συνταγµατική υποχρέωση κάθε Έλληνα την συµβολή στην άµυνα της χώρας. Αποτελεί τη σπουδαιότερη θεσµοθετηµένη εκδήλωση του "χρέους εθνικής αλληλεγγύης", την εκπλήρωση του οποίου το κράτος δικαιούται να αξιώνει απ' όλους τους πολίτες, σύµφωνα µε τη νέα διάταξη του αρ. 25 4. Το αρ. 4 6 Σ δεν πρόκειται κατά κυριολεξία για πολιτικό δικαίωµα, αφού η στράτευση όχι µόνο δεν συνεπάγεται συµµετοχή στην κρατική εξουσία, αλλά αντίθετα σηµαίνει υποβολή σε καθεστώς στρατιωτικής πειθαρχίας. 8. Βλ. Γενικόν Επιτελείον Στρατού - ιεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Ιστορία της Οργανώσεως του Ελληνικού Στρατού 1821-1944,.Ι.Σ. 1957 9. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 31-32 10. Βλ. Αρ. 19 5 ν. 1763/1988. Σε κάθε περίπτωση, οι στερήσεις αυτές παύουν, εφόσον εκτιθεί η ποινή που επιβλήθηκε και ο καταδικασθείς συµπληρώσει το πεντηκοστό έτος της ηλικίας του. Σελίδα 7

Θα µπορούσε να γίνει λόγος για "λειτουργικό δικαίωµα", αφού η εκπλήρωση των στρατιωτικών υποχρεώσεων αποτελεί προϋπόθεση διορισµού στο δηµόσιο και αντίστροφα η στέρηση των πολιτικών δικαιωµάτων συνεπιφέρει για τον καταδικασθέντα στέρηση κάθε βαθµού στον στρατό". 11 Επιπλέον, απορρέει και ένα έµµεσο δικαίωµα απ' το αρ. 4 6 Σ, καθώς εφόσον η διάταξη θεσπίζει καθολική και ίση υποχρέωση, αυτός ο οποίος κατ' αδικαιολόγητη δυσµενή διάκριση επιβαρύνεται υπέρµετρα ή δυσανάλογα σε σχέση προς τους άλλους πολίτες, µπορεί ενδεχοµένως να αξιώσει π.χ. τη µείωση της θητείας του στο προσήκον µέτρο 12. Στην πράξη τέτοιες περιπτώσεις δεν εµφανίζονται συχνά. Γ. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ Η αρχή αυτή συνάπτεται µε το υποκείµενο, τον φορέα της σχετικής υποχρέωσης, και σηµαίνει ότι όλοι οι πολίτες που έχουν την προς στράτευση ηλικία υπέχουν υποχρεωτική θητεία υπό τα όπλα. Από τη σκοπιά του Συντάγµατος, η αρχή της καθολικότητας παρουσιάζει άµεσο ενδιαφέρον ως προς δύο κυρίως ζητήµατα: το θεµιτό ή µη των εξαιρέσεων από τη στρατιωτική υποχρέωση και το ιδιαίτερο πρόβληµα της στράτευσης των γυναικών 13. Ο νοµοθέτης δεν δεσµεύεται συνταγµατικά να καθιερώσει την στρατιωτική θητεία. Αν πάντως καθιερώσει υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, δεσµεύεται από το αρ. 4 6 Σ, να τη διαµορφώσει πάνω στη βάση των αρχών της καθολικότητας και της ισότητας. Θα ήταν φανερά αντισυνταγµατική η επαναφορά θεσµών του παρελθόντος, όπως η "αντικατάσταση" του υπόχρεου στράτευσης από ένα άλλο πρόσωπο, έναντι χρηµατικού ανταλλάγµατος. Η αρχή της καθολικότητας θεωρείται ότι κατοχυρώθηκε στη χώρα µας µε την κατάργηση του θεσµού αυτού το 1878, αλλά πρακτικά αυτό συνέβη µε την κατάργηση του θεσµού της κληρώσεως των στρατευσίµων (για να επιλεγούν ποιοι θα υπηρετήσουν) απ' το ν. 415/1914. 11. Βλ. Α. Τάχου, Ελληνικό ιοικητικό ίκαιο, 1996, σ. 370 12. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σσ. 148-149 13. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σ. 43 Σελίδα 8

Την προς στράτευση ηλικία καθόριζε ανέκαθεν ο στρατολογικός νοµοθέτης λαµβάνοντας πρωτίστως υπ' όψιν τα βιολογικά χαρακτηριστικά του άρρενος πληθυσµού, σε συνάρτηση µε την εξέλιξη των οπλικών συστηµάτων και τις γενικότερες αµυντικές ανάγκες της χώρας. Ύστερα από αρκετές διακυµάνσεις, ο ισχύων στρατολογικός νόµος ορίζει ότι υπέχουν στρατιωτική υποχρ. όλοι οι Έλληνες "απ' την 1 η Ιανουαρίου του έτους κατά το οποίο διανύουν το εικοστό έτος, µέχρι την 31 η εκεµβρίου του έτους κατά το οποίο συµπληρώνουν το πεντηκοστό έτος της ηλικίας τους". Ταυτόχρονα εξουσιοδοτείται ο υπουργός Εθνικής Άµυνας να καλεί υπό τα όπλα και τους 19χρονους, όχι µόνον σε περίπτωση πολέµου, γενικής ή µερικής επιστράτευσης, όπως άλλοτε προβλεπόταν, αλλά και σε περίοδο ειρήνης 14. Ζήτηµα τίθεται κατά πόσο ο κοινός νοµοθέτης έχει την ευχέρεια να µεταβάλει δραστικά τα όρια την προς στράτευση ηλικίας, µε ή και χωρίς περιορισµό της χρονικής διάρκειάς της. Η απάντηση κατά τον Αλιβιζάτο, που είναι και η κρατούσα, είναι ότι εφ' όσον η χρήση ατοµικού οπλισµού εξακολουθεί να συνιστά την πεµπτουσία της στρατιωτικής υποχρέωσης και η θητεία εξακολουθεί να αποτελεί τον µόνο θεσµοθετηµένο τρόπο συµβολής στην άµυνα της χώρας, η σχετική ευχέρεια του στρατολογικού νοµοθέτη δεν είναι απεριόριστη, αλλά πρέπει να ασκηθεί λαµβάνοντας υπ' όψιν και τις βιολογικές παραµέτρους του ζητήµατος, τις οποίες η αρχή της καθολικότητας ευθέως υπαινίσσεται 15.. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ "Το Σύνταγµα έχει προβλέψει ορισµένες περιπτώσεις που τις θεωρεί ως ίσες και συνεπώς περιορίζει πολύ ή αποκλείει για τα ζητήµατα αυτά την άνιση µεταχείριση των ατόµων ή τη λήψη υπ όψιν ορισµένου κριτηρίου για την καθιέρωση διακρίσεων µεταξύ του Συντάγµατος". 16 Το αρ. 4 1 Σ, "οι 'Ελληνες είναι ίσοι ενώπιον του νόµου", καθιερώνει την συνταγµατική αρχή της ισότητας και ταυτόχρονα αντικειµενικό κανόνα δικαίου από τον οποίο πηγάζουν τα αντίστοιχα ατοµικά δικαιώµατα. 17 Η θεµελιώδης συνταγµατική αρχή της ισότητας διαχέεται στη συνολική έννοµη τάξη και εµφανίζεται µε ειδικότερες µορφές σε όλες τις περιοχές του δικαίου. 18 14. Βλ. Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Β', 1991, σ. 1105 15. Βλ. Αρ. 1 2 ν. 1763/1988, Όπως τροποποιήθηκε από το αρ. 15 1 ν. 1911/1990, Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σς43-44 16. Βλ. Π. Παραράς, Σύνταγµα και Ευρωπαϊκή Σύµβαση ικαιωµάτων του Ανθρώπου, 2001, σσ. 26-27 17. Πρβλ. Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Β', 1991, σ. 1045 18. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σ. 114 Σελίδα 9

Σε αντίθεση µε την αρχή της καθολικότητας, η οποία αφορά το υποκείµενο της στρατιωτικής υποχρέωσης, η αρχή της ισότητας αναφέρεται πρώτιστα στο περιεχόµενο. Σηµαίνει ότι όλοι οι υπόχρεοι προς στράτευση οφείλουν να υπηρετήσουν υπό ίσους όρους και επί ίσο χρονικό διάστηµα ισότητα δηλαδή των όρων και ίση διάρκεια είναι τα προσδιοριστικά στοιχεία της ισότητας στη στράτευση. Ως προς την ισότητα των όρων, η επιβίωση του θεσµού της κληρώσεως, ως το 1914, συνιστούσε δίχως άλλο την προφανέστερη απόκλιση από την αρχή αυτή, καθώς σε περίοδο ειρήνης, µικρός µόνο αριθµός από τους στρατεύσιµους υπηρετούσε πράγµατι. Ακόµα ένα βασικό κριτήριο για την ισότητα των όρων στη στράτευση, είναι η ικανότητα όχι απλώς του "φέρειν", αλλά του "χειρίζεσθαί" τα όπλα. Και αυτό, διότι, η διακινδύνευση της χρήσης του όπλου, συνιστά για τον στρατιωτικό αµυντική δοκιµασία για τη ζωή και την σωµατική του ακεραιότητα. Ό,τι αφορά την ίση διάρκεια, η στρατιωτική νοµοθεσία προβλέπει σηµαντικές αποκλίσεις από την καθιερωµένη δωδεκάµηνη θητεία(αρ.5 ν. 2510/1997), προβλέποντας µικρότερη διάρκεια της κύριας υποχρέωσης. Είναι δυνατόν, η αναφορά στην γενική αρχή της ισότητας να προκαλέσει σύγχυση, δεδοµένου ότι το αρ. 4 6 Σ είναι ειδική διάταξη έναντι της 1, και άρα παραµερίζει την τελευταία στο πεδίο εφαρµογής της και ταυτόχρονα έχει διαφορετικό περιεχόµενο. Εν όψει ακριβώς της "κατηγορηµατικής διατυπώσεως" της 6, η ισότητα στην στρατολογική υποχρέωση έχει περισσότερο αριθµητική τυπική έννοια από την γενική αρχή της 1. Συνεπώς παρεκκλίσεις δικαιολογούνται όχι µε βάση ένα ρευστό και αόριστο "δηµόσιο συµφέρον", αλλά αποκλειστικά όταν βρίσκουν έρεισµα σε άλλη συνταγµατική διάταξη (όπως απαλλαγή του πατέρα τεσσάρων τέκνων, αρ. 6 1 περ. δ ν. 1763/1988 και στο αρ. 21 2 Σ). 19 Αντίθετα είχε κριθεί ως αντισυνταγµατικός ο περιορισµός σε ένα µόνο τρίµηνο της στρατιωτικής υπηρεσίας των καθηγητών, υφηγητών, επιστηµονικών συνεργατών ή επιµελητών ΑΕΙ του εσωτερικού ή εξωτερικού που είχε θεσπιστεί µε το αρ. 10 ν. 160/1975. Το ίδιο έγινε δεκτό και σε σχέση µε την πρόβλεψη εξαγοράς των στρατιωτικών υποχρεώσεων από όσους έτυχαν αδείας µόνιµης εγκατάστασης στο εξωτερικό, χωρίς να τίθεται ως προϋπόθεση η πραγµατική εγκατάσταση επί µακρό χρόνο (αρ. 18 ν. 160/1975). 19. Πρβλ. Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Β', 1991, σσ. 1042-1043 Σελίδα 10

Τέλος, σηµαντική είναι η πρόσφατη νοµολογιακή παραδοχή ότι απ το αρ. 4 Σ συνάγεται ως γενικός κανόνας η υποχρέωση εκπλήρωσης πλήρους στρατιωτικής θητείας και εποµένως διατάξεις σχετικές µε την χορήγηση στρατολογικών ενεργηµάτων όπως η εξαγορά (αρ. 18 1 ν. 1911/1990), πρέπει να ερµηνεύονται στενά. 20 Ε. ΑΝΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ Συναφές µε την προς στράτευση ηλικία είναι το ζήτηµα των αναβολών της στράτευσης που χορηγούνται. Η χορήγηση αυτή επιδιώκει πρωτίστως να συµβιβάσει κατά χρόνο την εκπλήρωση της στρατιωτικής υποχρέωσης µε την άσκηση άλλων συνταγµατικών δικαιωµάτων και πρώτιστα µε το δικαίωµα στην εκπαίδευση. Οι αναβολές κατάταξης λόγω σπουδών και µαθητών λυκείου που δεν έχουν αποφοιτήσει (αρ. 7 1-7 ν. 1763/1988) αποτελεί την συνηθέστερη περίπτωση και αντικαταστάθηκε το άρθρο 7 1 ν. 1763/1988 απ το νέο άρθρο 20 του ν. 2109/1992. Περαιτέρω, η χορήγηση αναβολών επιδιώκει να ικανοποιήσει σκοπούς είτε κοινωνικής (όπως στην περίπτωση αναβολών λόγω υπηρετούντος αδελφού 21 είτε ακόµη και εθνικής πολιτικής (όπως στην περίπτωση των µόνιµων κατοίκων εξωτερικού) 22. Οι αλλεπάλληλες αναβολές όµως, ενδέχεται να οδηγήσουν κατ' ουσία σε κάµψη, αν όχι και σε ευθεία αναίρεση της αρχής της καθολικότητας. Η δυνατότητα αυτή δεν προσκρούει στο Σύνταγµα, εφ' όσον η σχετική αρµοδιότητα της στρατολογικής αρχής ασκείται µε αντικειµενικά κριτήρια και βάσει διατάξεων που δεν εισάγουν αθέµιτες διακρίσεις. Μόνη περίπτωση αναίρεσης της αρχής της καθολικότητας αποτελούν οι εξαιρέσεις απ' την υποχρέωση θητείας, οι λεγόµενες "απαλλαγές" 23. 20. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σσ. 150-151. Πρβλ. ΣτΕ 4474/1995, Ελλ Ν 1996, 946 21. Βλ. Αρ. 7 1 εδ. β' ν. 1763/1988 22. Βλ. Αρ. 8 1 εδ. δ' κ' 8 2 ν. 1763/1988 23. Βλ. Αρ. 6 ν. 1763/1988 Σελίδα 11

Ο ισχύων στρατολογικός νόµος στο αρ.7 ν.1763/1988 τις έχει περιορίσει στις εξής κατηγορίες στρατευσίµων: α) στους ακατάλληλους για λόγους υγείας β) στους αµετάκλητα καταδικασθέντες για όλα τα εγκλήµατα ηθικής αναξιότητας γ) στους θρησκευτικούς λειτουργούς, µοναχούς κάθε γνωστής θρησκείας δ) στους πατέρες τεσσάρων ή περισσότερων τέκνων ε) στους αντιρρησίες συνείδησης στ) στους σπουδαστές ανωτέρων ή ανωτάτων σχολών εσωτερικού ή εξωτερικού και τέλος ζ) στους µόνιµους κατοίκους του εξωτερικού εφ' όσον το επιθυµούν. Για την χορήγηση των απαλλαγών, τα αρµόδια κατά περίπτωση όργανα ενεργούν κατά δέσµια αρµοδιότητα και η άρνησή τους, ρητή ή σιωπηρή, ελέγχεται δικαστικώς 24. ΣΤ. ΟΙ ΑΝΤΙΡΡΗΣΙΕΣ ΣΥΝΕΙ ΗΣΗΣ Σύµφωνα µε το αρ. 18 1 ν. 2510/1997, ως αντιρρησίες συνείδησης χαρακτηρίζονται "όσοι επικαλούνται τις θρησκευτικές ή ιδεολογικές τους πεποιθήσεις προκειµένου να µην εκπληρώσουν τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις". Αυτοί υποχρεούνται να εκπληρώσουν άοπλη θητεία προσαυξηµένη κατά 18 µήνες σε σχέση µε την ένοπλη στρατιωτική θητεία. (αρ. 19 1 ν. 2510/1997). Η εναλλακτική πολιτική κοινωνική υπηρεσία εκπληρώνεται σε υπηρεσίες φορέων δηµοσίου τοµέα και συνίσταται στην παροχή υπηρεσιών κοινής ωφέλειας (αρ. 19 4 ν. 2510/1997). Η απαλλαγή τους µετά την έκτιση ποινής ισόχρονης διάρκειας µε την θητεία που προτείνουν, δεν είναι αυτονόητο ότι εναρµονίζεται µε τον επιτακτικό κανόνα του αρ. 4 6 Σ, αλλά µόνο κατ επίκληση του αρ. 2 1 και 7 2 Σ δικαιολογείται. ιότι, η κατ επανάληψη καταδίκη τους για ανυπακοή, θα συνιστούσε αναµφίβολα προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας τους και απάνθρωπη ποινή και µεταχείριση, κατά την έννοια του αρ. 3 της ΕΣ Α. 25 24. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σ. 45επ. 25. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 52-53 Σελίδα 12

Η διαφορετική µεταχείριση της εκπλήρωσης µιας θεµελιώδους συνταγµατικής υποχρέωσης, τότε µόνο δικαιολογείται, όταν αποδεικνύεται ότι αυτοί που καλούνται υπό τα όπλα, αντιµετωπίζουν ένα µείζον συνειδησιακό δίληµµα. Εξάλλου η επιπλέον διάρκεια της άοπλης και ιδίως της εναλλακτικής θητείας, αντισταθµίζει τον κατά τεκµήριο λιγότερο επαχθή χαρακτήρα σε σχέση µε την ένοπλη ταυτόχρονα αποκαθιστά την αναλογική ισότητα του αρ. 4 1 Σ. Έτσι, η άοπλη θητεία δεν θέτει καταρχήν ζήτηµα (αντί)συνταγµατικότητας, αφού ο αντιρρησίας εξακολουθεί να είναι λειτουργικά ενταγµένος στις ένοπλες δυνάµεις, και κατά τούτο συµβάλει, έστω και µε βοηθητικής υφής υπηρεσίες, στην άµυνα της χώρας. 26 Η τελική ρύθµιση για το θέµα δόθηκε µε τη συνταγµατική αναθεώρηση του 2001, και συγκεκριµένα µε την προσθήκη ερµηνευτικής δήλωσης στο αρ. 4 Σ. Ο νοµοθέτης αυθεντικά προβλέπει και την δυνατότητα "υποχρεωτικής προσφοράς άλλων υπηρεσιών, εκτός ή εντός των ενόπλων δυνάµεων (εναλλακτική θητεία), από όσους έχουν τεκµηριωµένη αντίρρηση συνείδησης για την εκτέλεση ένοπλης ή γενικά στρατιωτικής υπηρεσίας". Είναι σαφές ότι η ερµηνευτική αυτή δήλωση "δεν καθιερώνει ατοµικό δικαίωµα υπέρ των αντιρρησιών συνείδησης, αλλά απλώς ευχέρεια του νοµοθέτη να θεσπίσει εναλλακτική θητεία" 27, καθιερώνοντας έτσι εξαίρεση απ το γενικό κανόνα της υποχρέωσης στράτευσης. Ζ. Η ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ Το ζήτηµα αυτό αντιµετωπίστηκε νοµοθετικά µόλις το 1977, από την πρώτη µεταδικτατορική Βουλή, που ψήφισε τον ν. 705/1977 "περί στρατεύσεως των ελληνίδων". Ο νόµος αυτός είχε ως πραγµατικό σκοπό να καθιερώσει την εθελοντική στράτευση των γυναικών σε περίοδο Ειρήνης και την υποχρεωτική υπηρεσία τους υπό τα όπλα µόνο εν καιρώ πολέµου. Η αναφορά του αρ. 4 6 Σ σε "κάθε Έλληνα" θεωρείται ότι καταλαµβάνει και τις γυναίκες, όπως και σε οποιοδήποτε άλλο δικαίωµα µνηµονεύονται ως φορείς "οι Έλληνες". 26. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σσ. 153-154 27. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σσ. 121-122 Σελίδα 13

Εξάλλου η διεθνής εµπειρία δείχνει ότι καταρχήν οι γυναίκες "µπορούν να φέρουν" όπλα και συνεπώς η κατ ουσία πλήρης απαλλαγή τους από οποιαδήποτε στρατολογική υποχρέωση σε καιρό ειρήνης µε τον ν. 705/1977 δεν φαίνεται να συµβιβάζεται µε το νόηµα της συνταγµατικής επιταγής για στρατολογική ισότητα. Θεµιτή θα ήταν το πολύ, µε βάση και τα αρ. 21 1 Σ και 116 2 Σ, η πλήρης απαλλαγή των µητέρων που προβλέπεται ούτως ή άλλως στο αρ. 5 1 εδ. α ν. 705/1977, ακόµα και για την περίπτωση πολέµου, καθώς και ο περιορισµός της υποχρέωσης των υπολοίπων σε ένα σύντοµο διάστηµα βασικής εκπαίδευσης. Χωρίς αυτή τη βασική εκπαίδευση άλλωστε η προβλεπόµενη στο αρ. 1 2 ν. 705/1977 πρόσκληση των ελληνίδων να υπηρετήσουν στις ένοπλες δυνάµεις σε καιρό πολέµου ή επιστράτευσης µάλλον στερείται νοήµατος. 28 ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ Α. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΡ. 48 Σ Το αρ. 48 Σ επιβάλλει την αναστολή της ισχύος ορισµένων ατοµικών δικαιωµάτων και η εφαρµογή του εκτελεστικού νόµου του Συντάγµατος "περί καταστάσεως πολιορκίας", σε περιπτώσεις απειλής της εθνικής ασφάλειας του πολιτεύµατος και της δηµόσιας τάξης. Τέσσερις είναι οι λόγοι του αρ. 48 1 Σ που επιτρέπουν την κήρυξη της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας : Ο πόλεµος, η επιστράτευση εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων ή άµεσης απειλής της εθνικής ασφάλειας καθώς και η εκδήλωση ενόπλου κινήµατος για την ανατροπή του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Πιο συγκεκριµένα, ως προς τον πόλεµο είναι παραδεκτό, πως καλύπτει και περιπτώσεις πολεµικών ενεργειών χωρίς προηγούµενη τυπική κήρυξη πολέµου, κατά το αρ. 38 Σ. Αρκεί να αναµειγνύεται η χώρα άµεσα και υλικά, ασχέτως αν συµµετέχει στον πόλεµο λόγω δικής της πρωτοβουλίας, συµµαχικών υποχρεώσεων ή εξωτερικής επίθεσης. Επίσης, είναι εξίσου αποδεκτό, πως από την διατύπωση του άρθρου στην έννοια του πολέµου, δεν συµπεριλαµβάνεται και ο εµφύλιος πόλεµος. 28. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σσ. 153-154 Σελίδα 14

Ο,τι αφορά την επιστράτευση εξαιτίας εξωτερικών κινδύνων, επιβάλλεται να είναι στρατιωτική δηλαδή να συνίσταται σε κλήση υπό τα όπλα ενός ελαχίστου αριθµού εφεδρικών ηλικιών (πρβλ. αρ. 1 ν. 1763/1988). Αποκλείεται έτσι η πολιτική επιστράτευση 29, ενώ επιβάλλεται η τήρηση του αναγκαίου τύπου και η απόφαση για την αντιµετώπιση επαρκώς καθορισµένου εξωτερικού κινδύνου και όχι λόγου χάρη για τη διεξαγωγή στρατιωτικών ασκήσεων. Η ασάφεια του όρου "εθνική ασφάλεια" ως αόριστη νοµικής έννοιας, και η αδυναµία αντικειµενικής εκτίµησης για το πότε συντρέχει "άµεση απειλή", δηµιούργησαν ερµηνευτικά προβλήµατα στον τρίτο λόγο κήρυξης καταστάσεως ανάγκης και αυτό διότι για µερικούς επιτρέπεται η προσφυγή στην κατάσταση πολιορκίας για την προληπτική και κατασταλτική αντιµετώπιση και των εσωτερικών ενεργειών κατά των κυβερνήσεων. 30 Τέλος ένας επιπλέον λόγος που προβλέπει την κήρυξη της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας είναι "η περίπτωση απουσίας της Βουλής ή αν συντρέχει αντικειµενική αδυναµία να συγκληθεί εγκαίρως" (αρ. 48 2 Σ). Τα σχετικά µέτρα λαµβάνονται ύστερα από πρόταση του υπουργικού συµβουλίου, µε προεδρικό διάταγµα. "Το διάταγµα υποβάλλεται από την κυβέρνηση στη Βουλή για έγκριση µόλις καταστεί δυνατή η σύγκληση της, ακόµα και αν έληξε η βουλευτική περίοδος ή η Βουλή έχει διαλυθεί, και πάντως µέσα σε δεκαπέντε ηµέρες το αργότερο" (περίπτωση αναβίωσης της Βουλής)(αρ. 48 2 Σ) Β. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΑΡ. 48 Σ Τρεις είναι οι συνέπειες, τα σχετικά µέτρα που επιβάλλονται µε την κήρυξη της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας. Πρώτον, η επιβολή του "στρατιωτικού νόµου". Σύµφωνα µε αυτόν, οι εξουσίες των πολιτικών αρχών, οι οποίες ανάγονται στην προστασία της ασφάλειας του κράτους, την τήρηση της τάξης και την αστυνοµία, αναλαµβάνονται από την στρατιωτική αρχή, στο µέτρο που θεωρείται αναγκαίο. Γι αυτό ο νόµος περί καταστάσεως πολιορκίας ονοµάζεται και στρατιωτικός νόµος. 31 29. Βλ. N. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική Θέση των Ενόπλων υνάµεων, Ι, 1987, σ. 196 30. Βλ. N. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική Θέση των Ενόπλων υνάµεων, Ι, 1987, σ. 193επ. 31. Βλ. Αρ. Μάνεσης, Α' Ατοµικές Ελευθερίες, 1978, σ. 101 Σελίδα 15

εύτερη συνέπεια, άµεσα συνδεδεµένη µε την πρώτη, είναι το δικαίωµα της στρατιωτικής αρχής, βάσει του στρατιωτικού νόµου, να παραβιάζει τις ατοµικές ελευθερίες των πολιτών χωρίς τις εγγυήσεις που προβλέπει το Σύνταγµα "[...] αναστέλλει την ισχύ του συνόλου ή µέρους των διατάξεων των αρ. 5 4, 6, 8, 9, 11, 12 1 έως και 4, 14, 19, 22 3, 23, 96 4 και 97" (αρ. 48 1 Σ). Έτσι, σύµφωνα µε το αρ. 3 του ν. 566/1977, η στρατιωτική αρχή έχει πολλές εξουσίες, όπως να ενεργεί κατ οίκον έρευνες χωρίς την παρουσία εκπροσώπου της δικαστικής εξουσίας, να "εκτοπίζει" κάθε ύποπτο ή να επιβάλει υποχρεωτική διαµονή, να πράττει συλλήψεις χωρίς δικαστικό ένταλµα, να απαγορεύει και να διαλύει οποιαδήποτε συνάθροιση, σωµατείο ή ένωση προσώπων, να επιβάλει λογοκρισία και να απαγορεύει την άσκηση του δικαιώµατος της απεργίας. Είναι γεγονός πως οι παραπάνω εξουσίες θυµίζουν ιδιαίτερα το αρ. 7 του δικτατορικού ν.δ. 789/1971. Είναι δε προφανές πως οι ρυθµίσεις αυτές είναι αντίθετες προς την αρχή ελέγχου των ενόπλων δυνάµεων, καθώς καθιερώνουν υπέρ αυτών καθεστώς πλήρους λειτουργικής αυτονοµίας. 32 Τρίτον, µια άλλη συνέπεια της κήρυξης της χώρας σε κατάσταση πολιορκίας είναι η σύσταση "εξαιρετικών δικαστηρίων" (αρ. 48 1 Σ) των στρατιωτικών. Για κάθε είδους έγκληµα, τόσο κατά της στρατιωτικής αρχής, όσο και κατά της ασφάλειας του κράτους, του πολιτεύµατος και της δηµόσιας τάξης, εφόσον έχουν ανασταλεί οι διατάξεις των αρ. 8, 96 4 και 97 Σ, αρµόδια είναι τα διαρκή στρατιωτικά δικαστήρια. Εκτός αυτών όµως συνίστανται συχνά και έκτατα στρατοδικεία, από ad hoc οριζόµενους στρατιωτικούς δικαστές για να εκδικάσουν την συγκεκριµένη περίπτωση. Σύµφωνα µάλιστα µε την παρατήρηση του Αρ. Μάνεση, τα δικαστήρια αυτά είναι κυρίως "δικαστήρια σκοπιµότητας", αφού συχνά δέχονται διαταγές για το πώς θα εκδικάσουν την συγκεκριµένη υπόθεση 33. 32. Βλ. N. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική Θέση των Ενόπλων υνάµεων, Ι, 1987, σσ. 236-237 33. Βλ. Αρ. Μάνεσης, Α' Ατοµικές Ελευθερίες, 1978, σσ. 102-103, Πρβλ. Κ. Γεωργόπουλος, Επίτοµο Συνταγµατικό ίκαιο, 1999, σ. 608επ. Σελίδα 16

Γ. ΕΝΑΡΞΗ, ΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΛΗΞΗ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ Ο παρών νόµος µπορεί να ψηφιστεί µόνο από την ολοµέλεια της Βουλής (48 6 Σ), ύστερα από πρόταση της κυβέρνησης (για έναν από τους τέσσερις προαναφερθέντες λόγους) και τίθεται σε εφαρµογή σε ολόκληρη την επικράτεια ή για τµήµα της (αρ. 48 1 Σ). Μπορεί ακόµα, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω, σε περίπτωση απουσίας της Βουλής, να επιβληθούν τα µέτρα του στρατιωτικού νόµου µε προεδρικό διάταγµα, ύστερα από πρόταση του υπουργικού συµβουλίου. Η διάρκεια ισχύος των επιβαλλόµενων µέτρων είναι δεκαπέντε µέρες (48 1 ε.δ. β, 2 Σ). Ο νόµος δεν υπόκειται σε καµία µεταβολή κατά την περίοδο εφαρµογής του (48 5 Σ) και είναι δυνατόν να παρατείνεται εκ νέου µε προηγούµενη απόφαση της Βουλής, ανά δεκαπενθήµερο (48 3 Σ). Η λήξη τους επέρχεται αυτοδικαίως µε τη "λήξη των προθεσµιών που προβλέπονται στις παραγράφους 1, 2 και 3, εφόσον δεν παρατείνονται µε απόφαση της Βουλής, και σε κάθε άλλη περίπτωση µε την λήξη του πολέµου, εφόσον είχαν επιβληθεί εξαιτίας πολέµου" (48 5 Σ). Για το τελευταίο, σηµασία έχει να έχουν τερµατισθεί οι πολεµικές ενέργειες στις οποίες µετέχει η χώρα ανεξαρτήτως από το αν κυρώθηκε συνθήκη ειρήνης ή όχι. 34 ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ Α. ΈΝΝΟΙΑ, ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥΣ "Συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας [...]" 35. Η συνταγµατική αναγνώριση αποτελεί το βασικό στοιχείο του συνταγµατικού δικαιώµατος, είναι δηλαδή το δικαίωµα που παρέχεται στους πολίτες απευθείας από το Σύνταγµα. Αποστολή τους είναι ο καθορισµός του συνταγµατικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Αντικείµενό τους είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων βασικών εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής. 34. Βλ. N. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική Θέση των Ενόπλων υνάµεων, Ι, 1987, σ. 194 35. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σ. 5 Σελίδα 17

Εκτός από τον όρο συνταγµατικά δικαιώµατα χρησιµοποιούνται και άλλοι όροι, όπως : ατοµικά δικαιώµατα, ανθρώπινα δικαιώµατα, θεµελιώδη δικαιώµατα. "Οι όροι αυτοί είναι σωστοί καθόσον τονίζουν ορισµένες πτυχές των συνταγµατικών δικαιωµάτων, ενώ όταν πρόκειται για συνολική γενική αναφορά, ορθότερος είναι ο όρος συνταγµατικά δικαιώµατα." 36 Φορείς των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων µπορεί να είναι καταρχήν ο καθένας (φυσικά και νοµικά πρόσωπα) ανεξάρτητα από την εθνικότητα του, εκτός βέβαια αν κάποια συνταγµατικά διάταξη αποκλείει τους αλλοδαπούς από την παρεχόµενη προστασία. Η γενική θεωρία των συνταγµατικών δικαιωµάτων διδάσκει ότι χωρίς ειδική πρόβλεψη από το Σύνταγµα, η ευµενέστερη ή δυσµενέστερη µεταχείριση µιας κατηγορίας πολιτών µε βάση την ιδιότητα τους και µόνο, είναι καταρχήν ανεπίτρεπτη. Το αντίθετο, η αναγνώριση δηλαδή της δυνατότητας να εισάγονται γενικές εξαιρέσεις από τον νοµοθέτη εκεί όπου το Σύνταγµα δεν διακρίνει ή απλώς σιωπά, θα σήµαινε αυθαίρετες διακρίσεις που παρέχει ο νόµος, και ταυτόχρονα διαβάθµιση των πολιτών σε ιδιαίτερες κατηγορίες. Βέβαια, όπως υποστηρίζει ο Π. αγτόγλου επιτρεπτή είναι η διαφοροποίηση µε βάση αντικειµενικά κριτήρια όπως το επίπεδο εκπαίδευσης, η επαγγελµατική εµπειρία ή η αµετάκλητη καταδίκη σε ορισµένα αδικήµατα. 37 Έτσι, τίθεται το ερώτηµα, αν είναι θεµιτό οι στρατιωτικοί, ενόψει της αρχής της ισότητας και της καθολικότητας να αντιµετωπίζονται ως ειδική κατηγορία πολιτών. Β. Η "ΕΙ ΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΕΞΟΥΣΙΑΣΗΣ" Την απάντηση στο παραπάνω ερώτηµα δίνει το θέµα της ισχύος των ατοµικών ιδίως δικαιωµάτων στο πλαίσιο των "ειδικών σχέσεων" και του "ειδικού καθεστώτος πειθαρχίας", υπό τα οποία τελούν ορισµένα άτοµα ή οµάδες ατόµων, όπως οι φυλακισµένοι, οι στρατιωτικοί και δηµόσιοι υπάλληλοι. Τέκνο του γερµανικού συνταγµατικού θετικισµού από τον 19 ο και τις αρχές του 20ου αιώνα, η θεωρία της "ειδικής σχέσης εξουσίασης" αντιδιαστέλλει τη σχέση αυτή προς τη σχέση που βρίσκεται ο καθένας προς το κράτος, δηλαδή τη "γενική σχέση εξουσίασης". Στην τελευταία επεµβάσεις στην ελευθερία και ιδιοκτησία του ατόµου συγχωρούνται µόνο µε νόµο ή βάσει νόµου. 38 36. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σ. 5 37. Βλ. Π. αγτόγλου, Ατοµικά ικαιώµατα, Β', 1991, σ. 1053 38. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σ. 56 Σελίδα 18

Στην Ελλάδα πάντως η θεωρία αυτή ποτέ δεν έγινε καθολικά αποδεκτή, µε τη µορφή τουλάχιστον που προσέλαβε στη Γερµανία. Έτσι, είναι κατ' αρχήν θεµιτός ο γενικός για το µέλλον περιορισµός ορισµένων από τα συνταγµατικά δικαιώµατά τους, εφ' όσον η εκπλήρωση των υποχρεώσεων που τους έχουν ανατεθεί το επιβάλλει. ικαιολογητική βάση, δηλαδή, για τον εκ των προτέρων περιορισµό ενός ή περισσοτέρων συνταγµατικών δικαιωµάτων όταν το Σύνταγµα δεν το επιτρέπει ρητά, δεν είναι η ιδιότητα ή το ειδικό status στο οποίο τα άτοµα έχουν υπαχθεί, αλλά η φύση των καθηκόντων που αναλαµβάνουν 39, Εξ άλλου τα άρθρα 12 4 και 23 2 εδ. β έως δ του Συντάγµατος 1975 απαγορεύοντας την άσκηση ορισµένων δικαιωµάτων από δηµόσιους υπαλλήλους και λειτουργούς η επιφυλάσσοντας υπέρ του κοινού νοµοθέτη τη δυνατότητα επιβολής ιδιαίτερων περιορισµών επιβεβαιώνουν έµµεσα την παραπάνω θέση. ιότι αν οι περιορισµοί αυτοί µπορούσαν να επιβληθούν χωρίς νόµο, οι διατάξεις αυτές του Συντάγµατος δεν θα είχαν λόγο ύπαρξης. Γ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣτΕ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ Στη στάθµιση των επιβεβληµένων περιορισµών εν όψει των καθηκόντων και όχι µόνο της ιδιότητας -υπαλληλικής στρατιωτικής ή άλλης- των ενδιαφεροµένων προβαίνει ήδη συστηµατικά το Συµβούλιο της Επικρατείας : έτσι, σε υποθέσεις που αφορούσαν την ελευθερία της έκφρασης στρατιωτικών, δεν στάθηκε µόνο στην "ηθεληµένη ειδική σχέση εξουσίασης" υπό την οποία οι τελευταίοι τελούν, αλλά επεκτάθηκε και στις "υποχρεώσεις" που απορρέουν από αυτήν. Ακόµη µία άλλη καθιερωµένη διατύπωση της νοµολογίας του ΣτΕ για την αρχή της ενότητας, η "ουσιώδης ανοµοιότητα" των στρατιωτικών έναντι των κοινών πολιτών, η οποία θα δικαιολογούσε ενδεχοµένως τη διαφορετική µεταχείρισή τους, είναι πρωτίστως συνάρτηση των υποχρεώσεων που υπέχουν και όχι της ιδιότητάς της καθεαυτής.(βλ. ΣτΕ(Τµ.Γ), 2209/1977, ΤοΣ, 1977, σ. 636, 1802/1986, ΤοΣ, 1987, σ.342). 39. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σ. 139επ. Σελίδα 19

Τέλος, πολλές ξένες νοµοθεσίες έχουν αναγνωρίσει πως το µέτρο για τον έλεγχο της συνταγµατικότητας των περιορισµών σε θεµελιώδη δικαιώµατα των στρατιωτικών είναι οι υποχρεώσεις που απορρέουν από τις ανάγκες της στρατιωτικής υπηρεσίας και όχι απ' την "φύση" της στρατιωτικής ιδιότητας. Τη ρύθµιση του ειδικού καθεστώτος στο οποίο υπάγονται, χωρίς εκ των προτέρων αποκλεισµούς αλλά µε αφετηρία το σύνολο των εγγυήσεων που ισχύουν για όλους τους πολίτες, επιβάλλει και το Σύνταγµα της χώρας µας. 40 Ακόµη, ορθό φαίνεται κατά τον Κ.Χ. Χρυσόγονο να εγκαταλειφθεί τελείως ο όρος "ειδική σχέση εξουσίασης", τον οποίο δεν χρησιµοποιεί το ισχύον Σύνταγµα. Και τούτο επειδή υπό τον όρο αυτόν ανεπιτυχώς επιχειρείται να "στεγασθεί µεγάλη ποικιλία σχέσεων, µε τις δικές της ιδιοµορφίες η καθεµία". 41. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΙΚΑΙΩΜΑΤΑ - ΑΠΑΡΙΘΜΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ - Το δικαίωµα στη ζωή, την σωµατική και ψυχική ακεραιότητα αρ. 5 2 και 7 2 Σ. Η ζωή αποτελεί ένα φυσικό υπέρτατο αγαθό, και ως ανώτατο συνταγµατικό αγαθό προστατεύεται απεριόριστα. " εν προστατεύεται µόνο η "πλήρης" αλλά κάθε µορφή ζωής και η προστασία της από το Σύνταγµα είναι απόλυτη. Από την αντικειµενική προστασία της ανθρώπινης ζωής απορρέουν τα ατοµικά δικαιώµατα, το δικαίωµα στη ζωή του κάθε ανθρώπου". 42 Ρητά o συντακτικός νοµοθέτης ορίζει ότι "όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους, χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο, αρ. 5 2 Σ. Ακόµη το Σύνταγµα απαγορεύει οποιαδήποτε βλάβη υγείας σωµατικής ή πνευµατικής, προκαλούµενη άµεσα ή έµµεσα από ανθρώπινη ενέργεια. Κατά το αρ. 7 2 Σ "τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωµατική κάκωση, βλάβη υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας", απαγορεύονται και τιµωρούνται. 40. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 142-144 41. Βλ. Κ.Χ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά ικαιώµατα, 2002, σ. 57 42. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σσ. 129-130 Σελίδα 20

Η διακινδύνευση όµως, που ο στρατιωτικοί εξ ορισµού αναλαµβάνουν συνεπάγεται την σχετικοποίηση αυτού το ατοµικού δικαιώµατος. Για τους στρατιωτικούς της καριέρας και τους εθελοντές οπλίτες, η εκούσια εκ µέρους τους ανάληψη του κινδύνου (τον οποίο συνεπάγεται ο χειρισµός των οπλικών σωµάτων γενικά) φαίνεται να δικαιολογεί έναν περιορισµό του δικαιώµατος αυτού. Όσον αφορά όµως τους λοιπούς υπόχρεους στρατιωτικής θητείας, έρεισµα αλλά και φραγµός των σχετικών περιορισµών είναι το αρ. 4 6 Σ, δηλαδή "η υποχρέωση συµβολής στην άµυνα της πατρίδας" αυτή ενδέχεται να επιβάλει την υπέρτατη θυσία στο πλαίσιο ενός πολέµου. Κατά τούτο, η διακινδύνευση ζωής και υγείας είναι θεµιτό να απαιτείται ως ένα επιτρεπτό όριο κάθε φορά, διότι το Σύνταγµα δεν επιβάλλει υποχρέωση αυτοθυσίας. 43 - Η προσωπική ελευθερία και ασφάλεια, ελεύθερη διακίνηση και εγκατάσταση Η ελευθερία του ανθρώπου (προσωπική ελευθερία) είναι υλική, πνευµατική και κοινωνική. "Ελεύθερος άνθρωπος" είναι κατ' αρχήν εκείνος που δεν είναι "δούλος", δεν υπόκειται στην ιδιοκτησία ή παρεµφερή εξουσία άλλου. Η έννοια αυτή ανήκει στο στοιχειώδες και αυτονόητο περιεχόµενο σχεδόν όλων των παραγράφων (1-3) του άρθρου 5 και κυρίως µε το αρ. 5 2 εδ.α Σ. Το Σύνταγµα καθιερώνει την ελευθερία ως ελευθερία για όλους. Το κράτος οφείλει να επεµβαίνει και να εξασφαλίζει την ελευθερία και την ισότητα διαζευκτικά σε µια ενότητα, που προσδιορίζει την έννοια και το περιεχόµενο της ανθρώπινης αξίας. 44 Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαµβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε µε οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά µόνο όταν και όπως ορίζει ο νόµος (αρ. 5 3 Σ). 45 Ό,τι αφορά όµως την ελεύθερη διακίνηση και εγκατάσταση (αρ. 5 2α κ 3 Σ και η νέα διάταξη 5 4 Σ) των στρατιωτικών απαιτούνται ιδιαίτερες ρυθµίσεις. Έτσι, η υποχρεωτική ενδιαίτηση σε στρατιωτική µονάδα ή καταυλισµό, οι αναγκαστικές µετακινήσεις λόγω µεταθέσεων, αποσπάσεων και ειδικών αποστολών, οι περιορισµοί στην ελεύθερη διακίνηση των στρατιωτικών επιβάλλονται απ' τις ανάγκες της στρατιωτικής οργάνωσης και ετοιµότητας. 46 43. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 148-149 44. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σσ. 129-130 45. Βλ. Αρ. 69 ΣΚ 20-1 (κράτηση, φυλάκιση, αυστηρή φυλάκιση, έκπτωση), αρ. 69 4, 5, 6, 7 ΣΚ 20-1 (στέρηση άδειας εξόδου, περιορισµός) 46. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 149-150 Σελίδα 21

Σε περίοδο ειρήνης τα µέτρα αυτά θα µπορούσε να πεί κανείς πως συνιστούν έναν προφανή τρόπο περιορισµού του θεµελιώδους δικαιώµατος της ελευθερίας σε µια συγκεκριµένη κατηγορία πολιτών. Εξ ου και η ανάγκη επιβολής κατάλληλων ρυθµίσεων από στρατιωτικούς νόµους ώστε να αποφεύγεται η αυθαιρεσία και ανισότητα. Γι' αυτό το λόγο και τα άρθρα 29-50 (άδειες στρατιωτικών), 51-52 (αποσπάσεις) και 54-58 (µετακινήσεις) του Στρ.Π.Κ. - Το δικαίωµα για ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας των στρατιωτικών και για σεβασµό της αξίας τους ως ανθρώπων (αρ. 5 1 και 2 1 Σ). Κατά το θεµελιώδες δικαίωµα του αρ. 2 6 "Ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας: "Ανθρώπινη αξίας ως έννοια γένους είναι το σύνολο των γενικών υλικών, πνευµατικών και κοινωνικών γνωρισµάτων του ανθρωπίνου γένους, ταυτίζεται δηλαδή µε τον ίδιο τον άνθρωπο. Ως έννοια είδους η ανθρώπινη αξία ταυτίζεται µε την προσωπικότητα, δηλαδή την ανθρώπινη αξία του κάθε συγκεκριµένου ατόµου. Η ανθρώπινη αξία υπάρχει σε κάθε άτοµο εξ ορισµού, γι' αυτό δεν επιτρέπεται να υποτιµάται από κανέναν ". 47 Κατά το αρ. 5 1, "καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας, εφ' όσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη". Με τη διάταξη αυτή κατοχυρώνεται η γενικότερη ελευθερία του ανθρώπου ως αντικειµενική αρχή και ως "µητρικό" θεµελιώδες δικαίωµα. Το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία ως εξειδίκευση της ανθρώπινης αξίας, ως ελευθερία για όλους και όχι ως ελευθερία των λίγων, των ισχυροτέρων, και ταυτόχρονα ως δικαίωµα της αυτοδιάθεσης του ατόµου, καθώς και της συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της χώρας. 48 47. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σσ. 103-105 48. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σσ. 131-133 Σελίδα 22

Κατά τον Αρ. Μάνεση, οι δύο αυτές διατάξεις, αν και δεν στερούνται κανονιστικού χαρακτήρα, καθιερώνουν γενική αρχή και δεν ιδρύουν αυτοτελές ατοµικό δικαίωµα. 49 Έτσι είναι κατ' αρχήν ανεπίτρεπτες ενέργειες ή διαταγές που προσβάλλουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια (όπως αρ. 7 2 Σ) ή συνιστούν απάνθρωπη και εξευτελιστική µεταχείριση ατά την έννοια του αρ. 3 της ΕΣ Α. (: "Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθεί εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή µεταχείρισην απανθρώπους ή εξευτελιστικάς.") Ασκήσεις και δοκιµασίες υπέρµετρης σταθερότητας, στερήσεις τροφής και ύπνου, διαποµπεύσεις για αποκλίνουσες στάσεις δεν δικαιολογούνται από την ερµηνεία του Συντάγµατος, πόσο µάλλον από την επίκληση αναγκών της στρατιωτικής οργάνωσης και πειθαρχίας. 50 Ακόµη χειρότερα όταν οι διαταγές και οι κανόνες γενικής συµπεριφοράς που επικαλούνται, δεν στηρίζονται µόνο στη σφαίρα των στρατιωτικών καθηκόντων, αλλά εισβάλλουν και στην εκτός στρατεύµατος ζωή των στρατιωτικών ως ιδιωτών (εµφάνιση, συναναστροφές, εργασία) Γι' αυτό το λόγο παρατηρείται η συστηµατική επίκληση από την νοµολογία των αρ. 2 1 και 5 1 του Σ. σε διάφορες υποθέσεις. 51 - Η προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής των στρατιωτικών και της ιδιωτικής σφαίρας γενικότερα (αρ. 9 1 και 21 1 Σ). Με το αρ. 9 1, το Σύνταγµα κατοχυρώνει το απαραβίαστο της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής. Με τον όρο "ιδιωτική ζωή" (ατοµική και οικογενειακή) νοείται το είδος της ανθρώπινης δραστηριότητας που αφορά το ίδιο το άτοµο και τον στενό κύκλο που το περιβάλλει (ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί ο γάµος, που προστατεύεται από το Σύνταγµα ως ιδρυτικός της οικογένειας θεσµός. Περιλαµβάνει την ελευθερία επιλογής συζύγου και φυσικά την ελευθερία βούλησης σύναψης γάµου. Στο παρελθόν ο Στρ.Π.Κ. είχε αναγάγει το ζήτηµα του γάµου των στρατιωτικών χωρίς ειδική (διοικητική) άδεια σε ποινικό αδίκηµα, ενώ οι κανονισµοί σε σοβαρό πειθαρχικό παράπτωµα. 52 49. Βλ. Αρ. Μάνεσης, Α' Ατοµικές Ελευθερίες, 1978, σ. 110επ., 114επ. 50. Και όµως υπάρχουν αρκετές διατάξεις που ανέχονται τέτοιου είδους πρακτικές, όπως το αρ. 142 4 του ισχύοντος οργανισµού της ΣΣΕ (: β.δ. 312/1968), το οποίο προβλέπει ότι οι Ευέλπιδες που τελούν σε αυστηρή φυλάκιση στο πειθαρχείο της σχολής τους [...] β. Στερούνται προγεύµατος και των επιδορπίων γεύµατος και δείπνου και δεν επιτρέπεται να φέρουν µαζί τους "απηγορευµένα είδη, ως σιγαρέττα" (αρ. 143 6). 51. Βλ. ΣτΕ (Ολ.) 789/1990, ΤοΣ, 1990, 263 52. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σ. 153 Σελίδα 23

Σχετικά πρόσφατα καταργήθηκε το άρθρο 106 Στρ.Π.Κ. (νύµφευσις άνευ αδείας) από το αρ. 7 ν. 1353/1983 και το αρ. 6 του ν. δ. 1400/1973 από το αρ. 18 1 α ν. 1848/1989. Η µεγάλη τοµή στη νοµολογία του ΣτΕ έγινε το 1988, µε την απόφαση της ολοµέλειας 867/1988 µε σκεπτικό: "Η επιβολή του καθεστώτος της προηγούµενης διοικητικής άδειας συνιστά ουσιαστική αποδυνάµωση του δικαιώµατος συνάψεως γάµου και έντονη επέµβαση στην ιδιωτική ζωή του στρατιωτικού υπαλλήλου, έτι δε αποτελεί ηθική µείωση του ιδίου και της µέλλουσας συζύγου του, καθώς και προσβολή της προσωπικότητάς τους, που δεν συµβιβάζονται προς τα αρ. 2 1, 4 1 κ 2, 5 1 κ 2, 9 1 και 21 1 Σ και προς τις αρχές του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, εφ' όσον, συµφώνως προς αυτό. ε νοείται η ύπαρξη ιδιαίτερων κοινωνικών τάξεων, ούτε επιτρέπονται διακρίσεις µεταξύ των Ελλήνων βάσει της κοινωνικής τους θέσεως, των φρονηµάτων και της περιουσίας τους ή άλλων υποκειµενικών λόγων [ ]". Τέλος, παράβαση των ανωτέρω δικαιωµάτων θα συνιστούσε και ο εξαναγκασµός των στρατιωτικών να αποκαλύπτουν στοιχεία της ιδιωτικής ζωής τους, καθώς και οι κάθε είδους "παρακολουθήσεις", καταγραφές κ.λπ. της εντός και εκτός υπηρεσίας ιδιωτικής δράσης και συµπεριφοράς τους συµπεριλαµβανοµένης και της άρσης του απορρήτου της επικοινωνίας τους, χωρίς να συντρέχουν οι ουσιαστικές και τυπικές προϋποθέσεις που προβλέπουν προς τούτο για όλους τους πολίτες οι σχετικές διατάξεις: αρ. 9 1 και 19 εδ. β Σ. 53 - Η ελευθερία άντλησης πληροφοριών, έκφρασης και διάδοσης γνώµης (αρ. 14 1 και 16 2 Σ). Στο γενικότερο πλαίσιο της ελεύθερης διάδοσης των ιδεών, το Σύνταγµα κατοχυρώνει την ελευθερία του τύπου. Όπως ορίζει, καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και διά του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του κράτους (αρ. 4 1 Σ). Το δικαίωµα του πληροφορείσθαι, που δεν κατοχυρώνεται ρητά από το Σύνταγµα, αλλά προβλέπεται από το αρ. 10 1 της ΕΣ Α. 53. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 157-158 Σελίδα 24

Ο ισχύων στρατιωτικός κανονισµός επαναλαµβάνει, αν και µε ηπιότερη διατύπωση, παλιότερο περιορισµό και απαγορεύει "την ανάγνωση" ή µε οποιοδήποτε τρόπο προβολή, εντός των µονάδων πάσης φύσεως πολιτικών εντύπων και εκδόσεων, που άµεσα ή έµµεσα µπορεί να κλονίσουν την πειθαρχία, καθώς και εντύπων µε καθαρά αντιστρατιωτικό περιεχόµενο. 54 Η διάταξη αυτή υιοθετήθηκε, αν και κρίθηκε "καθ' ολοκληρίαν" αντίθετη προς το Σύνταγµα σύµφωνα µε την απόφαση του Ε τµήµατος του Συµβουλίου της Επικρατείας. 55 Σηµαντική επίσης είναι η γνωµοδότηση του ΣτΕ που έκρινε αντίθετες προς το Σύνταγµα τις διατάξεις του Κανονισµού Πειθαρχίας της Ελληνικής Αεροπορίας (7 1, 9) που απαγορεύουν στους στρατιωτικούς να προβαίνουν σε δηµόσιες δηλώσεις προς τον τύπο ή να δηµοσιεύουν οτιδήποτε σ' αυτόν χωρίς άδεια του Υπουργού Εθνικής Άµυνας. Το Γ τµήµα του Συµβουλίου της Επικρατείας µε τα άρθρα 14 1 Σ και 10 ΕΣ Α (µε τα οποία θεσπίζεται το δικαίωµα της ελεύθερης εκδήλωσης της σκέψης και της γνώµης) έχουν εφαρµογή και στα πρόσωπα που βρίσκονται σε ηθεληµένη σχέση εξουσίασης προς το κράτος, όπως οι στρατιωτικοί υπάλληλοι. Αλλιώς καταργείται το δικαίωµα της ελευθερίας του λόγου των στρατιωτικών. 56 Τέλος, το Σύνταγµα στο αρ. 14 3 περ. γ, προβλέπει την περίπτωση όπου αποκρύπτονται πληροφορίες για τη σύνθεση, τον εξοπλισµό και τη διάταξη των ενόπλων δυνάµεων ή την οχύρωση της χώρας ή που έχει σκοπό τη βίαιη ανατροπή του πολιτεύµατος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους. Τα συγκεκριµένα δηµοσιεύµατα κατάσχονται σύµφωνα µε την συνταγµατική αυτή διάταξη. "Ο συντακτικός δηλαδή νοµοθέτης αναφέρεται στην διά του τύπου "αποκάλυψη στρατιωτικών πληροφοριών, δηλαδή στη δηµοσίευση πληροφοριών που δεν είναι γνωστές." 57 54. Βλ. Αρ. 12 4 ΣΚ 20-1 55. Βλ. ΣτΕ 720/1983, ΤοΣ, 1983 σ. 113 56. Βλ. ΠΕ ΣτΕ (τµ. Γ') 1802/1986, Πρακτικά Θέµατα Συνταγµατικού ικαίου και Συνταγµατικών Ελευθεριών, Ελ. Βενιζέλου / Κ.Χ Χρυσόγονου, 1993, σ. 165επ. 57. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σ. 275 Σελίδα 25

- Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και λατρείας των στρατιωτικών (αρ. 13 1, 2 Σ) Η σύνδεση Συντάγµατος και θρησκείας βρίσκεται ήδη στο προοίµιο του Συντάγµατος µε την επίκληση εις το όνοµα της Αγίας οµοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος, ενώ διάσπαρτες είναι στο Σύνταγµα διατάξεις που αναφέρονται στην Εκκλησία (όπως αρ. 3, 16 2, 33 2, 59 1, 72 1 Σ). Η θρησκευτική ελευθερία ρυθµίζεται στο άρθρο 13, ενώ την ελευθερία συνείδησης και της θρησκείας κατοχυρώνει το άρθρο 18 της Οικουµενικής ιακήρυξης των ικαιωµάτων του Ανθρώπου, όπως και το 9 της Ευρωπαϊκής Σύµβασης για τα ικαιώµατα του Ανθρώπου. Με την αντικειµενική της µορφή η θρησκευτική ελευθερία ταυτίζεται µε την ανεξιθρησκεία, ενώ ως ατοµικό δικαίωµα παρέχει στο άτοµο την νόµιµη δυνατότητα να πιστεύει και να λατρεύει οποιοδήποτε δόγµα περιλαµβάνει δηλαδή την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και την ελευθερία της λατρείας. Ο συντακτικός νοµοθέτης καθιερώνει την αρχή απαγόρευσης των θρησκευτικών διακρίσεων, δηλαδή την αρχή της θρησκευτικής ισότητας (13 1 β Σ). 58 Ο αποκλεισµός υποψηφίων µόνιµων στρατιωτικών οι οποίοι "ανήκουν εις θρησκευτικάς αιρέσεις" είχε κριθεί αντισυνταγµατικός και αντίθετος προς το άρθρο 9 της ΕΣ Α. Σύµφωνα µε την πάγια νοµολογία 59 τα καθήκοντα του στρατιωτικού δεν περιλαµβάνονται σ' αυτά που επιτρέπεται να θεσπιστεί ως προσόν ή κώλυµα η πίστη ή η αποχή σε ορισµένη θρησκεία. Ακόµη ο εξαναγκασµός στρατιωτικού να προβεί σε ενέργειες που προϋποθέτουν πίστη σε ορισµένη θρησκεία, κυρίως την επικρατούσα (αρ. 3 1 Σ) όπως η θρησκευτική τελετή ή η προσευχή, είναι αντίθετες προς το Σύνταγµα καθώς δεν υφίσταται καµµία σχέση µε την εκτέλεση των καθηκόντων τους ως στρατιωτικοί. 60 Τέλος, το σχετικό µε το θέµα ζήτηµα των αντιρρησιών συνείδησης λόγω θρησκευτικών πεποιθήσεων έχει αναλυθεί παραπάνω. 58. Βλ. Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σ. 184επ. 59. Όσο αφορά τα καθήκοντα του καθηγητή θρησκευτικών βλ. ΣτΕ (τµ. Γ') 3553/1986, ΤοΣ, 1986, σ. 126 και Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου, ΙΙΙ, 2004, σ. 188 60. Βλ. Ν. Αλιβιζάτος, Η Συνταγµατική θέση των ενόπλων δυνάµεων, ΙΙ, 1992, σσ. 158-159 Σελίδα 26