ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ

ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ Global States τo Άτομο και ο Δικτυωμένος Κόσμος ΣΩΤΗΡΗΣ ΧΤΟΥΡΗΣ [Υπό Δημοσίευση στον Εκδοτικό Οίκο Νήσος, Αθήνα, 2003] ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΣΤΟΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΩΝ. 1 Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις για το ρόλο των παγκόσμιων δικτύων και τη θέση του ατόμου σε αυτό... 4 Τα δίκτυα ως θεωρητική έννοια και ερευνητική μεθοδολογική κατασκευή.... 32 Τι ερωτήματα θέτει η έννοια του δικτύου στην έρευνα της ανθρώπινης πράξης... 70 Marx strikes back at the micro level: Φέρνουν τα δίκτυα μια γεφύρωση στο χάσμα ανάμεσα στην Μικρο- και Μακρο-διάσταση στην Μαρξιστική Θεωρία και έρευνα.... 95 Τα πολιτισμικά μορφώματα, ως δίκτυα. Τι μπορεί να μάθει η Ευρώπη από ένα κομμάτι μουσικής και το μουσικό πολιτισμό της Μεσογείου.... 125 Ορθολογικά Συμβολικά δίκτύα και η Παγκοσμιοποίηση του πολιτισμού. Υπάρχουν ακόμα περιθώρια για αναστοχασμό... 155 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ και ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ... 189 1

Γιατί ένα βιβλίο για τα δίκτυα Σημαντικά γεγονότα και νέες μορφές δράσης που παρατηρούμε στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα μας οδηγούν υποχρεωτικά σε μία άλλη κατανόηση του κοινωνικού γίγνεσθαι, όπου το ορθολογικό και το συμβολικό, το παραδοσιακό και το τεχνολογικά σύγχρονο συμπλέκονται σε νέα πολιτισμικά μορφώματα και τύπους πρακτικής. Πρόκειται για συνθέσεις που έχουν καταστεί απαραίτητες για την επιβίωση και την αναπαραγωγή του κοινωνικού ιστού και τη διατήρηση της οικονομικής δραστηριότητας. Tο ιδιαίτερο ζήτημα που ανακύπτει μέσα από αυτήν τη διαπραγμάτευση είναι το θέμα της Τεχνολογίας ως καταλυτικού παράγοντα της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Η τεχνολογία δεν αποτελεί πλέον ένα συμπλήρωμα ή μια πλευρά του σύγχρονου κόσμου, αλλά έχει προσαρτηθεί στην ταυτότητα του σύγχρονου ανθρώπου και επηρεάζει, μέσα από τη γνώση και τη λογική που ενσωματώνει, τη συμπεριφορά και τις αποφάσεις μας. Ορισμένοι θεωρητικοί, μάλιστα, ισχυρίζοντα ότι από μόνη της συνιστά δρων και αυτενεργό στοιχείο της πραγματικότητας. Σε όλες τις περιπτώσεις, η τεχνολογία είναι πλέον εταίρος της ανθρώπινης πρακτικής, είτε ως πλαίσιο δράσης, ως όχημα των διαδικασιών πρακτικής, είτε ως αυτοματισμός και ως ρουτίνα καθημεριών δραστηριοτήτων. Η τεχνολογία και τα προϊόντα της, συνδέονται με προηγούμενες και παραδοσιακές μορφές ηγεμονίας και οργάνωσης. Αυτά τα νέα υβρίδια της πολιτικής και της οικονομίας σημοτοδοτούν ένα νέο πεδίο μελέτης της κοινωνιολογικής έρευνας και θεωρίας. Τα συμβολικά - ορθολογικά δίκτυα που διαπραγματεύονται, μεταξύ άλλων, τα κείμενα που ακολουθούν, αποτελούν μια προσπάθεια κατανόησης αυτής της σύνθετης πραγματικότητας. Στις εισαγωγικές παρατηρήσεις αναλύεται η νέα κοινωνική πραγματικότητα της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας και το τι μπορεί να προσφέρει η ανάλυση των δικτύων στην κατανόηση της. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια προσπάθεια επεξεργασίας της έννοιας του δικτύου μέσα από τη συζήτηση διάφορων θεωριών που στηρίζονται στην έννοια του δικτύου, ή χρησιμοποιούν σε σημαντικό βαθμό αυτόν τον προβληματισμό. Στο δεύτερο κεφάλαιο, η έννοια της πράξης αναλύεται με υπόβαθρο την έννοια αυτή. Στο τρίτο κείμενο επιχειρήται η επανεξέταση μιας σημαντικής μακροθεωρίας, του μαρξισμού, μέσα από τη λογική του υποκειμένου και ως προς τις δυνατότητες που φαίνεται να έχει αυτή η θεωρία να προσεγγίσει 2

μέσω της δικτυακής ανάλυσης το μικρο επίπεδο. Η θεωρία αυτή μπορεί ίσως, με ανάλογες προσεγγίσεις, να αντιμετωπίσει και το μεγάλο έλλειμμα που παρουσιάζει, ως προς τα θέματα της δημοκρατίας και του διαλόγου. Στο επόμενο (τέταρτο) κεφάλαιο, η έννοια του δικτύου τοποθετείται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο της πολιτισμικής ανάλυσης, με παράδειγμα την σύγχρονη Ευρώπης, ως ενός δικτυου πολιτισμων. Στο πέμπτο και τελευταίο κείμενο πραγματοποιείται μια ανάλυση των εσωτερικών σχέσεων των δικτύων και το ρόλο που παίζει η εναλλαγή και η συνέργεια των ορθολογικών και συμβολικών πρακτικών στη διαμόρφωση ευρύτερων δικτύων κάτι που αποτελεί και το κεντρικό θέμα της όλης παρουσίασης. Θέλω να ευχαριστήσω τους φίλους και συνεργάτες μου στο Εργαστήριο Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ψηφιακής Τεκμηρίωσης στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου για την υποστήριξή τους στη συγγραφή αυτού του βιβλίου και στις έρευνες που σχετίζονται με αυτό. 3

Ορισμένες εισαγωγικές παρατηρήσεις για το ρόλο των παγκόσμιων δικτύων και τη θέση του ατόμου σε αυτό Στα κείμενα αυτού του βιβλίου και στο πλαίσιο των ερευνητικών μου ενιδαφερόντων, γίνεται μια προσπάθεια να προσεγγίσω ορισμένες πτυχές της κοινωνιολογικής θεωρίας και έρευνας, με τη βοήθεια της έννοιας του δικτύου. Η προσπάθεια αυτή καθορίζεται από την ανάγκη που αισθάνομαι ως ερευνητής, να βρω τα υποδείγματα θεωρίας που ανοίγουν νέους δρόμους για την εμπειρική έρευνα. Εδώ και αρκετό καιρό και μέσα από την προσωπική μου εμπειρία βλέπω, ότι ή έννοια του δικτύου αποτελεί μια χρήσιμη βάση για την ανάπτυξη ερευνητικών υποδειγμάτων και θεωρητικών αναλύσεων. Πολλά από αυτά τα θεωρητικά θέματα που αφορούν τα δίκτυα αναδείχτηκαν μέσα από εμπειρικές έρευνες, άλλα προέρχονται από τη σύγχρονη κοινωνιολογική συζήτηση και σε ορισμένες περιπτώσεις αναδύονται κατά την αναδίφηση μέσα στις κλασσικές κοινωνιολογικές θεωρίες. Κατά τη διάρκεια της εμπειρικης μου έρευνας είχα αρκετές ευκαιρίες να προσεγγίσω την προβληματική των δικτύων, και σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγήθηκα σε θεωρητικές προτάσεις, που όπως ανακάλυψα αργότερα δεν ήταν πάντα τελείως πρωτότυπες, μιας και δεν είχα πάντα το χρόνο να τις συνδέσω με μία σε βάθος μελέτη της συνολικής θεωρίας που ασχολείται άμεσα ή έμμεσα με τα θέματα των δικτύων. Οι περισσότεροι από αυτούς τους προβληματισμούς παρέμειναν διάσπαρτοι στις διάφορες εισαγωγές, στους επίλογους ή στο σώμα των δημοσιευμένων βιβλίων μου, χωρίς να μπορέσω να τα ενοποιήσω μέχρι στιγμης σε ένα ενιαίο και συνεκτικό θεωρητικό κείμενο. Ακόμα και αυτό το βιβλίο, που περιέχει πολλά στοιχεία από αυτές τις εργασίες, δεν μπορώ θεωρήσω, ότι αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεωρητική πρόταση. Το βλέπω περισσότερο ως μια προσπάθεια ενός οργανωμένου σχολιασμού, διάφορων ερευνητικών εργασιών και σημαντικών κειμένων που διαπραγματεύονται την προβληματική των δικτύων, αλλά και ως παράθεση εμβόλιμων θεωρητικών νεωτερισμων που κατά την άποψη μου, είναι σε θέση να συνθέσουν ετερογενή θεωρητικά υποδείγματα. Η μελέτη ορισμένες φορές με κάποια καθυστέρηση- αυτών των κειμένων από μέρος μου και η προβολή της προβληματικής των δικτύων σε παγκόσμιο επίπεδο ανέδειξε την ανάγκη να συζητηθεί το αντικείμενο των δικτύων, όχι μόνο 4

ως μεταφορά μιας νέας θεματικής που είναι της μόδας στην εσπερία, αλλά μέσα από μια ελληνική οπτική γωνία. Αυτό υπογραμμίζει και πάλι την έλλειψη αυτοπεποίθησης και προθυμίας που παρουσιάζουν οι μικρές ερευνητικές - (γλωσσικές) κοινότητες ως προς τη συστηματική επεξεργασία σημαντικών θεωρητικών θεμάτων, για τα οποία έχουν ίσως κάτι σημαντικό να συνεισφέρουν λόγω της γεωγραφικής τους θέσης και της ιστορικής εμπειρίας της κοινωνίας, από την οποία προέρχονται. Αυτό το γεγονός - που από μόνο του θα ήταν αντικείμενο μιας σημαντικής επιστημονικής μελέτης για τα δίκτυακαταδεικνύει, ότι η συγκρότηση ενός -περιφερειακού- επιστημονικού δικτύου μιας συγκεκριμένης εξειδίκευσης, προϋποθέτει όχι μονο τη διάχυση και συντήρησή του δικτύου με ουσιαστικά αλλά και πρακτικά μέτρα για μεγάλη χρονική διάρκεια, αλλά και την ύπαρξη μιας κρίσιμης μάζας ανθρώπων, που θα είναι σε θέση να ανταλλάξουν επιστημονική τεχνογνωσία και κώδικες ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων. Προϋποθέτει επίσης τη σύνδεση αυτού του προβληματισμού με μία ευρύτερη πολιτική συζήτηση και τη συμμετοχή σε αυτήν ειδημόνων κλειδιά που θα είναι σε θέση να αναδείξουν την αξία αυτού του προβληματισμού στη σύγχρονη πολιτική πράξη. Με τον τρόπο αυτόν η προβληματική και η έρευνα των δικτύων είναι δυνατό να συνδεθούν π.χ., με τον σχεδιασμό και την εφαρμογή των περιφερειακών και νησιωτικών πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την ουσιαστική διάδοση και διατήρηση της τεχνολογικής ανάπτυξης στην περιφέρεια και άλλα επίσης ενδιαφέροντα πεδία, στα οποία σήμερα παρατηρούνται μεγάλα ελλείμματα ως προς την ανάπτυξη αποδοτικών πολιτικών 1. Φυσικά κάτι τέτοιο είναι ιδιαίτερα δύσκολο στις μικρές και γλωσσικά απομονωμένες επιστημονικές και τεχνολογικές κοινότητες. Η παρουσίαση σημαντικών επιστημονικών θεμάτων για έρευνα, καθώς και των θεωρητικών τους πλαισίων, καθορίζεται κυρίως από τα μεγάλα επιστημονικά γλωσσικά- δίκτυα, που υποστηρίζονται από σημαντικούς φορείς χρηματοδότησης της έρευνας, τους πολυεθνικούς εκδοτικούς μηχανισμούς και επιχειρήσεις, τα μέσα ενημέρωσης και τις οργανωμένες πολιτικές για την έρευνα που είναι σχεδιασμένες για να υποστηρίξουν κυρίως τον παραγωγικό μηχανισμό και τη διασυνδεδεμένη εκπαίδευση στα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά κράτη. 1 Χαρακτηριστική περίπτωση μιας αναποτελεσματικής χρήσης των ανθρώπινων και τεχνολογικών δικτύων αλλά και της παραδοσιακής γραφειοκρατικής πρακτικής στη χρήση της νέας τεχνολογιάς, μπορεί να αξιολογήσει κανείς το αναπτυξιακό πρόγραμμα δικτυωθείτε του Υπουργείου Ανάπτυξης. 5

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, ως προς αυτό το θέμα, αποτελεί η δυσκολία που συναντήσαμε στο να διατηρήσουμε την επικοινωνία και να προωθήσουμε τη μελέτη της θεματικής των δικτύων του Μεσογειακού Πολιτισμού στη σειρά συνεδρίων που ξεκινήσαμε στο Ίδρυμα Δημητρίου στη Σάμο, το 1994 2. Παράλληλα οι έρευνες για τον πολιτισμό του Αιγαίου περιορίζονται και υποβαθμίζονται, μια περιοχή που, κατά την άποψή μου, αποτελεί την κοιτίδα των δικτύων επικοινωνίας και πολιτισμού στην Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα επιβάλλονται θεματικές συζητήσεις που σε μεγάλο βαθμό μόνο τετριμμένες μπορούν να θεωρηθούν και οι οποίες συντελούν απλά στη διάδοση και επιβολή ενός προβληματισμού που κυριαρχεί στις μεγαλύτερες Ευρωπαϊκές χώρες και τη Βόρεια Αμερική. Πολλά από αυτά τα θέματα συνδέονται άμεσα και με τις χρηματοδοτήσεις συγκεκριμένων ευρωπαϊκών προγραμμάτων, που έχουν ως κύριο στόχο την εφαρμογή συγκεκριμένων κοινωνικών πολιτικών, που ενδιαφέρουν, και σε αυτό το σημείο τις μεγαλύτερες χώρες. Η ανάδυση της θεωρητικής προβληματικής των δικτύων μετά το 1995, με τις εργασίες των Castells, Latour και Fuchs, αποτελεί φυσικά μια σημαντική συνεισφορά στη διατήρηση του γηγενούς ενδιαφέροντος για τη θεωρία και την έρευνα των δικτύων και πιθανά την παρουσίαση του ελληνικού προβληματισμού σε μία ευρύτερη επιστημονική κοινότητα, μιας και τα δίκτυα ως κοινωνικό και επικοινωνιακό φαινόμενο, έχει πολύ μεγαλύτερο ιστορικό παρελθόν και ιστορικό πλούτο στη Μεσόγειο από ότι στην Κεντρική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Το ίδιο ισχύει κατά την άποψή μου και για ορισμένες διαστάσεις του προβληματισμού για την Παγκοσμιοποίηση. Η Μεσόγειος υπήρξε με κάποιο τρόπο σε πολλές ιστορικές περιόδους μια παγκόσμια κοινωνία, κάτι που θέλουμε να το αγνοούμε σήμερα. Στα πλαίσια της ιστορικής κοινωνιολογίας θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μελετήσουμε όχι μόνο αρχαιολογικά- της νησιωτικές κοινωνίες της προϊστορικής εποχής και της κλασσικής αρχαιότητας 3. Ο 2 Βλέπε: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου Νικόλαος Δημητρίου. (1997). Δίκτυα Επικοινωνίας και Πολιτισμού στο Αιγαίο. Αθήνα 3 Ο πλούτος των οικονομικών- νομισματικών, πολιτικών και ανθρώπινων(αθηναίοι κληρούχοι) - δικτύων που παρατηρούμε στη Λήμνο από τον 5 ο αιώνα και μετά στην περιοχή της Ηφαιστείας και τη Μύρινα, δείχνουν για παράδειγμα ότι ο κόσμος εκείνης της ιστορικής εποχής, είχε εξαιρετικά συστήματα κοινωνικής και πολιτικής και οικονομικής συνοχής, αλλά και τεχνικά μέσα για την υποστήριξη της (Ναυσιπλοΐας, Νομισματοκοπεία κλπ.) Βλέπε: Υπουργείο Πολιτισμού (2000), Λήμνος Αμιχθαλόεσσα επιμ. Κυπραίου Ευαγγέλια, Αθήνα. Η μεγαλύτερη μελέτη των στοιχείων των ανασκαφών της προϊστορικής εποχής στην Πολιόχνη,της Λήμνου, το Κουκονίση και τους Πύργους Θερμής της Λέσβου, πιστεύω ότι θα αναδείξει και το σημαντικό βάθος χρόνου πολλών δικτύων. 6

χωροχρονικός ορίζοντας των κοινωνικών επιστημών, παραμένει ακόμα και σήμερα εγκλωβισμένος σε μια καθαρά ευρωκεντρική αντίληψη, που συνδέει την έννοια της κοινωνίας με τα σύγχρονα εθνικά κρατικά μορφώματα της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης και παρουσιάζει την παγκοσμιοποίηση μόνο ως ένα φαινόμενο του ύστερου καπιταλισμού ή ως ένα στοιχείο της μεταμοντέρνας κατάστασης 4. Στα περισσότερα κείμενα που ακολουθούν υποφώσκει ένα είδος αμφίδρομης κριτικής προσέγγισης ανάμεσα στα κείμενα που αναφέρονται στις ερευνητικές μου εργασίες, ορισμένες έρευνες και θέσεις που παρουσιάζουν σημαντικά θεωρητικά κείμενα που αναφέρονται στην προβληματική των δικτύων. Αυτός ο τρόπος συνιστά μια προσπάθεια τακτοποίησης πολλών ασαφών και σκοτεινών σημείων που εντοπίζω στις σύγχρονες θεωρητικές και μεθοδολογικές αναμίξεις- αναμίξεις που μου θυμίζουν συχνά μουσικά remix και στα οποία συμβάλουν πλέον οι περισσότεροι κοινωνικοί επιστήμονες. Είναι σημείο των καιρών, ότι είμαστε υποχρεωμένοι να προχωρήσουμε σε αναμίξεις πρακτικών και εννοιολογικών υλικών, αναζητώντας ένα νέο καλύτερο επίπεδο μεθοδολογικής εγκυρότητας και ολοκλήρωσης της εργασίας μας -κάτι που φυσικά δεν είναι καθόλου εύκολο. Τα δίκτυα και το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα στην ημιπεριφέρεια Σε αυτήν την προσπάθεια, σημαντικό ρόλο καλείται να παίξει η ανάδειξη μεσαίων θεωριών και υποδειγμάτων που αναφέρονται σε χώρες μέτριας και μεσαιας οικονομικής ανάπτυξης που ανήκουν στην ημιπεριφέρεια, όπως η Ελλάδα και άλλες Μεσογειακές χώρες. Χώρες που έχουν όμως ταυτόχρονα ένα ειδικό ενδιαφέρον, λόγω και του πολυδιάστατου και συμβολικά φορτισμένου ιστορικού παρελθόντος. Αναγνωρίζουμε σήμερα, ότι πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι χώρες αυτές στην ενσωμάτωσή τους στο κοινωνικό οικονομικό γίγνεσθαι της Ευρώπης, είναι η αδυναμία μετασχηματισμού των 4 βλέπε τον κλασσικό πλέον βιβλίο του Harvey που μεταξύ άλλων διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη συζήτηση για το Μεταμοντέρνο: Harvey David (1989), The Condition of Postmodernity. Cambridge MA: Blackwell βλέπε επίσης: Best Steven and Douglas Kellner (1991), Postmodern Theory, Critical Interrogation, London: Mc Millan and Guilford 7

κοινωνικών τους δομών σε σχέση με τις ανάγκες και τους όρους που θέτει η ανάπτυξη και παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και του πολιτισμού. Παράλληλα παρατηρούμε στις χώρες αυτές μια μεγάλη δυσκολία για τη δημιουργία ενός κοινωνικού και πολιτικού consensus για το ποια είναι τα πραγματικά προβλήματα που αντιμετωπίζουν, κάτι που συνδυάζεται με μια γενικότερη άρνηση του αναστοχασμού για τον κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι καθώς και με την απουσία της κοινωνικής έρευνας. Σε αντίθεση με τις διάφορες μόδες μονοδιάστατου προβληματισμού που εξαντλείται με την αναφορά σε ορισμένες πλευρές της συνολικής πολιτικής κατάστασης 5, ένας πολυδιάστατος και ουσιαστικός προβληματισμός θα πρέπει να εντάσσει πολλές πτυχές των κοινωνικών προβλημάτων, διάφορους τύπους δρώντων υποκειμένων-φορέων, καθώς και τη χωροχρονική διαφοροποίηση των πρακτικών τους. Αυτό σήμερα μπορεί να εξασφαλιστεί κυρίως μέσα από μια πολυδιάστατη ανάλυση των δικτύων, στα οποία οι χώρες και τα άτομα είναι ενταγμένα. Σε αυτήν τη μελέτη μπορούν φυσικά να συνεισφέρουν το σύνολο των συζητήσεων και των θεωριών που έχουν δημιουργηθεί αποκλειστικά μέσα στον πυρήνα του σύγχρονου οικονομικού και τεχνολογικού συστήματος, καθώς και τα πολιτικά προγράμματα που ακολουθούν το δρόμο του μονοδιάστατου τεχνολογικού εξορθολογισμού και της οικονομικής μεγέθυνσης και δικτύωσης της παγκόσμιας οικονομίας. Οι σύγχρονοι κοινωνιολογικοί προβληματισμοί, πάνω στην μεταμοντέρνα κοινωνία 6, που επικεντρώνονται κυρίως στα θέματα της φυλής, του φύλου, των μέσων ενημέρωσης, της πολυπολιτισμικότητας κ.α. κατακερματίζουν και πολλές φορές μάλιστα αναστέλλουν την έννοια της συνολικής κοινωνίας και του υποκειμένου. Το ζητούμενο εδώ είναι, ένα μεθοδολογικό πλαίσιο- εργαλείο, που θα ενώνει αυτά τα σκόρπια τμήματα, και τον κατακερματισμένο κόσμο, χωρίς να τα υποχρεώνει σε μια αναγκαστική μεθοδολογική συμβίωση, όπως συμβαίνει σε πολλές μάκρο θεωρίες. Η δικτυακή ανάλυση προσπαθεί να ξεπεράσει αυτόν τον κατακερματισμό και να συμβιβάσει ταυτόχρονα το μάκρο με το μίκρο επίπεδο της ανάλυσης, ενώ παράλληλα μπορεί να συνδέσει σε αυτήν τη σύνθεση 5 Ποιος δεν ξεχνάει τις διαδοχικές πολιτικές συζήτησης, για την εξάρτηση, την κοινωνική αλλαγή, το λαϊκισμό, το πελατειακό σύστημα, τα πολιτικά underdogs, τον πολιτικό εκσυγχρονισμό και τώρα τα διαπλεκόμενα συμφέροντα, τη δυναμική της μεσαίας τάξης κλπ. Προβληματισμοί που πέρα από πολιτικές και ιδεολογικές θέσεις, λίγες φορές έγιναν αντικείμενο ουσιαστικής μελέτης και έρευνας. Η θητεία τους έληξε με ένα απλό shift σε ένα άλλο επίπεδο, ή με το διορισμό ορισμένων εκπροσώπων της συζήτησης σε δημόσιες θέσεις. 8

στοιχεία και παραδείγματα από άλλες κοινωνικές πραγματικότητες που δεν ανήκουν στον πυρήνα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Η Βιομηχανική μονοκουλτούρα που έχει επιβάλλει τα πολιτισμικά αγαθά της τεχνικά αναπαραγώμενης εικόνας και ήχου και η οποία κυριαρχεί με άλλους τρόπους στην επιστήμη και στα προϊόντα της, μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη συλλογή ψηγμάτων εμπειρίας και γνώσης από άλλες περιοχές του κόσμου και άλλες περιπτώσεις που βρίσκονται έξω από τον ορίζοντα του λεγόμενου κέντρου 7. Για παράδειγμα, η σχετική απογοήτευση για το πολιτικό εκσυγχρονιστικό εγχείρημα στη Ελλάδα, που παρουσιάστηκε ως ένα βεμπεριανό εξορθολογιστικό πρόγραμμα, αλλά και παρόμοιες αδυναμίες και αγκυλώσεις που συναντάμε σε ανάλογες μεταρρυθμίσεις σε χώρες της ημιπεριφέρειας, δείχνουν ότι το πρόγραμμα του εκσυγχρονισμού μιας κοινωνίας, δεν είναι απλά μια απλή επιχειρησιακή δράση, αλλά προϋποθέτει ένα ριζοσπαστικό κοινωνικό πρόγραμμα, στο οποίο θα αναζητούνται νέα αξιακά πρότυπα και τύποι πρακτικής, ανάλογα με την ιστορική και κοινωνική εμπειρία της εκάστοτε χώρας. Ένα τέτοιο πρόγραμμα θα πρέπει να οδηγεί σε πραγματικές ανακατατάξεις των θέσεων κύρους και σε αναδιαρθρώσεις του καθεστώτος παραγωγής και διαχείρισης των κοινωνικών, πολιτισμικών και φυσικών πόρων μιας χώρας, αλλά κυρίως να προωθεί νέους δρώντες που θα συνδέσουν τα ενδιαφέροντά τους με αυτόν τον τύπο οικονομικού και κοινωνικού μετασχηματισμού. Ανάλογοι φορείς δράσης δεν αναδείχθηκαν από το κοινωνικό σώμα, ούτε ανευρίσκονται μέσα στην ελληνική Κοινωνία των Πολιτών, η οποία τις περισσότερες φορές συγκροτείται από ομάδες και πρωτοβουλίες, που βρίσκονται σε άμεση σχέση και διαπροσωπική δικτύωση με τις ευρύτερες κρατικές λειτουργίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η κινητικότητα των στελεχών ανάμεσα στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και την κρατική διοίκηση, τις θέσεις πολιτικών συμβούλων κλπ. Σε όλες τις περιπτώσεις, η ανάλυση των δικτύων μας βοηθάει να κατανοήσυμε ότι πολλοί από τους δρώντες των δικτύων δεν είναι σε θέση να λειτουργήσουν, έξω από τα στενά τους ενδιαφέροντα και την απλή παραγωγή ιδεολογίας - μιας ιδεολογίας, που σε 6 βλέπε σχετικά τη συλλογή άρθρων: Owen David (1997), Sociology after Postmodernism, London, Sage 7 Υπάρχει στην Ελλάδα μια προσπάθεια για την Προστασία και Αναπαραγωγή Ντόπιων σπόρων για την καλλιέργεια δημητριακών και λαχανικών. Κάτι ανάλογο θα πρέπει να ετοιμάσουμε οι ειδικοί του Πολιτισμού και των Κοινωνικών Επιστημών, για την κοινωνική εμπειρία και τη γνώση που χάνεται. 9

μεγάλο βαθμό νομιμοποιεί τις κρατικές ρυθμίσεις και τα ισχυρά οικονομικά δίκτυα που συνδέονται μαζί της. Η αναγκαία κοινωνική μετάβαση ή ακόμα και σύγκρουση που θα επιβάλει τον αιτούμενο εκσυγχρονισμό δε φαίνεται ότι μπορεί να προέλθει από αυτές τις δυνάμεις 8, το αντίθετο μάλιστα συμβαίνει 9. Το ελληνικό παράδειγμα έδειξε ακόμα, ότι το κράτος και η κρατική γραφειοκρατία, δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να αποτελέσουν το εκσυγχρονιστικό όχημα που θα αναλάβει ως δρων υποκείμενο, ως ατμομηχανή αυτήν τη μεταβολή 10. Αντίθετα μάλιστα, τα επαγγελματικά και τα πολιτικά δίκτυα συμφερόντων που αποτελούν την άλλη πλευρά του νομίσματος του κρατικού ορθολογισμού και της κρατικής συγκρότησης, φαίνεται ότι θέλουν να διατηρήσουν τις θέσεις κύρους και τις αναγκαίες αρμοδιότητες, που δυσκολεύουν τον απαιτούμενο εκσυγχρονισμό. Αυτό συμβαίνει, όσο δεν εμφανίζονται συγκροτημένες κοινωνικές δυνάμεις που θα αμφισβητήσουν αυτήν την κατάσταση. Ο εκσυγχρονισμός, ως πολιτικό πρόγραμμα, φαίνεται, λοιπόν, να είναι γράμμα κενό, από τη στιγμή που απουσιάζουν από αυτό το πρόγραμμα ουσιαστικά οι φορείς δράσης που θα τον προωθήσουν και θα τον εφαρμόσουν. Αυτοί οι φορείς δράσης θα μπορούσαν να δώσουν τα ουσιαστικά περιεχόμενα και τους στόχους του εξορθολογιστικού προγράμματος, ώστε να το συνδέσουν με συγκεκριμένα κοινωνικά συμφέροντα. Στη διαδικασία αυτή φαίνεται ότι καθοριστικό ρόλο παίζουν τα δίκτυα, είτε ως σχέσεις και δομές διατήρησης του κοινωνικού καθεστώτος, είτε αντιθέτως, ως σύνδεσμοι και επικοινωνιακά συστήματα αμφισβήτησης και αντιπολίτευσης. Η μέχρι σήμερα εμπειρία έδειξε, ότι, στη μεταπολεμική Ελλάδα, τα κοινωνικά και πολιτικά δίκτυα, είτε με τη μορφή του πελατειακού συστήματος, είτε ως κομματικά κρατικά συστήματα αναδιανομής του εισοδήματος και εξασφάλισης της απασχόλησης στο δημόσιο τομέα, υποστηρίζουν τη διατήρηση των παραδοσιακών δομών στην οικονομία και την Βλέπε: ΠΕΛΙΤΙ (1998), Κέντρο Προστασία και Αναπαραγωγής Ντόπιων Σπόρων, Σέρρες 8 Προβληματική που είχε εν μέρει αναπτυχθεί, όταν το εκσυγχρονιστικό εγχείρημα ως ιδεολόγημα, βρισκόταν στη διαδικασία της γένεσης του βλέπε: Σωτήρης Χτούρης, Λαϊκισμός και εξάρτηση. Δύο ιδεολογικά Σχήματα, στο Σοσιαλιστική Θεωρία και Πράξη, 1989. 9 Αυτή η διάσταση του εσωτερικού εγκλωβισμού της εκσυγχρονιστικής πολιτικής, απουσιάζει, κατά την άποψη από την προβληματική του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος, όπως το προσεγγίζει ο Νίκος Μουζέλης,. Βλέπε τη σχετική συλλογή άρθρων του: Mουζέλης Νίκος, 2003, Από την Αλλαγή στον εκσυγχρονισμό. Κριτικές παρεμβάσεις. Πολιτική Κοινωνία Πολιτισμός, Θεωρία, Αθήνα, Θεμέλιο 10 Η πίστη του ΠΑΣΟΚ, να στηρίξει την κοινωνική αλλαγή και την κοινωνική μεταρύθμιση στο κράτος παραμένει ένα σταθερός πυλώνας της πολιτικής του μέχρι σήμερα. Μια πίστη που τη συνοδεύουν δυστυχώς μεγάλες απογοητεύσεις Βλέπε για τον προβληματισμό της πρώτης περιόδου: 10

κοινωνική οργάνωση. Σε αυτήν τη δομή εντάσσουν με σχετική ευκολία κάθε νέα πρωτοβουλία και κάθε πολιτικό πρόγραμμα εκσυγχρονισμού. Στην πραγματικότητα, τα δίκτυα συγκροτούν σε μεγάλο βαθμό τις κοινωνικές δομές 11 που υποστηρίζουν τις λειτουργίες παραγωγής και αναδιανομής του εισοδήματος, ενώ ταυτόχρονα συνδέονται με συμβολικές πρακτικές που δημιουργούν και διατηρούν πολιτικές συσσωματώσεις, όπως είναι τα μεγάλα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα σήμερα. Μέσα σε αυτήν τη διαδικασία οι ορθολογικές επιλογές και τα εκσυγχρονιστικά προγράμματα έχουν και αυτά περισσότερο συμβολικό χαρακτήρα και λιγότερο πραγματικούς στόχους. Οι σχέσεις συγγένειας, οι χαρισματικοί ηγέτες, ως σύμβολα πολιτικής συσσωμάτωσης, οι παραδοσιακές αξίες της γης και της εντοπιότητας, αποτελούν σε μεγάλο βαθμό το συμβολικό υπόβαθρο συγκρότησης των κοινωνικών και πολιτικών δικτύων στη σύγχρονη Ελλάδα. Από αυτό το σύνθετο περιβάλλον αναδύεται η καθημερινή πρακτική του πολίτη, αλλά και των θεσμών της Κοινωνίας που τελικά καθορίζεται από αυτούς τους δικτυακούς δεσμούς και τις αναφορές. Η πολυπλοκότητα αυτών των σχέσεων, δημιουργεί συχνά την εντύπωση μιας χαοτικής κατάστασης, αποκρυπτογραφείται όμως καλύτερα όταν ακολουθήσουμε τις διαδρομές των δικτύων και όταν αναδείξουμε την ειδική ποιότητα των κόμβων συνάντησης τους. Τέτοιους κόμβους αποτελούν σίγουρα τα πολιτικά κόμματα, οι κρατικοί θεσμοί, οι μεγάλες επιχειρήσεις του Δημόσιου τομέα της οικονομίας, ο συνδικαλιστικός χώρος και το πολιτικό σώμα των πολιτευτών κάθε επιπέδου (Βουλή, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκησης κλπ.). Τα δίκτυα σε αυτές περιπτώσεις, αναδύονται ως πολιτικά πολιτισμικά μορφώματα τα οποία συνδέουν την καθημερινότητα με το μάκρο επίπεδο, την οικονομία και τους θεσμούς 12. Αυτή η σχέση υποτάσσει, συχνά, στην περίπτωση της Ελλάδας την πολιτική στο βιωματικό χώρο, τη θεσμική ρύθμιση στην ατομική και οικογενειακή επιλογή 13. Χτούρης Σωτήρης Οικονομική Κρίση και Κρατική μεταρρύθμιση - Τα Όρια της Οικονομικής Πολιτικής», Πολίτης,Τεύχος 86., Αθήνα, 1987 11 Ως δομή κατανοούνται εδώ, οι σταθερές και επαναλαμβανόμενες διαδικασίες, ανταλλαγής και επικοινωνίας μέσα από τους κόμβους ενός δικτύου. Η σταθερότητα αυτών των διαδικασιών τις αναδεικνύει ως σταθερό σημείο αναφοράς και ως παράγοντα που εξασφαλίζει το σχεδιασμό και την εφαρμογή ορισμένων τύπων πρακτικής. Τα δίκτυα συντάσσονται με αυτόν τον τρόπο με μια δυναμική Ηρακλείτεια κατανόηση της κοινωνικής δομής. 12 Βλέπε Κεφάλαιο 1 και 2. 13 Σε ένα συνέδριο στη μνήμη του Σάκη Καράγιωργα, ονόμασα αυτήν τη διαδικασία ημιτελή εκσυγχρονισμό. Δηλαδή ένα εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα που ξεκινάει ως γενική θέληση, αλλά με 11

Η ταύτιση της διαδικασίας εκσυγχρονισμού, με τον τυπικό και ουδέτερο εξορθολογισμό της οικονομίας και του κράτους, φαίνεται τελικά, ότι οδηγεί περισσότερο στη συσκότιση της απόκρυψης αυτών των σημαντικών δικτυακών στοιχείων της πραγματικότητας, μιας και οποιαδήποτε απόκλιση από αυτό το ιδεατό μοντέλο, καταγγέλλεται ως κοινωνική παθογένεια και ως υστέρηση από τον επιθυμητό στόχο, ενώ δεν αναγνωρίζονται οι πραγματικοί όροι αναπαραγωγής και επιβίωσης του κοινωνικού συστήματος και των υποσυστημάτων του. Έτσι για παράδειγμα δεν αναγνωρίζεται, ότι η εκτεταμένη παραοικονομία, συνδυάζεται με το υψηλό ποσοστό αυτοαπασχόλησης και το μεγάλο αριθμό των δικτύων μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων. Στην πραγματικότητα η παραοικονομία στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, αναλόγου επιπέδου ανάπτυξης, μπορεί να γίνει κατανοητή, μόνο ως έμμεση και κατ επιλογή πολιτική φοροαπαλλαγών για τα μέλη συγκεκριμένων δικτύων. Μέσω αυτών των φοροαπαλλαγών εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα πολλών επιχειρήσεων, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έχουμε την καταστροφική εφαρμογή, ενός ασαφούς / ανορθολογικού και συνεχώς εναλλασσόμενου νομικού πλαισίου που οδηγεί πολλές επιχειρήσεις στην πτώχευση ή το μαρασμό. Είναι σίγουρα ένα ερώτημα, τι αποτελεί εξορθολογισμό σε αύτη την περίπτωση, η καθολική και αυστηρή εφαρμογή των ελεγκτικών διαδικασιών, ή η μείωση του φορολογικού βάρους και η εξασφάλιση της βιωσιμότητας των επιχειρήσεων και η σταθεροποίηση της απασχόλησης. Η πραγματική παθογένεια βρίσκεται σε αυτήν την περίπτωση, στον επιλεκτικό έλεγχο και στο δίκτυο που την εφαρμόζει, και όχι στη φοροαπαλλαγή, που από άτυπη 14 θα έπρεπε να μετασχηματιστεί σε έναν γενικό ορθολογικό κανόνα και να εξασφαλιστεί, στο μέτρο του δυνατού μια αποτελεσματική πολιτική οικονομικής ανάπτυξης, για όλες τις επιχειρήσεις που παράγουν εισόδημα, πραγματοποιούν επενδύσεις και προσφέρουν θέσεις εργασίας. την πάροδο του χρόνου αντιστρέφεται σε ατομική και οικογενειακή επιλογή. Οι κοινωνικές δυνάμεις αναδύονται εδώ, όχι ως συλλογικότητες, αλλά ως δίκτυα του βιωματικού κόσμου 14 Αυτήν τη διαδικασία την είχαμε ονομάσει και ως λανθάνοντα προγραμματισμό, στα πλαίσια μιας έρευνας που πραγματοποιήθηκε για τον προσδιορισμό του τοπικού προβλήματος και τις διαδικασίες ρύθμισης τους. Από τις αρχές τις δεκαετίας του 80 και μέχρι σήμερα δε φαίνεται να έχει αλλάξει η υφή των κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι τοπικές κοινωνίες στην Ελλάδα, Όπως στην προβληματική του ημιτελούς εκσυγχρονισμού, έτσι και στο λανθάνων προγραμματισμό το γενικό υποτάσσεται στο ειδικό, το δημόσιο στο ιδιωτικό. βλέπε: Γετίμης Π. Χτούρης Σ, Χτούρης Γ. Συγκρότηση και ρύθμιση τοπικών προβλημάτων, Στο Ψυχοπαιδης Κ., (1989), Ρύθμιση τοπικών προβλημάτων, Αθήνα:ΙΜΕ: Σ. 48-120 12

Παγκόσμια Κοινωνία ή δίκτυα των παγκόσμιων κρατών; Στο διεθνές επίπεδο παρατηρούμε ότι η αδυναμία ανάπτυξης ενός διευρυμένου κοινωνικού και πολιτικού διαλόγου και ενός πλαισίου έκφρασης και διαβούλευσης των κοινωνικών και οικονομικών αντιθέσεων που παρατηρούνται στο εθνικό, περιφερειακό και παγκόσμιο πλαίσιο, δημιουργεί ένα πολιτισμικό και επικοινωνιακό χάσμα ανάμεσα στο δυτικό κόσμο και στα ενδιαφέροντα των πληθυσμών και των ηγετικών ομάδων της περιφέρειας. Στο σημείο αυτό παρακολουθούμε, ότι κυρίως στον αναπτυσσόμενο κόσμο, πολλαπλασιάζονται νέες μορφές διακυβέρνησης που στηρίζονται σε έναν συνδυασμό γραφειοκρατικών, θρησκευτικών, φυλετικών και γενικά παραδοσιακών στοιχείων πολιτικής και κοινωνικής συνοχής, ενώ ταυτόχρονα και διευρύνονται τα δίκτυα που υποστηρίζουν ολοένα και περισσότερο βίαιες και απροσδιόριστες μορφές της πολιτικής, στηριζόμενα περισσότερο σε συμβολικά συστήματα και ιδεολογίες, με κύριο όχημα το θρησκευτικό φανατισμό και το και τον παραδοσιακό ολοκληρωτισμό. Είναι δύσκολο και αναποτελεσματικό για τα σύγχρονα κράτη και τις συμμαχίες του δυτικού κόσμου να κατανοήσουν αυτά τα φαινόμενα με το να τα απλοποιήσουν μόνο ως εκφράσεις της σύγχρονης τρομοκρατίας, περιορίζοντας, όσο τους αφορούν, αυτά τα θέματα, σε προβλήματα εσωτερικής ασφάλειας και αμφισβήτησης της εθνικής τους κυριαρχίας και δικαίου. Η στάση αυτή δείχνει, ότι για τις αρνητικές επιπτώσεις και τις διαδικασίες οικονομικής παγκοσμιοποίησης που καθορίζουν ολοένα και περισσότερο τις τύχες του παγκόσμιου πληθυσμού, επιβάλλοντας καθολικούς κανόνες για το διεθνές εμπόριο και την ελευθερία διακίνησης του κεφαλαίου, δεν υπάρχει ένα ιδιαίτερο παγκόσμιο πολιτικό ενδιαφέρον. Δεν υπάρχει επίσης μια ουσιαστική απάντηση στα προβλήματα που απορρέουν, ως κοινωνικές αντιθέσεις, ως καταστροφή του περιβάλλοντος, και φτώχεια. Αυτά προσλαμβάνονται στη Δύση μόνο στο βαθμό που αγγίζουν την ασφάλεια και το κύρος των ηγεμονικών κρατών, όπως συνέβη για παράδειγμα στην περίπτωση της τρομοκρατικής επίθεσης της 11 ης Σεπτέμβρη στην Νέα Υόρκη. Έτσι τα παγκόσμια θέματα υποτάσσονται ολοένα και περισσότερο στις ανάγκες της εσωτερικής πολιτικής, όπως αυτές καθορίζονται από τις πατριωτικές πολιτικό οικονομικές ελίτ του Δυτικού Κόσμου. Ιδιαίτερα οι ελίτ της μοναδικής σήμερα παγκόσμιας υπερδύναμης, αδυνατούν και μάλλον δεν επιθυμούν να εισάγουν 13

στον πολιτικό τους προβληματισμό μεταβλητές που θα συμβάλλουν στην κατανόηση του πολιτικού υπόβαθρου όλων των μορφών της πολιτικής που δεν είναι συμβατές με το στρατηγικό της σχεδιασμό και τις ορθολογικές τους επιλογές, όπως αυτές διαμορφώνονται και καθορίζονται από τις οικονομικές και γεωστρατηγικές προτεραιότητες των ΗΠΑ. Έτσι η σύνδεση του θρησκευτικού φουνταμενταλισμού με νέες μορφές οικονομικής συνεργασίας και κοινωνικής αλληλεγγύης, αντιπολιτεύεται την οικονομία της αγοράς δυτικού τύπου, στην Αίγυπτο την Τουρκία και άλλες μουσουλμανικές χώρες. Οι σαουδαραβικές επενδύσεις στα Βαλκάνια και αλλού, είναι ταυτόχρονα το όχημα του θρησκευτικού προσηλυτισμού, πληθυσμών που μέχρι πρόσφατα στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, ήταν θρησκευτικά αδιάφοροι. Πέραν αυτού, η άσκηση εσωτερικής και εξωτερικής βίας για την υπεράσπιση των συμβόλων αλλά και των συμφερόντων τους, θεωρείται ορθή πρακτική από τα μέλη πολλών θρησκειών και δογμάτων, με κύριο παράδειγμα του θρησκευτικούς πολέμους στην Ευρώπη, αλλά ιδίως πρόσφατα τον ιερό πόλεμο των μουσουλμάνων, τον οποίο έχουν δικαίωμα να κηρύξουν διάφοροι θρησκευτικοί αλλά και πολιτικοί ηγέτες, όπως για παράδειγμα ό Σαντάμ Χουσεϊν, ο Καντάφι κ.α. Ο κόσμος μεγαλώνει νοητά και δικτυακά και τα σύνορα του εθνικού κράτους φαίνεται ότι χάνουν τη σημασία τους μέσα από τη διεύρυνση των δικτύων της καπιταλιστικής αγοράς. Αυτή η παγκοσμιοποίηση της κατανάλωσης συνδέεται με τη παραγωγή μιας νέας ιδεολογίας για τον παγκόσμιο πολιτισμό 15, προκαλώντας δέος ή ασαφείς ελπίδες για μια καλύτερη διακυβέρνηση και αντιμετώπιση των προβλημάτων της παγκόσμιας κοινωνίας. Μια ευτυχής εικόνα ενός ειδυλλιακού παγκόσμιου χωριού που επικοινωνεί, ανταλλάσσει ιδέες και πιθανά έρχεται και σε εικονική σωματική επαφή, είναι ο πίνακας που ζωγραφίζουν, στους φτωχούς του κόσμου, δημιουργώντας οικονομικές ευκαιρίες και μια παγκόσμια οικονομική μεγέθυνση. Οι νέες τεχνολογίες πριν γίνουν όμως παραγωγικές εάν γίνουν ποτέ- για τον αναπτυσσόμενο κόσμο, πρέπει να πουληθούν σε αυτόν δεκάδες φορές, ως ανανεούμενα μοντέλα υπολογιστών και λογισμικού, αναλωσίμων κλπ. 15 Στην έκθεση των Ηνωμένων Εθνών για το Human Development δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ανάπτυξη μίας νέας κοσμοπολίτικης ηθικής που θα ενσωματώσει περισσότερες κοινωνικές ομάδες και δρώντες στην παγκόσμια γειτονίας και την παγκόσμια διακυβέρνηση βλέπε: UNDP, 1999, Human Development Report, CD, New York, U. N., κεφάλαιο 6. 14

Ο κοσμοπολιτισμός της επικοινωνίας και της κοινωνίας της πληροφορίας είναι το νέο μεγάλο ιδεολογικό και οικονομικό πρόγραμμα. Ακόμα και τα τεχνοφοβικά σύνδρομα (Big Brother κλπ.) που συνδέονται μαζί του, υπηρετούν τη δυναμική και αποτελεσματική εικόνα της νέας τεχνολογίας που διαχέουν τα δίκτυα των παγκόσμιων επιχειρήσεων. Στην πραγματικότητα, με τεράστιες επενδύσεις και υψηλό κόστος παραγωγής και διαρκούς ανανέωσης, έχει αντικατασταθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, η παραδοσιακή γραφομηχανή, Ένα εργαλείο με μεγάλη διάρκεια ζωής, ανεξάρτητο από τα δίκτυα ενέργειας και με ένα οutput απτό και σταθερής αξίας, δηλαδή ένα δακτυλογραφημένο χαρτί 16. Είναι φυσικά τραγική ειρωνεία, ότι τα Ηνωμένα Έθνη, που εισήγαγαν το 1999 αυτήν τη θεματική ενός νέου κοσμοπολιτισμού και της παγκόσμιας διακυβέρνησης, ήταν και οι κύριοι αποδέκτες και θύμα μιας αντίστροφης εξέλιξης 17, που δεν είχε κινήσει μέχρι πρόσφατα το ενδιαφέρον των πολιτικών αναλυτών και των κοινωνιολόγων. Παράλληλα προς τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης της κατανάλωσης και τη δημιουργία μιας εικόνας ενός αναδυόμενου παγκόσμιου πολιτισμού 18, βλέπουμε να διευρύνεται ο εθνικός χώρος κυριαρχίας και πολιτισμικής επιβολής των ισχυρών εθνικών κρατών, με κυρίαρχο παράδειγμα τις ΗΠΑ. Αυτή η προσπάθεια που ακολουθείται από ανάλογες πολιτικές των ευρωπαϊκών δυνάμεων με αποικιοκρατικές παραδόσεις (Βρετανία, Γαλλία), αλλά και χώρες του Τρίτου Κόσμου που παρουσιάζουν μία νέα ηγεμονική αυτοπεποίθηση, όπως είναι η Ινδία το Πακιστάν 19 καθώς και οι χώρες που προέρχονται από το στρατόπεδο του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού όπως η Ρωσία και η Κίνα. Έστω και αν αρχικά η πρόσφατη διαμάχη ανάμεσα στις ΗΠΑ από τη μία μεριά και τη Γαλλία και τη Γερμανία από την άλλη για τον πόλεμο στο Ιράκ, απέκρυψε αυτήν την τάση επιβολής των εθνικών πολιτικών και των οικονομικών ενδιαφερόντων στη διεθνή πολιτική, οι συμφωνίες που ακολούθησαν στη συνάντηση των πιο ανεπτυγμένων χωρών στο Evian, υπογράμμισαν ότι η παγκοσμιοποίηση σε μεγάλο βαθμό αποτελεί μια 16 Πρέπει να γίνει μια αποτίμηση κόστους οφέλους της νέας τεχνολογίας για τον αναπτυσσόμενο κόσμο. Υπάρχουν φυσικά ερωτηματικά και για πραγματικό όφελος στον πρώτο κόσμο σε σχέση με το μεγάλο κόστος των επενδύσεων. Η πτώση της χρηματιστηριακής αξίας πολλών επιχειρήσεων της Νέας Τεχνολογίας νομίζω ότι έχει άμεση σχέση με αυτήν την ουσιαστική απαξίωση. 17 Μέσω της άρνησης των ΗΠΑ, να ακολουθήσουν τη διαδικασία και τις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ για τον πόλεμο στο ΙΡΆΚ το πρώτο εξάμηνο του 2003 18 Urry J., (2000), Sociology Beyond Societies, London, Routledge 19 Οι δύο χώρες βρίσκονται ένα βήμα πριν τον πυρηνικό όλεθρο για μια διαμάχη κυρους στο Κασμίρ. Σε μια περιοχή που και οι δύο χώρες είναι λίγο επιθυμητές. 15

προσπάθεια πολιτικής και πολιτισμικής κυριαρχίας των κρατών με παγκόσμια εμβέλεια, κρατών που διαθέτουν παγκόσμια οικονομικά και στρατιωτικά δίκτυα και πολύ λιγότερο μια διαδικασία που αφορά την παγκόσμια κοινότητα ή το παγκόσμιο χωριό, όπως παρουσιάζεται συχνά. Αυτά τα Global States (παγκόσμια κράτη) που συγκροτούν το πυρήνα των ισχυρών δυνάμεων 20, αποτελούν την ατμομηχανή της παγκοσμιοποίησης της παραγωγής και του εμπορίου και είναι αυτά που καθορίζουν με οδηγό τις ΗΠΑ την ποιότητα και την κατεύθυνση της. Με αυτόν τον τρόπο η παγκοσμιοποίηση, είναι ο αγώνας για τη διαρκή κατανομή και αναδιανομή του οικονομικού και πολιτισμικού οφέλους που προκύπτει από αυτές τις σχέσεις οικονομικής και πολιτικής ηγεμονίας, κυρίως όμως μέσα από την εργαλειακή λογική και την κουλτούρα των παγκόσμιων επιχειρήσεων και οργανισμών αυτών των κρατών 21. Χαρακτηριστικό στοιχείο αυτού το φαινόμενου είναι, ότι όλες οι μορφές ρύθμισης αυτής της διαδικασίας αρχικά καθορίζονται σχεδόν μονομερώς από τα παγκόσμια κράτη στα πλαίσια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, τις σταθερές συνεδριάσεις των πιο ανεπτυγμένων χωρών(g8), τις διμερείς συμφωνίες και τέλος τη συνεργασία ΗΠΑ και Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ως αποτέλεσμα αυτής της εξέλιξης και σε αντίθεση με την παραδοσιακή θέση που διαχωρίζει την εσωτερική πολιτική και την εσωτερική ασφάλεια από τη διεθνή πολιτική, στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει επικρατήσει η άποψη, ότι η προστασία σημαντικών αξιών, όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα. η ασφάλεια των πολιτών και η ελεύθερη οικονομία, δημιουργεί την υποχρέωση για παρέμβαση με στόχο τη διατήρηση της ισχύος τους σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι ΗΠΑ, σε αυτήν την περίπτωση, έστω και αν ή ρητορική της πολιτικοστρατιωτικής ελίτ 20 Βλέπε μια σχετική ανάλυση της ιεραρχίας της δύναμης των κρατών στον Cohen The national state system continues to be the dominant component within the world geopolitical structure, although national sovereignty is increasingly influenced and qualified by regional and global geopolitical forces. It consists of five orders or levels. The first consists of major powers the United States, the collectivity of states embraced by the European Union, Japan, Russia and China. These all have global reach, serving as the cores of the three geostrategic realms Cohen S B. Geopolitical realities and United States foreign policy. The 2002 Annual Political Geography Lecture Political Geography Volume 22, Issue 1, January 2003, Pages 1-33 doi:10.1016/s0962-6298(02)00069-0 21 Νομίζω ότι η ανάλυση του Lester Thurow, για την ύπαρξη ενός πολυπολικού κόσμου χωρίς ηγεσία, διαψεύσθηκε από τον πόλεμο στο ΙΡΆΚ, αλλά και τη γενικότερη στάση των κρατών που έχουν ηγεμονική θέση στη διεθνή πολιτική και οικονόμία. Η σύγχρονη ηγεμονία δεν έχει παρουσιάζει την προσωποποιημένη εικόνα της περιόδου του Χάρι Τρούμαν, αντίθετα συγκροτείται περισσότερο, ως ένα πολυδιάστατο δίκτυο, ρυθμίσεων και επεμβάσεων της πολιτικής, επιχειρηματικής και στρατιωτικής ηγεσίας των παγκόσμιων κρατών, δεν παύει όμως να συγκροτεί ως σύνολο ένα 16

αναφέρεται στις κλασσικές έννοιες του έθνους και ενός ιδιαίτερου λαού 22 στην πραγματικότητα, είναι η πρώτη χώρα που έχει πραγματοποιήσει μια υπέρβαση που υποστηρίζει την αναγκαιότητα διάδοσης των βασικών της αξιών της και του τύπου της πολιτικής της οργάνωσης, σε όλο τον κόσμο αλλά κυρίως στις περιοχές που θεωρεί ότι δημιουργούν για αυτήν κινδύνους και αποσταθεροποίηση. Η επιβολή αυτών των αξιών και συστημάτων, θεωρείται ότι θα επιτρέψει, για τις ΗΠΑ, τη συνεργασία μαζί τους και τον έλεγχο των παραγόντων κινδύνου. Η Αμερική ως η έκφραση του ανθρωπισμού, της Δημοκρατίας, των ευκαιριών και της ισότητας, μια χώρα που την θαυμάζουν όλοι, μπορεί να διατηρήσει των ρόλο της ως Παγκόσμιος Ηγέτης μόνο αν επιβάλει τον απόλυτο σεβασμό σε όλο τον κόσμο, αλλά και αν καταφέρει να εξάγει και να διαδώσει παντού αυτές τις αξίες. Αυτή η πολιτική που εμφανίστηκε ξεκάθαρα κατά τον πρώτο πόλεμο του κόλπου ενάντια στο Ιράκ, συνεχίστηκε ως στρατιωτική επέμβαση, με στόχο την προστασία των ανθρώπινων δικαιωμάτων στα Βαλκάνία (στη διάρκεια της προεδρίας Κλίντον) και έφτασε στην κορύφωση της κατά το δεύτερο πόλεμο με το Ιράκ το 2003. Αυτές οι νέες εξελίξεις είναι η αρχή για ένα νέο πλαίσιο παγκόσμιας ρύθμισης, που ξεπερνάει το οικονομικό πεδίο, στο οποίο μέχρι σήμερα καθοριστικό ρόλο έπαιζαν, η διεθνής θέση του εθνικού νομίσματος των ΗΠΑ, οι διεθνείς και διμερείς εμπορικές συμφωνίες και οι κανόνες κίνησης του κεφαλαίου. Η ιδέα της παγκοσμιοποίησης όπως παρουσιάζεται μέσα από ορισμένα κείμενα υπεράσπισης του 23, δε φαίνεται τελικά ότι ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, μιας και επικεντρώνεται κυρίως στη διάσταση του ελεύθερου εμπορίου, της διακίνησης του κεφαλαίου και στο ρόλο των νέων τεχνολογιών στην επικοινωνία και στο νέο καθεστώς παραγωγής. Ο ενθουσιασμός για την αποτελεσματικότητα και τη διάδοση της Τεχνολογίας της Πληροφορίας, έχει προκαλέσει μια ευφορία για τη νέα Κοινωνία της Πληροφορίας και την Κοινωνία της Γνώσης, που θα επιβληθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, κάτι όμως που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική μεταφορά τεχνικών και πρακτικών παγκόσμιο ηγεμονικό καθεστώς. Βλέπε: Thurow Lester (1997), Το μέλλον του καπιταλισμού The Future of Capitalism (1996), Αθήνα: Λιβάνης, Σ. 206-239 22 Coles Roberta, War and the contest over national identity. The Sociological Review 2002, Blackwell, P. 586-609 23 βλέπε:friedman Th. (1999), The Lexus and the Olive Tree, New York: Farrar Straus Giroux και Fukuyama Fr., (1992), The End of the History and the Last Man, New York: Free Press 17

ικανοτήτων και εμπειριών στην παγκόσμια κοινωνία και ιδιαίτερα σε αυτούς που χάνουν τις παραδοσιακές τεχνικές ικανότητες και γνώσεις παραγωγής. Η μέτρηση της διάδοσης της νέας τεχνολογίας μέσα από τον αριθμό των υπολογιστών και τον αριθμό των χρηστών του Διαδικτύου, λέει πολύ λίγα πράγματα για την πραγματική μεταφορά ουσιαστικής γνώσης που στηρίζεται σε πραγματική τεχνική και κοινωνική εμπειρία 24 του μεταβιομηχανικού κόσμου. Παγκοσμιοποίηση σήμερα σημαίνει κυρίως την παγκοσμιοποίηση των δικτύων της εθνικής επιχειρηματικής κουλτούρας των παγκόσμιων κρατών, και ιδιαίτερα των ΗΠΑ σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο έλεγχο των δικτύων της διακυβέρνησης και επιρροής τους στα παγκόσμια πράγματα. Ο κατακερμάτισμός και διαχωρισμός (διαζευκτικότητα) που, βλέπουν ορισμενοι συγγραφείς ως κυρίαρχο στοιχείο της νέας παγκόσμια κατάστασης και το διαχωρισμό ανάμεσα στις διαστάσεις της εργασίας, του κεφαλαίου και της τεχνολογίας 25, νομίζω ότι στην πραγματικότητα είναι περισσότερο έκφραση της πολυπλοκότητας των δικτύων και της ολοκλήρωσης τους σε μία μεγαλύτερη γεωγραφική κλίμακα, παρά μια ουσιαστική αποδόμηση των ουσιαστικών δεσμών στο εσωτερικό των κρατικών μορφωμάτων παγκόσμιας εμβέλειας. Η αποδόμηση και η ρευστότητα του πολιτισμού, ισχύει περισσότερο για τις περιοχές και τις χώρες που βρίσκονται σε μια αρνητική σχέση πολιτισμικής αλληλοδόμησης με τα παγκόσμια κράτη 26. Για τα τελευταία αντίθετα ισχύει μιας διαδικασία πολιτισμικής ομογενοποιήσης και επιβολής της ηγεμονίας τους, πολλαπλά ισχυρότερη από αυτή που γνωρίσαμε στην ιστορική περίοδο της ανάδυσης των εθνικών κρατών. Η έρευνα μας θα πρέπει εδώ να στρέφεται περισσότερο σε θέματα που αφορούν την πυκνότητα, την κλίμακα, το είδος και την ευελιξία των δικτυακών δεσμών που παράγονται, κάτω από τα φαινομενικά ουδέτερα οχήματα της ηγεμονίας του κεφαλαίου και των παγκόσμιων κρατών, όπως είναι η κατανάλωση, η εικόνα, η πληροφόρηση, το ενιαίο ψηφιακό πολιτιστικό περιεχόμενο και λιγότερο στο επικοινωνιακό θέαμα της νέας 24 βλέπε για τη σύγκριση ανάμεσα στην έννοια της πληροφορίας και τη έννοιας της εμπειρίας και το πρόβλημα της παραγωγής άχρηστης πληροφορίας (information trash: Χτούρης Σωτήρης. Θετικισμός και Διαλεκτική. Τρεις δεκαετίες μετά τη διαμάχη για το θετικισμό, τα μεθοδολογικά προβλήματα που έθεσε η συζήτηση Παραμένουν ακόμα ανοιχτά. Δημοσίευση στο περιοδικό "λόγου χάριν" Αθήνα: 1/1992. 25 Appadurai Arjun (1996), Modernity at Large: Cultural Dimension of Globalisation, Minneapolis: Un. Of Minnesota Press, 26 βλέπε κεφάλαιο 5 18

παγκόσμιας κοινωνίας που παράγεται ως μια νέα ουτοπία μέσω της σύγχρονης τεχνολογίας 27. Η κυριαρχία των παγκόσμιων κρατών 28 συνδυάζεται όμως κυρίως με τον έλεγχο των ακόλουθων θεμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο: α) έλεγχος του παγκόσμιου εμπορίου και ιδιαίτερα του βαθμού εισόδου προϊόντων του Τρίτου Κόσμου στα εμπορικά δίκτυα του Βιομηχανικού Κόσμου, μέσω του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου Π.Ο.Ε. (W.T.O.) 29 και κυρίως των Διμερών Συμφωνιών, των εμπορικών δικτύων των μεγάλων εταιριών, β) έλεγχος των νομισμάτων και ισοτιμιών μέσω του Διεθνούς Νομισματικού Ταμειο (IMF) 30, της κίνησης κεφαλαίου και της διατραπεζικής συνεργασίας μέσω των μηχανισμών πιστοποίησης της προέλευσης των κεφαλαίων και του λεγόμενου βρώμικού χρήματος, γ) έλεγχος της εσωτερικής ασφάλειας και αστυνομική συνεργασία των παγκόσμιων κρατών με τα ελεγχόμενα κράτη, μέσω διμερών συμφωνιών και συμφωνιών των διεθνών οργανισμών (Interpol, Europol etc) δ) έλεγχος της κίνησης των πολιτών του πρώτου κόσμου στην παγκόσμια αγορά τουρισμού, και ιδιαίτερα στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και της ημιπεριφέρειας, μέσω ταξιδιωτικών οδηγιών και διμερών συνεργασιών, ε) στρατιωτική συνεργασία και έλεγχος των στρατιωτικών συστημάτων συμμαχικών και άλλων χωρών με κύριο στόχο την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και των τοπικών συγκρούσεων. Σε αυτό συμβάλει και η ύπαρξη και η δημιουργία διάφορων μονάδων ταχείας επέμβασης σε χώρες της περιφέρειας και του Τρίτου Κόσμου. Οι ΗΠΑ αναπτύσσουν τις δυνάμεις που αποτελούν παραδοσιακά τμήμα του στρατιωτικού τους μηχανισμού, όπως οι πεζοναύτες και οι αερομεταφερόμενες μονάδες, ενώ οι ευρωπαϊκές χώρες αναπτύσσουν κοινά σώματα με την προοπτική δημιουργίας ενός σταθερού ευρωπαϊκού στρατού. στ) μερικός έλεγχος της παραγωγής και των εργασιακών σχέσεων σε παγκόσμια επίπεδο, μέσω 27 Η αλήθεια είναι ότι η πρώτη περίοδος της Βρετανικής αποικιοκρατίας στην Ινδία, 28 O Henry Kissinger, εξέφρασε το δόγμα της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ,, που φάνηκε να ενεργοποιείται πλήρως στο δεύτερο πόλεμο του κόλπου, αλλά και στον ΟΗΕ,, σύμφωνα με το οποίο οι ΗΠΑ δεν πρέπει να επιτρέψουν την ανάδυση παγκόσμιων ή περιφερειακών δυνάμεων που θα μπορούσαν να συνασπιστούν και να αμφισβητήσουν την κυριαρχία τους. Kissinger H. (2001), Does Amerika need a foreign policy towards a diplomacy for 21th century, New York: Simon and Schuster Σ.352 29 Χαρακτηριστικη είναι η χρησιμοποίηση του WTO, από τις ΗΠΑ και την Ε.Ε. για την επιβολή των μερικων τους ενδιαφερόντων που αφορών τα δικαίωματα πνευμαικής ιδιοκτησίας, τις πατέντες κλπ., που δεν αποτελούσαν αρχιακά μια σημαντική λειτουργία του WTO. 19

θεμάτων που αφορούν την υγεία, την παιδική εργασία, το περιβάλλον, την ασφάλεια των προϊόντων, η) μερικός έλεγχος των συστημάτων ρύθμισης της παγκόσμιας κίνησης των μεταναστευτικών ρευμάτων και των μετακινήσεων πληθυσμών μέσω συνοριακών συστημάτων φύλαξης, κοινής διαχείρισης δεδομένων, ρυθμίσεων που αφορούν το πολιτικό άσυλο κλπ. (π. χ. Συμφωνία Schengen), θ) Εξασφάλιση δικαιωμάτων για αστυνομική έρευνα και δικαστική αρωγή για πράξεις υπηκόων, άλλων κρατών. Επέκταση των ορίων της αρμοδιότητας των εθνικών δικαστηρίων εκτός του εθνικού χώρου των παγκόσμιων κρατών. Κράτηση και φυλάκιση υπηκόων άλλων κρατών για θέματα που αφορούν την εσωτερική ασφάλεια. Αυτά είναι τα δίκτυα και συστήματα ελέγχουν που είναι εμφανή και έχουν αποκτήσει θεσμική μορφή με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, Θα πρέπει σε αυτά να συμπεριλάβουμε φυσικά και τα άτυπα εκτενή ανθρώπινα δίκτυα που συντηρούνται στα πλαίσια των μυστικών υπηρεσιών των διοικητικών μηχανισμών κλπ. Ο ρόλος τους έχει σε μεγάλο βαθμό υποβαθμιστεί, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου και ένα μεγάλο μέρος των λειτουργιών τους έχει μεταφερθεί πλέον σε επίσημες και θεσμικές συνεργασίες όπως αυτές που προαναφέρθηκαν. Σε αυτήν τη θεσμική τεχνολογική διάσταση ελέγχου θα πρέπει να εντάξουμε φυσικά και την εξέλιξη της δορυφορικής τεχνολογίας στην οποία ηγετικό ρόλο παίζουν οι ΗΠΑ, και η Ευρώπη ακολουθεί με μια ξεχωριστή προσπάθεια. Η δορυφορική παρακολούθηση, και έλεγχος αποτελεί σήμερα ένα πολυδιάστατο σύστημα τεκμηρίωσης δεδομένων που είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την παρουσία και τη λειτουργία των παγκόσμιων κρατών σε όλες τις γωνιές του πλανήτη. Αυτή η διάσταση αποτελεί σε μεγάλο βαθμό και το υπόβαθρο για την αντικατάσταση της παραδοσιακής μυστικής κατασκοπείας από ένα πιο ουδέτερο τεχνολογικό σύστημα, το οποίο προσφέρει ταυτόχρονα και υπηρεσίες στη ναυσιπλοΐα, την αγροτική παραγωγή κλπ. Αυτή η νέα πολιτική αντίληψη επεκτατικής ρύθμισης που συνδέεται με τη διεύρυνση των αρμοδιοτήτων και της ισχύος των εθνικών συστημάτων ελέγχου, στην παγκόσμια κοινότητα, νομίζω ότι δημιουργεί ένα νέο καθεστώς στις διεθνείς σχέσεις. Πολιτιστικές συμβολικές αντιλήψεις για την πατρίδα και 30 H περιπτώσεις του νομισματικών κρίσεων του Μεξικού, της Αργεντινής, της Τουρκίας δείχνουν την άμεση σχέση της Νομισματικής Πολιτικής του I.M.F με τα ενδιαφέροντα (ή την αδιαφορία) των Global States 20

πάτριο έδαφος, τεχνο- στρατιωτικές ικανότητες σε συνδυασμό με τον κυρίαρχο επιχειρηματικό πολιτισμό και την προσπάθεια ικανοποίησης στρατηγικών στόχων και δεικτών επιτυχίας, η επικράτηση ενός ιδεoλογικοποιημένου πολυπολιτισμού που είναι στην ουσία μονοδιάστατο πολιτισμικό εμπόρευμα 31, δημιουργούν το υβριδικό δικτυακό πολιτικό πλαίσιο κυριαρχίας της νέας παγκόσμιας υπερδύναμης. Σε αυτό το πλαίσιο δίκτυο στο οποίο θα πρέπει να ενσωματωθούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, οι περιοχές που έχουν ιδιαίτερη στρατηγική σημασία, διαθέτουν σημαντικά φυσικά αποθέματα ή αποτελούν παράγοντες κινδύνου και αποσταθεροποίησης των ΗΠΑ. Σε πολλές περιπτώσεις η παρουσία ενός υβριδικού και φαινομενικά χαοτικού συστήματος ρύθμισης, αποκρύπτει τον ενιαίο χαρακτήρα και τη συνέπεια με την οποία ορισμένα παγκόσμια κράτη επιβάλλουν τα ενδιαφέροντα τους. Έτσι για παράδειγμα το αίτημα των ΗΠΑ για την απορύθμιση της αγοράς βάμβακος σε μια από τις πιο φτωχότερες χώρες του κόσμου, όπως είναι το Μάλι, συνδυάζεται με την επιδότηση των αμερικανών βαμβακοπαραγωγών, που είναι περίπου κάθε έτος ίση με το συνολικό Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν περισσότερων χωρών της Δυτικής Αφρικής. Η επιδότηση αυτή έχει καταστροφικές συνέπειες για τους περισσότερους βαμβακολιεργητές του Μαλί, που βλέπουν το εισόδημα τους να μειώνεται κάτω από τα 150 USD 32. Σε άλλες περιπτώσεις, οι μεγάλες προσπάθειες ελέγχου της μετανάστευσης από τον Τρίτο Κόσμο συνοδεύονται από μια διαρκή και στοχευόμενη προσέλκυση (αρπαγή) ημιειδικευμένου και ειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, κυρίως από την Ασία, στους τομείς των ιατρικών υπηρεσιών, της πληροφορικής τεχνολογίας κλπ. Τα άναρχα μεταναστευτικά ρεύματα και η νομαδική ταυτότητα ενός μεγάλου μέρους της ειδικευμένης και ανειδίκευτης εργασίας, ισορροπούν ευέλικτα γύρω από τα συμφέροντα και την 31 Βλέπε τη σχετική συζήτηση γύρω από τη διαδικασία McDonaldization της Κοινωνίας, Ritzer George, (1996) The McDonaldization of Society, Thousend Oaks,Ca: Pine Forge Press 32 Η συνάντηση του WTO στο Cancun του Μεξικού τον Σεπτέμβριο του 2003, έφερε σε δινή ηθική και ιδεολογική θέση τα αναπτυγμενα κράτη απέναντι στα φτωχότερα κράτη του κόσμου, τα οποία ζήτησαν με επιμονή την κατάργηση των εθνικών επιδοτήσεων. Οι ΗΠΑ οδήγησαν σε κατάρευση τις διαπραγματεύσεις στον WTO με στόχο την επιβολή διμερών συμφωνιών που θα τις ελέγχουν καλύτερα., ως ισχυρό παγκόσμιο κράτος. Ο Nick Mathiason στην Guardian στις 14.Σεπτ. 2003 γραφει Συμπεριφέρονται όπως η Σοβιετική Ένωση την δεκαετία του 80, μια όχι άτυχη σύγκριση με το πολιτικό μόρφωμα που θα θεωρούσαμε το πρώτο παγκόσμιο κράτος στην σύγχρονη ιστορία, μια και η κυριαρχία της (πέρα από την ιδεολογία) στηριζόταν στην επιβολή των εσωτερικών της ενδιαφερόντων και κανόνων στα κράτη που βρισκόταν στον χώρο επιρροής της. Οι θέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, 21