Μαρία Πολυδούρη, «Μόνο γιατί μ' αγάπησες» Ένα τυπικό δείγμα ενός ακραιφνούς λυρισμού - η ποίηση υπάρχει σε αναφορά με τον άλλο. Από τα τραγούδια της Μαρίας δεν ήξερα κι ακόμα δεν καλοξέρω παρά μόνο ένα τραγούδι, εκείνο που καθιέρωνε τον έρωτά της στον αγαπημένο της που δεν υπήρχε πια, αυτό που λέγεται «Γιατί μ' αγάπησες» και που 'φτανε για τη ψυχή μου, γιατί η λυρική γυναίκεια της φωνή ανέβαινε σε τούτο το τραγούδι με την καθαρότητα ενός αηδονίσιου τραγουδιού μέσα στη νύχτα που ολοένα υψώνονταν κυρίαρχη γύρωθε κι απάνωθέ της μ' όλα της τα σκότη, αλλά και μ' όλα της τ' αστέρια ακόμα. Άγγελος Σικελιανός, (από το βιβλίο του καθηγητή). Και συμβαίνει τούτο το χαρακτηριστικό για την περίπτωσή της: ενώ όλοι οι άλλοι, ποιος λίγο ποιος πολύ, πρόφτασαν να διαδραματίσουν κάποιο ρόλο ζωντανοί, εκείνη διαβάστηκε και προσέχτηκε μόλις πριν απ τον πρόωρο θάνατό της κι αμέσως ύστερα. Γι αυτό η παρουσία της στα γράμματα, ενισχυμένη κι απ τη μεγάλη μεταθανάτια φήμη του Καρυωτάκη, εξαιτίας του δεσμού τους και της σχετικής επιφυλλιδογραφίας γύρω απ το ειδύλλιο των δύο ποιητών, που έφτασε να μεταμορφωθεί σε λαϊκό ρομάντζο, άρχισε να γίνεται αισθητή μαζί με το ρεύμα του καρυωτακισμού, όταν η ίδια δεν υπήρχε πια. Όλα αυτά μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε πόσο έμενε στραμμένη προς τη ζωή και πόσο η ποίησή της αποτελούσε ένα μέρος των αισθημάτων, των διαθέσεων και των προσωπικών της καταστάσεων. Γιατί η Πολυδούρη έγραφε τα ποιήματά της, όπως και το ατομικό της ημερολόγιο. Η μεταστοιχείωση γινόταν αυτόματα και πηγαία. Κι αν στους περισσότερους της νεορομαντικής σχολής το βιωματικό στοιχείο τόσο κυριαρχικό σε όλους τους ήταν μια πρώτη ύλη που περνούσε από διαδοχικές διαφοροποιήσεις, ώσπου να φτάσει στο ποίημα, γι αυτήν η έκφραση σήμαινε κατ ευθείαν μεταγραφή των γεγονότων του συναισθηματικού της κόσμου στην ποιητική γλώσσα της εποχής, με όλες τις εξιδανικεύσεις, τις ωραιοποιήσεις και τις υπερβολές, που της υπαγόρευε η ρομαντική της φύση κι η ατμόσφαιρα του περιβάλλοντος. Για τούτο κι οι επιδράσεις στο έργο της εμφανίζονται μάλλον περιορισμένες και τυχαίες, κι είναι πιο πολύ επιδράσεις ζωής και γενικών τάσεων παρά συγκεκριμένων λόγιων πηγών, χωρίς να ξεφεύγει εντελώς απ τον κανόνα ούτε κι η φανερή επίδρασή της από τον Καρυωτάκη, αφού κι εκείνη φαίνεται να προέρχεται όχι μόνο απ την ίδια την ποίησή του, μα κι απ την προσωπική τους σχέση. Η Πολυδούρη κινείται ολόκληρη στην περιοχή του συναισθήματος και των συναισθηματικών καταστάσεων, συνήθως γύρω απ τα δυο βασικά μοτίβα του έρωτα και του θανάτου, διατηρώντας έναν ιδιαίτερα προσωπικό τόνο. Πληθωρική από την αρχή σε συναισθηματισμούς, σε τρυφερότητα και γυναικεία ευαισθησία, φτάνει ν αγγίξει στο τέλος κάποιες δραματικές νότες και να μετριάσει στις καλύτερες στιγμές της τις πολλές ρομαντικές κοινοτοπίες, τον μελοδραματισμό και την κλαυθμηρή διάθεση, που τη χαρακτηρίζουν κατά ένα μεγάλο μέρος, για να περιοριστεί οξύτερα στο ατομικό της δράμα. Με χαλαρή συνήθως και κάποτε αδέξια τεχνική, αλλά με αυτοσχεδιαστική ευχέρεια, νοσηρά ρομαντική και ψυχολογικά επηρεασμένη από τα οικογενειακά της ατυχήματα, το επαρχιακό περιβάλλον της πατρίδας, τα μανιάτικα μοιρολόγια που άκουγε μικρή και τα αισθηματικά αναγνώσματα των λαϊκών μεσοπολεμικών περιοδικών, εξελίσσει βαθμιαία την ποίησή της σε μια γεμάτη ερωτική περιπάθεια και τύψη ελεγεία θανάτου, εξουδετερώνοντας τα μειονεκτήματά της με το πάθος και τον παλμό της φωνής της. Γιατί πέρα απ τις συναισθηματικές διαχύσεις, η Πολυδούρη έχει κατά βάθος κάτι δαιμονικά ανυποχώρητο. Παρόμοια με τον Καρυωτάκη, θηρεύει κι εκείνη με τον τρόπο της το απόλυτο, που γίνεται, μάλιστα, στην περίπτωσή της πιο τελεσίδικα ανέφικτο, καθώς ο ασίγαστος ερωτισμός της τη σπρώχνει τελικά να το εντοπίσει στη μορφή του αυτόχειρα ποιητή, όταν ο θάνατος τον έχει κάνει απλησίαστο, ώσπου δεν της μένει πια παρά στου έρωτα την άγρια καταιγίδα να ιδεί να μετρηθούν γι αυτήν θάνατος και ζωή. Βέβαια, αν εξαιρέσουμε μερικά ποιήματα, ο συναισθηματισμός της ελάχιστα μετουσιώνεται ποιητικά, κι ακόμα πιο σπάνια πνευματικοποιείται. Κι ωστόσο, χωρίς ιδιαίτερη πνευματικότητα, χωρίς ακονισμένη τεχνική, κατορθώνει να δίνει νέα δύναμη σε φτωχές και τριμμένες λέξεις, ώστε ένα πλήθος κοινοτοπίες ν αποκτούν εκφραστικότητα ασυνήθιστη. Γι αυτό κι εξακολουθεί να παραμένει από τις πιο γνήσιες γυναικείες φωνές που ακούστηκαν στη νεοελληνική ποίηση. (Κώστας Στεργιόπουλος, 1980, Η Ελληνική Ποίηση. Η Ανανεωμένη Παράδοση. Ανθολογία- Γραμματολογία, Αθήνα: Σοκόλης, σελ. 422-423) Δεν ξέρουμε αν η ίδια η ποιήτρια είχε συνείδηση της εξαιρετικής οξύτητας των ερωτικών της κραυγών. Προπάντων, αν είχε σκεφθεί άμεσα τον αναγνώστη, αν έγραφε για τον αναγνώστη, μ' άλλα λόγια για τη φήμη. Ο συνηθισμένος τύπος του λογοτέχνη είναι εκείνος που ζει για να γράφει. Εκείνος, δηλαδή, για τον οποίο τα ίδια τα πάθη αποκτούν αξία μόνο απ' τη στιγμή που θα βρουν έκφραση καλλιτεχνική. Η Πολυδούρη όμως ζει για να ζήσει. Κι όταν χαράζει στο χαρτί τους στίχους της, δεν αποβλέπει στον αναγνώστη, αλλά στην ίδια τη δική της ανάγκη να δώσει στο ηφαίστειο της διέξοδο. [...] Παρ' όλα αυτά, νομίζω πως φτάνει ν' αγγίξουμε με το δάχτυλο την πληγή της Πολυδούρη, για να νιώσουμε να μας διαπερνάει το ρίγος που έκανε και την ίδια να βγάζει αυτές τις κραυγές: Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου. Πότε άλλοτε η ποίησή μας ανέβασε σε τέτοιες κορυφές ερωτικής απελπισίας; Γιάννης Χατζίνης, «Η ζωή και η ποίηση της Μαρίας Πολυδούρη», Καθημερινή, 29-9-1954 Δεν θα γλιτώσει, φυσικά, ούτε η Πολυδούρη από την επίδραση του Καρυωτάκη. Αν και θα ταν πιο εύστοχο αν λέγαμε πως η Πολυδούρη, βοηθημένη και από τον Καρυωτάκη, συνειδητοποιεί την εποχή της και τυραννιέται όσο κι αυτός από τη γύμνια της, χωρίς όμως και να καταφέρει να δώσει τόσο άμεσα, όσο εκείνος, το δράμα της. Και είναι προς τιμήν της πως απόφυγε τους μιμισμούς, διατηρώντας ατόφια την προσωπικότητά 1
της. Μένει τόσο ανεξάρτητη, που δεν διδάσκεται καν από τον αγαπημένο της ποιητή την λεκτική επεξεργασία του στίχου, και υστερεί φανερά, σε σύγκριση μ αυτόν που έδωσε πάντα τόσο αψεγάδιαστα, από την άποψη αυτή, ποιήματα. Παρόλα αυτά, έχουνε οι δυο τους ένα κοινό σημείο. Τον απόλυτα υποκειμενικό τόνο στην ποίησή τους. Γιατί και η Πολυδούρη, παρ όλη την τραγικότατη συνείδησή της, δεν έδωσε κι αυτή καθολικότητα, ούτε καθρέφτισε τους ανθρώπους μέσα στο έργο της. Αλλά υπάρχει τόση ειλικρίνεια στο ασυγκράτητο λυρικό παραλήρημα της ψυχής και της φαντασίας της, ώστε ο προσωπικός τόνος της να γίνεται πανανθρώπινος. (Λιλή Ζωγράφου, από το βιβλίο του καθηγητή). Η Μαρία Πολυδούρη ήταν λυρική ποιήτρια της δεκαετίας του 1920, που εξέφρασε πηγαία, αυθόρμητα, ανεπεξέργαστα τη σπαρακτική σχέση που είχε η ίδια, αλλά και η γενιά της με τον έρωτα και τον θάνατο σε ένα περιβάλλον κοινωνικής αναζήτησης και συναισθηματικής παρακμής. Η βιωματική ποίηση της Μαρίας Πολυδούρη αντανακλά, ως ένα βαθμό, τη "νεορομαντική σχολή", που αναπτύσσεται στον αστερισμό του μεσοπολέμου, περιόδου αναζητήσεως πολιτικής ισορροπίας στην Ελλάδα. Μικρασιατική καταστροφή, εθνική κρίση, οικονομικό χάος, κοινωνική ρευστότητα, συνθέτουν τη βασική υπαρξιακή αβεβαιότητα των ποιητών της εποχής της. Ελάχιστη, όπως και η ζωή της, ήταν η δημιουργία της. Δύο συλλογές με ποιήματα συναισθηματικής έξαρσης, σημαδεμένα από τον ανικανοποίητο έρωτα με τον Κώστα Καρυωτάκη («Οι τρίλλιες που σβήνουν» και «Ηχώ στο Χάος»), και δύο πεζογραφήματα γεμάτα απέχθεια και σαρκασμό για την υποκρισία και τον καθωσπρεπισμό της εποχής της («Ημερολόγιο» το ένα και χωρίς τίτλο το άλλο). Η Μαρία Πολυδούρη ήταν μια αληθινή, γνήσια γυναικεία φωνή, που ακούστηκε στην ελληνική ποίηση της δεκαετίας του '20. Μια ποιήτρια αισθαντική, ειλικρινής, με την αλήθεια της ψυχής της, που άλλοτε βάραινε από τον πόνο της ανθρώπινης ύπαρξης και άλλοτε «ποθούσε» το αύριο, κατορθώνοντας όμως πάντα να αγγίζει τα όρια της απόγνωσης. Μια γυναίκα πιο ελεύθερη στην Αθήνα του '20, απ' ό,τι είναι πολλές γυναίκες σήμερα. Μια γυναίκα που τόλμησε, προκάλεσε, δε δίστασε μπροστά σε κοινωνικά πρέπει, αντιστάθηκε με μέτρο τις δικές της ιδέες, διεκδίκησε το δικαίωμα στην οργή και την ουτοπία, στο όνειρο και την αλήθεια. Μια τραγική φιγούρα της εποχής της, γεμάτη ζωή και θάνατο. Μια μαχόμενη καρδιά, μια επαναστατημένη γυναίκα που δίνει τον προσωπικό της αγώνα, μια ψυχή έτοιμη να ριχτεί στη φωτιά, γνωρίζοντας καλά πως θα καεί. Η Πολυδούρη, με τη ζωή και το έργο της, έρχεται να μας υπενθυμίσει την άλλη, την αληθινή διάσταση της αγάπης. Η ψυχή της και η αγάπη γεννήθηκαν την ίδια μέρα. Αυτό ένιωθε και το έγραψε. Επιθυμούσε να πιστέψει σ' έναν άνθρωπο που θα 'χει το μέγεθος και την ακεραιότητα του συμβόλου. ΒΙΟΓΡΑΦ ΙΚ Ο ΣΗΜΕ ΙΩ ΜΑ 1902. Γεννήθηκε την 1 η Απριλίου στην Καλαμάτα. Πατέρας της ο φιλόλογος καθηγητής Ευγένιος Πολυδούρης. 1905. Ο πατέρας της μετατίθεται στο Γυμνάσιο Γυθείου. Εκεί θα τελειώσει η Μαρία το Δημοτικό και το Σχολαρχείο. 1914. Νέα μετάθεση του πατέρα της, αυτή τη φορά στα Φιλιατρά. Εκεί η Μαρία θα φοιτήσει στην Α και Β τάξη του Γυμνασίου. 1916. Η οικογένεια Πολυδούρη επιστρέφει στην Καλαμάτα. Η Μαρία σε ηλικία 14 ετών θα δημοσιεύσει στο περιοδικό «Οικογενειακός Αστήρ» το πρώτο της ποίημα. Είναι το πεζοτράγουδο «Ο πόνος της μάνας». Συγκεντρώνει τα ποιήματά της στη συλλογή «Μαργαρίτες», που δεν εκδίδει ποτέ. 1918. Τελειώνει το σχολείο και διορίζεται, ύστερα από εξετάσεις, στη Νομαρχία Μεσσηνίας. Εκδηλώνει το ενδιαφέρον της για το Γυναικείο Ζήτημα και τη χειραφέτηση της γυναίκας. 1920. Πεθαίνει ο πατέρας της και σε 40 ημέρες η μητέρα της. 1921. Εγγράφεται στη Νομική Σχολή. 1922. Μετατίθεται στη Νομαρχία Αττικής. Γνωρίζει τον Καρυωτάκη και δημοσιεύει ποιήματά της στα περιοδικά «Έσπερος» της Σύρου, «Ελληνική Επιθεώρησις», «Πανδώρα», κ.ά. 1925. Εγκαταλείπει το Πανεπιστήμιο χωρίς να τελειώσει τις σπουδές της. Γράφει τις τελευταίες σελίδες του Ημερολογίου της και φεύγει για τη Φτέρη Αιγίου, όπου γράφει τη νουβέλα που δε θα δημοσιεύσει ποτέ. Φοιτά στη Δραματική Σχολή του Εθνικού και αργότερα στη Σχολή Κουνελάκη. 1926. Παίζει στο «Κουρέλι» του Νικοντέμι. Ταξιδεύει στο Παρίσι, όπου παίρνει δίπλωμα ραπτικής από την Ecole Pigier. 1927. Νοσηλεύεται στο νοσοκομείο Charit. 1928. Επιστρέφει στην Αθήνα και νοσηλεύεται στη «Σωτηρία». Εκδίδει τη συλλογή «Τρίλλιες που σβήνουν». Αυτοκτονεί ο Καρυωτάκης. 1929. Παραμένει στη «Σωτηρία». Εκδίδει τη συλλογή «Ηχώ στο χάος». 1930. Πεθαίνει στις 30 του Απρίλη στην κλινική Χριστομάνου. Π.Μοίρα, από το ΦΩΤΟΔΕΝΤΡΟ) 2
ΝΕΟΡΟΜ ΑΝΤΙΣΜ ΟΣ επιστροφή στο ατομικό βίωμα, εσωτερική, εγωκεντρική θέαση των πραγμάτων κυριαρχία του συναισθήματος, μελαγχολία, τάση φυγής από την πραγματικότητα κλίμα κόπωσης και γενικευμένης απαισιοδοξίας, ονειροπόληση, επιθυμία του μακρινού, του ανέφικτου παραίτηση από τα ιδανικά, την ελπίδα και την ζωή, τις συλλογικές υψηλές επιδιώξεις σε επίπεδο μορφής: διάθεση υπονόμευσης της παραδοσιακής στιχουργικής επιρροές από: α) τον ρομαντισμό: πένθιμη ατμόσφαιρα και μελοδραματικός τόνος β) τον συμβολισμό: υποβολή μιας διάχυτης και απροσδιόριστης μελαγχολίας, χαμηλοί τόνοι, μουσικότητα του στίχου. Ερμηνευτική προσέγγιση ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΚΩΤΣΑΚΗ, «ΜΟΝΟ ΓΙΑΤΙ Μ ΑΓΑΠΗΣΕΣ» ΜΑΡΙΑ ΠΟΛΥΔΟΥΡΗ Η Μαρία Πολυδούρη έζησε στις αρχές του 20ου αιώνα. Ιστορικά την περίοδο (1902 1930) τη χαρακτήρισε η φυσιογνωμία του Ελευθέριου Βενιζέλου. Μια εποχή αντιφατική, αφενός οι βαλκανικοί πόλεμοι του 1912 1913, που επέκτειναν τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας και της διασφάλισαν την Κρήτη και τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου και αφετέρου ο εθνικός διχασμός και η Μικρασιατική καταστροφή, που έθεσαν σε νέα βάση κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική τη ζωή της Ελλάδας. Μετά το 1922 διάχυτος είναι ο πεσιμισμός και ο αποπροσανατολισμός στην ελληνική κοινωνία καθώς η ζωή φαίνεται να έχει απογυμνωθεί από ιδανικά. Σ αυτή τη δύσκολη συγκυρία έρχεται η λογοτεχνία να θρηνήσει την κάθε είδους απώλεια, άλλοτε κατηγορώντας την κοινωνία, ότι κατέλυσε τα ιδανικά με την καταστροφική πεζότητά της ( Κ. Ουράνης, Ν. Λαπαθιώτης, Ρ. Φιλύρας ) και άλλοτε σαρκάζοντάς την γιατί εξόρισε τα ιδανικά. ( Κ Καρυωτάκης). Η ηττοπάθεια, η απογοήτευση, η μελαγχολία, η αίσθηση του αδιέξοδου κι ανικανοποίητου, η αναζήτηση μιας μάταιης πολλές φορές αγάπης και τρυφερότητας, η παραίτηση από την ελπίδα, η απομόνωση στον προσωπικό χώρο, η επιθυμία ενός ανέφικτου ονείρου ως χαρακτηριστικά μιας εποχής εκφράζονται στην ποίηση με το νεορομαντισμό νεοσυμβολισμό, υπογραμμίζοντας έτσι τη θεμελιώδη αρχή των νεορομαντικών ότι η αλληλεπίδραση ζωής και έργου μπορεί να φτάσει έως και την ταύτιση ζωής και έργου. Την 1 η Απριλίου 1902 γεννήθηκε η Μαρία Πολυδούρη και την 29 η Απριλίου 1930 πέθανε. Ο Απρίλιος, μήνας ερωτικός της Άνοιξης, την σημάδεψε θέτοντας τα όρια της σύντομης ζωής της, γέννηση και θάνατο. «Φύσει» και «θέσει» ρομαντική η Μαρία Πολυδούρη θεωρείται γνήσια εκπρόσωπος της εποχής της. Αυτό που την διακρίνει από τους συνοδοιπόρους της ποιητές είναι ότι τα συναισθήματά της ατόφια τα μετέφερε αυτόματα στην ποίησή της. Έγραφε με στόχο τη λύτρωση, για να συνεχίσει να ζει. Το έργο της υπηρέτησε τη ζωή της. H Mαρία Πολυδούρη έζησε λεύτερη και γενναία. Στη σύντομη ζωή της βίωσε συγκινήσεις, που πολλοί, αν και ζουν πολλά χρόνια, δεν καταφέρνουν να ζήσουν. «Τίποτα δεν την τρόμαζε ούτε 1 ο θάνατος ούτε η ξενητειά ούτε η θάλασσα. Αχ η ζωή ναι ένας έρωτας κι ας έχει μέσα του και το θάνατο.» Η Μαρία Πολυδούρη «έζησε πάντα σαν λεύτερος άνθρωπος και σαν τέτοιος πέθανε. Σκληρή Μαρία, 2 όπως η ζωή. Γλυκιά όπως ο θάνατος. Με τι δίψα για ζωή, με τι απόγνωση διασκέδαζε. Σκοτεινή Μαρία!». Μια γυναίκα ανυπότακτη, που έζησε, όχι ρυθμίζοντας τη συμπεριφορά της όπως οι άλλοι ήθελαν, αλλά όπως αυτή επιθυμούσε. Ακέραια. Αξιοπρεπής. Πρωτοπόρος. Μια από τις πρώτες γυναίκες στο Πανεπιστήμιο. Δημόσιος υπάλληλος που ασφυκτιούσε σε μια Αθήνα συντηρητική, γεμάτη πλήξη. Η Μαρία όμως ήταν νέα και αισιόδοξη. Η όμορφη μαυροντυμένη συνήθως γυναίκα ξεχώρισε και επιβλήθηκε με την προσωπικότητά της. Τολμηρή, «παίζω γροθιές με την κοινωνία», συνήθιζε να λέει. Η γνωριμία της με τον Κώστα Καρυωτάκη ήταν καθοριστική. «Η ψυχή μου και η αγάπη γεννήθηκαν την ίδια μέρα. Γεννήθηκα για ν αγαπώ είν αλήθεια και δεν μ αρκεί να μ αγαπούν. Είναι η ζωή η ίδια, η αγάπη είναι μια δύναμη, όπως μια δύναμη είναι κι ο θάνατος και πόσο ευχάριστα δεχόμαστε και το θάνατο αυτό όταν μας τον δίνει η αγάπη.»3. Σημάδεψε τη Μαρία Πολυδούρη ο Κ. Καρυωτάκης κι ας ήταν δυο κόσμοι διαφορετικοί. Γεμάτη ζωή η Μαρία Πολυδούρη, πλήρης θανάτου ο Καρυωτάκης. Κοινό τους σημείο η μοναξιά και η ποίηση. Εκείνη τον αγαπά με έναν έρωτα εξιδανικευμένο, ανέφικτο όνειρο αφού εκείνος την απομακρύνει. [ ]. Η Μαρία Πολυδούρη έζησε μια ανήσυχη ζωή χωρίς ψευδαισθήσεις και αυταπάτες. Βίωσε το πάθος και τον πόνο του έρωτα, της ζωής και του θανάτου. «Μόνο γιατί μ αγάπησες» Το ποίημα ανήκει στη συλλογή «Οι τρίλιες που σβήνουν» που εκδίδεται το 1928, όταν η Μαρία Πολυδούρη έχει επιστρέψει από το Παρίσι και συνεχίζει τη νοσηλεία της, από το νοσοκομείο Charité στο νοσοκομείο «Σωτηρία» της Αθήνας. [ ].«Τρίλια» στη μουσική σημαίνει την πολύ γρήγορη επανάληψη δύο συνεχόμενων φθόγγων που βρίσκονται σε απόσταση τόνου ή ημίτονου. Σημαίνει ακόμα τον τρόπο κελαηδήματος, που μοιάζει με τη μουσική τρίλια. Άρα και ο τίτλος προϊδεάζει για την ποιητική που δημιούργησε η Μαρία Πολυδούρη. Μία ποιητική, που διακρίνονταν από τους ελάσσονες τόνους, την ατμοσφαιρικότητα, την υποβλητική μουσικότητα, στοιχεία που εξέφραζαν τη θλίψη, τη μελαγχολία, τη νοσταλγία, την απόγνωση. 3
Τίτλος του ποιήματος: Ο τίτλος παρουσιάζει τα πρόσωπα: β ενικό και α πρόσωπο ενικό και το ρήμα δίδει τη σχέση των δύο προσώπων: «αγάπησες» η αγάπη του εσύ για το με είναι η αιτία του διαλόγου, που θα ανοίξει μεταξύ των δύο προσώπων, και εμείς ως αναγνώστες θα τον γνωρίσουμε μέσα από τους στίχους που ακολουθούν. Αν θεωρήσουμε ότι το α πρόσωπο, το ποιητικό υποκείμενο είναι η ποιήτρια, τότε η ποιήτρια συνδιαλέγεται με το εσύ, συνδιαλέγονται η Ποίηση και η Ζωή με λυρισμό και πάθος, γιατί υπάρχει η αγάπη, που αναδεικνύει τη σχέση εξάρτησης μεταξύ τους και την αλληλοαναφορά τους. Η ύπαρξη, κυριαρχική και βαρύνουσα, του «μόνο», μοναδική αιτία του διαλόγου η αγάπη, επιβεβαιώνει ότι το ποίημα έχει άξονα αναφοράς τον Έρωτα, ένα ποιητικό, ερωτικό κείμενο με συναισθηματικές και συγκινησιακές εξάρσεις, ενταγμένο στο νεορομαντισμό, εκεί που η Μαρία Πολυδούρη εναπόθεσε τα συναισθήματά της με «όλες τις εξιδανικεύσεις, τις ωραιοποιήσεις και τις υπερβολές». Το ποίημα αποτελείται από εννέα (9) πεντάστιχες στροφές. Στο σχολικό βιβλίο οι στροφές 4,5,6,8 παραλείπονται. Στην α στροφή : Το ποιητικό εγώ εξομολογείται : «δεν τραγουδώ, παρά γιατί μ αγάπησες /στα περασμένα χρόνια» Δύο ρήματα : «τραγουδώ», ενεστώτας, παρόν και «αγάπησες», αόριστος, παρελθόν, που υπογραμμίζεται κι από τον χρονικό προσδιορισμό «στα περασμένα χρόνια». Το τώρα ένα τραγούδι αποτέλεσμα της αγάπης του τότε. Το ποιητικό εγώ εξομολογείται ότι τώρα γράφει ένα τραγούδι, γιατί κάποτε στο παρελθόν αγαπήθηκε. Η αγάπη ως συναίσθημα που βιώθηκε τότε, βιώνεται και τώρα πολύ έντονα αλλά και ως κίνητρο με αποτέλεσμα το τραγούδι (τραγωδώ η σύγκρουση των συναισθημάτων). Ο Έρωτας, η Αγάπη που γίνεται Ποίηση. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι το ποίημα ανήκει στην ενότητα «ποιήματα για την ποίηση» του σχολικού βιβλίου, η ποιήτρια Μαρία Πολυδούρη στο διάλογό της με την ποίησή της θεωρεί αυτή ως «μεταγραφή των γεγονότων του συναισθηματικού της κόσμου». 8 Ο 3 ος και 4 ος στίχος αναφέρονται στη φύση: βροχή, χιόνια, καλοκαίρι, στοιχεία αιώνια που υπογραμμίζουν αφ ενός τη συνέχεια της αγάπης μέσα στο χρόνο κι αφετέρου τις συναισθηματικές εξάρσεις μιας τέτοιας αγάπης. Άνθρωπος του μεσοπολέμου η Μαρία Πολυδούρη χρησιμοποιώντας καθημερινές, απλές λέξεις εκφράζει μια «περιπάθεια απόλυτα προσωπική και ιδιοσυγκρασιακή» 9 τονίζοντας ότι το ποιητικό της εγώ πληρώνεται από τον έρωτα του «εσύ». Όμως τίθεται ο προβληματισμός: μήπως είναι η ποίηση αυτή καθεαυτή, η ποιητική δηλαδή μεταγραφή του ερωτικού στοιχείου, που δικαιώνει την ύπαρξή της; Η στροφή θα κλείσει με την επανάληψη του 1 ου στίχου. Επωδός που δίδει τη βεβαιότητα των συναισθημάτων της ποιήτριας, καθώς αφαιρείται το κόμμα που υπάρχει στον πρώτο στίχο. Στον α στίχο το κόμμα, μικρό σημείο παύσης πριν την αιτιολόγηση, αφήνει ένα περιθώριο έστω και μικρό, δισταγμού Στον τελευταίο στίχο η αφαίρεσή του προσθέτει την απόλυτη βεβαιότητα. Η δομή των στροφών που ακολουθούν στηρίζεται στο σχήμα: ο Έρωτας ως αιτία και αποτέλεσμα αυτού του ερωτικού βιώματος. Θα υπογραμμίζαμε ότι από τη β στροφή αρχίζει ένας κλιμακωτός ρυθμός ανάβασης του ερωτικού συναισθήματος και των αποτελεσμάτων του, ένα ερωτικό κρεσέντο μέχρι την τελευταία στροφή, που πληροφορούμαστε το θάνατο του προσώπου, που τόσο πολύ αγάπησε την ποιήτρια, ώστε της χάρισε ζωή (έζησα) αλλά και γλυκό θάνατο. Στη β στροφή κυριαρχεί η επανάληψη «μόνο μόνο», που σε συνδυασμό με τη χρήση του αορίστου χρόνου, υπογραμμίζει τη μοναδικότητα των ερωτικών στιγμών που βίωσε η ποιήτρια στο παρελθόν, γεγονός που ολοκλήρωσε την ύπαρξή της «Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου / και με φίλησες στο στόμα». Ιδιαίτερα προσέχουμε ότι αναφέρονται τα κατ εξοχήν ερωτικά σημεία του σώματος: τα χέρια και το στόμα. Το αποτέλεσμα αυτού του αισθησιακού - ερωτικού, μοναδικού βιώματος είναι διπλό και αναφέρεται στο παρόν: «μόνο γι αυτό είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο/ κι έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα». «Είμαι ωραία» η ομορφιά ως αποτέλεσμα του έρωτα, με χαρακτηριστικό γνώρισμα την αγνότητα, όπως αυτή δίδεται με μια παρομοίωση από τη φύση, «σαν κρίνο ολάνοιχτο». Ο έρωτας δρα εξαγνιστικά και δίδει ομορφιά στην ποιήτρια. «Έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα» Τρεμουλιάζει το ποιητικό εγώ μπροστά στο μεγαλείο και στη δύναμη του έρωτα ή μήπως το ρίγος γεννιέται από το φόβο ενός πιθανού θανάτου αυτού του ίδιου του έρωτα;. Προοικονομείται ο θάνατος του έρωτα. Αισθήματα συγκρουόμενα τώρα στην ψυχή της ποιήτριας και η βεβαιότητα ότι τώρα ο έρωτας είναι πιο δυνατός, αφού περνά στην ψυχή και οι στίχοι, από δω και στο εξής, θα γίνουν πιο λυρικοί, αφού θα εκφράζουν εντονότερα συναισθήματα. Στη γ στροφή η ποιήτρια επικεντρώνει την προσοχή της στα μάτια του προσώπου που την αγάπησε «Μόνο γιατί τα μάτια σου με κύτταξαν / με την ψυχή στο βλέμμα». Τα μάτια εκφράζουν την ψυχή, εξομολογούνται βαθύτερα συναισθήματα, την αλήθεια, παρουσιάζουν την ουσία, το είναι του καθενός. Τα μάτια του «εσύ», μάτια ερωτευμένου, αισθητοποίησαν τον έρωτα στο βλέμμα του και η ποιήτρια μέσα από το ερωτικό βλέμμα ένιωσε τη δικαίωση της ύπαρξής της. Η συνεκδοχή «τα μάτια σου με κύτταξαν» είναι η αιτία και το αποτέλεσμα δηλώνεται με τους μεταφορικούς στίχους «περήφανα στολίστηκα το υπέρτατο/ της ύπαρξής μου στέμμα». Η ποιήτρια παρουσιάζει τον εαυτό της ως βασίλισσα επιβεβαιώνοντας αυτόν τον τίτλο με την αναφορά στο «στέμμα», που δεν είναι άλλο από τον Έρωτα. Η ιδιότυπη αυτή βασίλισσα υπάρχει, γιατί η εξουσία της απορρέει από τον Έρωτα, που ένιωσε το 4
«εσύ», ο Άλλος για την ίδια. Η ύπαρξή της ως γυναίκα 10 και άνθρωπος ταυτίζεται με αυτόν τον Έρωτα. Γράφει «η ψυχή μου και η αγάπη γεννήθηκαν την ίδια μέρα» Η δ στροφή αρχίζει με μια υπερβολή, που στηρίζεται και πάλι στο σχήμα αιτία - αποτέλεσμα. «Μόνο γιατί μ αγάπησες γεννήθηκα»: υπερβολή που οδηγεί στην κορύφωση του Έρωτα, καθώς αποκτάει μια άλλη διάσταση με την ομολογία της ποιήτριας ότι η αγάπη την γέννησε ουσιαστικά. Η ζωή της «εδόθη» χάρη σ αυτή την αγάπη. Το δόσιμο της ζωής. Το εσύ με την αγάπη του έδωσε ζωή από τη ζωή του στην ποιήτρια και έτσι η ζωή της απέκτησε περιεχόμενο και σκοπό. Μέσα από την αντίθεση «άχαρη, ανεκπλήρωτη ζωή vs. ζωή πληρώθη» η ποιήτρια ομολογεί : η Αγάπη με οδήγησε στην ψυχική ολοκλήρωση, στη συναισθηματική πλήρωση, στην ηθική τελείωση. Η τριπλή επανάληψη «ζωή ζωή ζωή» ολοκληρώνει την ομολογία υπογραμμίζοντας: Ζωή χωρίς αγάπη δεν μπορεί να υπάρξει κι αν υπάρχει δεν είναι αληθινή, γιατί αληθινός είναι ο άνθρωπος που είχε την τύχη ν αγαπηθεί αλλά και ν αγαπήσει μέσα από το βίωμα της αγάπης του άλλου. Στην ε στροφή το «μόνο» τρέπεται σε «μονάχα» και το σχήμα αιτία αποτέλεσμα διαμορφώνεται ως εξής: «Μονάχα γιατί τόσο ωραία μ αγάπησες έζησα κι έτσι γλυκά πεθαίνω». Η αγάπη-αιτία και το αποτέλεσμα διπλό : ζωή και γλυκός θάνατος. Έζησε πραγματικά μέσα από την αγάπη, που πλούσια της χάρισε το «εσύ» και με το οξύμωρο «γλυκά πεθαίνω», επισημαίνει τη γλύκα, που αποκτά ο θάνατος για δύο λόγους: και γιατί αξιώθηκε να ζήσει την αληθινή ζωή, που προσφέρει η αγάπη, αλλά και γιατί τώρα ο θάνατός της θα τη φέρει κοντά στο «εσύ» που «βασίλεψε». Η τραγική κατάληξη του έρωτα. Το «εσύ» που βασίλεψε, δίνεται εδώ με την προσφώνηση «ωραίε». Η απώλεια του αγαπημένου προσώπου είναι γεγονός και έτσι δικαιολογείται και ο αόριστος χρόνος «μ αγάπησες» που συνέχει ως αιτία όλο το κείμενο. «έζησα, να πληθαίνω/ τα ονείρατά σου». Η αληθινή ζωή που αξιώθηκε να ζήσει η ποιήτρια, όπως ανάφερα και παραπάνω, είχε αρχή και τέλος τον έρωτα. «Όταν βεβαιώνεται πως χάνει οριστικά τον έρωτα, ερωτεύεται τη θλίψη της για την απώλειά του Το πάθος της αυτό θα της εμπνεύσει μερικά από τα ωραιότερα ερωτικά τραγούδια που έχουν γραφτεί κι ο έρωτας η μοναδική δικαίωση της ζωής της» [ ]. Και σημειώνει στο ημερολόγιό της «Είναι η ζωή η ίδια, η αγάπη είναι μια δύναμη, όπως μια δύναμη είναι και ο θάνατος και πόσο ευχάριστα δεχόμαστε και το θάνατο αυτό όταν μας τον δίνει η αγάπη». Και σ αυτό ακριβώς το σημείο νομίζω βρίσκεται η ανατρεπτική ματιά της Πολυδούρη. Αν και η ποίησή της κινείται γύρω από τα δύο βασικά μοτίβα του Έρωτα και του Θανάτου κι εύκολα θα μπορούσε να διολισθήσει και ίσως σε ορισμένα ποιήματά της να διολίσθησε στον «εύκολο ρομαντισμό» εν τούτοις η ποιήτρια πραγματοποιεί και με την ποίησή της την ανήσυχη ματιά της. Κι όπως έζησε έτσι κι έγραψε. Γιατί είναι ανατροπή, όταν δίπλα στον έρωτα, έστω και σ ένα β επίπεδο τοποθετείς το θάνατο του έρωτα. Αποκτά τότε το ερωτικό συναίσθημα μια άλλη δυναμική. Ανακεφαλαιώνοντας Ως προς την τεχνική του ποιήματος: α) ιδιαίτερη σημασία έχουν κάποιες παρατηρήσεις μετρικής: το ποίημα αποτελείται από εννέα στροφές στο σχολικό βιβλίο παραλείπονται οι 4 η, 5 η, 6 η, και 8 η 5στιχες, με στίχους ιαμβικούς 12σύλλαβους που εναλλάσσονται με ιαμβικούς 7σύλλαβους, χωρίς αυτό να τηρείται απόλυτα, ενώ ο 1 ος στίχος της γ στροφής έχει μέτρο τροχαϊκό. Σε κάθε στροφή ομοιοκαταληκτούν ο 1 ος με τον 5 ο στίχο, ο 2 ος με τον 4 ο στίχο ενώ ο 3 ος είναι ελεύθερος. Παρατηρούνται επίσης αρκετοί διασκελισμοί π.χ. «γιατί μ αγάπησες / στα περασμένα χρόνια», «με κράτησες στα χέρια σου/ μια νύχτα», «με κύτταξαν/ με την ψυχή στο βλέμμα», «στολίστηκα το υπέρτατο / της ύπαρξής μου στέμμα» κ.α. Η μετρική συμβάλλει με τον τρόπο της στη μουσικότητα και την υποβλητικότητα των συναισθημάτων του κειμένου υπογραμμίζοντας τη συγκίνηση, γεγονός που έκανε τον Τέλλο Άγρα να μιλήσει για λυρική ποίηση που «απαρτίζεται εξ ελεγειών». β) Τα σχήματα λόγου και ιδιαίτερα οι επαναλήψεις λέξεων π.χ. μόνο, ζωή, ωραία, το σχήμα κύκλου ο 1 ος με τον 5 ο στίχο σε κάθε στροφή, οι μεταφορές π.χ. «έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα», «ωραίε, που βασίλεψες» κ.α., η παρομοίωση «είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο», οι εικόνες, η εναλλαγή των χρόνων ενεστώτας, αόριστος και των προσώπων α και β, η υπερβολή «μόνο γιατί μ αγάπησες γεννήθηκα» δημιουργούν μια τρυφερή, αυθόρμητη ατμόσφαιρα κι αποδεικνύουν ότι η Πολυδούρη τεχνοτροπικά ακολούθησε το νεορομαντισμό και το νεοσυμβολισμό. Κ. ΚΩΤΣΑΚΗ Τα εκφραστικά μέσα του ποιήματος Το ερωτικό συναίσθημα διατρέχει όλους τους στίχους του ποιήματος και η Πολυδούρη χρησιμοποιεί πολλούς εκφραστικούς τρόπους, για να τονίσει την έντασή του: εικόνες, επαναλήψεις, σχήμα κύκλου, υπερβολή, μεταφορές, παρομοίωση, αντίθεση, αλλά και τη μουσικότητα των στίχων. Εικόνες: «Και σε ήλιο, σε καλοκαιριού προμάντεμα / και σε βροχή, σε χιόνια», μια σειρά εικόνων που σκοπό έχουν να παρουσιάσουν παραστατικότερα τη διάρκεια του ερωτικού συναισθήματος. «Μόνο γι αυτό είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο»: Μια παρομοίωση σε συνδυασμό με την εικόνα του κρίνου, που τονίζει το ερωτικό πάθος, δίνοντάς του όμως μια εξαγνισμένη διάσταση. Το σχήμα κύκλου που υπάρχει σε κάθε επιμέρους στροφή, έρχεται να τονίσει μέσω της επανάληψης ενεργειών του αγαπημένου προσώπου, διαφορετικές εκφάνσεις του ερωτικού συναισθήματος. 1 η στροφή: 5
«Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ αγάπησες» Η αγάπη εκείνου αποτελεί το μοναδικό κίνητρο για την ποιητική δημιουργία. 2 η στροφή: «Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου» Το ερωτικό άγγιγμα του αγαπημένου αφυπνίζει το πάθος της ποιήτριας και η μεταξύ τους επαφή λαμβάνει και σαρκική διάσταση. 3 η στροφή: «Μόνο γιατί τα μάτια σου με κύτταξαν» Η ποιήτρια αναγνωρίζει την ειλικρίνεια των συναισθημάτων του αγαπημένου της, με την αδιάψευστη αλήθεια που αποκαλύπτει η ματιά του. 4 η στροφή: «Μόνο γιατί μ αγάπησες γεννήθηκα» Η ζωή της ποιήτριας βρίσκει τη δικαίωσή της μέσα από την αγάπη του. 5 η στροφή: «Μονάχα γιατί τόσο ωραία μ αγάπησες» Όλα τα συγκλονιστικά συναισθήματα που βίωσε η ποιήτρια προέκυψαν από τον τρόπο που την αγάπησε εκείνος, από την ποιότητα της αγάπης του. Υπερβολή: «Μόνο γιατί μ αγάπησες γεννήθηκα» Με το σχήμα υπερβολής αυτού του στίχου, η ποιήτρια αναγνωρίζει την απόλυτη αξία που είχε στη ζωή της η αγάπη του. Οι επαναλήψεις των λέξεων μόνο, μονάχα και ωραία, με τις οποίες η ποιήτρια αφενός τονίζει τη μοναδικότητα του συναισθήματός της για τον αγαπημένο της κι αφετέρου την ποιότητα της αγάπης αυτής. «Μονάχα γιατί τόσο ωραία μ αγάπησες» Αντίθεση: «στην άχαρη ζωή την ανεκπλήρωτη / μένα η ζωή πληρώθη» Με το σχήμα αντίθεσης η ποιήτρια τονίζει πως χάρη στην αγάπη του, η ζωή που περνά χωρίς ουσιαστικό νόημα και δικαίωση για τους περισσότερους, για εκείνη απέκτησε πλήρη δικαίωση και ικανοποίηση. Η επιλογή της ποιήτριας να ενισχύσει τη μουσικότητα των στίχων, με τις ομοιοκαταληξίες, τις επαναλήψεις, το σχήμα κύκλου και το μέτρο, καθιστά εναργέστερη τη λυρικότητα του λόγου της και τονίζει τη διάθεσή της να υμνήσει τον έρωτά της. (από τον Κ. Μάντη, Σημειώσεις) Η επανάληψη της λέξης «μόνο» Η Μαρία Πολυδούρη συνθέτει το ποίημά της για να εκφράσει στον αγαπημένο της τη μοναδική αξία που είχε για εκείνη η αγάπη του. Το ποίημα, επομένως, απευθύνεται μόνο σ αυτόν και τη μοναδικότητα αυτή επιχειρεί να τονίσει η ποιήτρια με τη συχνή χρήση του επιρρήματος μόνο. Μόνο γιατί μ αγάπησες τιτλοφορεί τη σύνθεσή της, καθιστώντας σαφές, από τις πρώτες κιόλας λέξεις που του απευθύνει, ότι όλες οι αλλαγές που επήλθαν στη ζωή της οφείλονταν μοναχά στη δική του αγάπη. Σε αντίθεση με άλλες ποιητικές συνθέσεις που τιμούν εν γένει τον έρωτα και τη λυτρωτική δύναμη της αγάπης, η Πολυδούρη επιθυμεί να τιμήσει αποκλειστικά τη δική του αγάπη και την καταλυτική επίδραση που είχε στη ζωή της. Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου, / μια νύχτα και με φίλησες στο στόμα, / μόνο γι αυτό είμαι ωραία σαν κρίνο ολάνοιχτο / κι έχω ένα ρίγος στην ψυχή μου ακόμα: Το δικό του άγγιγμα και φιλί, η δική του αποδοχή κι ερωτική επιθυμία, είναι που βοήθησαν την ποιήτρια να αισθανθεί και να αναδείξει όλη την ομορφιά της. Μόνο χάρη στη δική του αγάπη η ποιήτρια αφέθηκε στο ερωτικό κάλεσμα και ένιωσε ποθητή και όμορφη, μόνο επειδή εκείνος τη θέλησε άφησε τον έρωτα να αγγίξει την ψυχή της και αισθάνεται ακόμη και τώρα που εκείνος έχει φύγει τη δύναμη του έρωτα να τη συγκλονίζει. Μόνο γιατί τα μάτια σου με κύτταξαν / με την ψυχή στο βλέμμα, / περήφανα στολίστηκα το υπέρτατο / της ύπαρξής μου στέμμα: Η ειλικρίνεια των συναισθημάτων του κάθε φορά που την κοιτούσε, η αγάπη του που μπορούσε να τη δει ξεκάθαρα στο βλέμμα του, είναι ο μοναδικός λόγος που η ποιήτρια κατόρθωσε να αποδεχτεί και η ίδια πλήρως τον εαυτό της κι ένιωσε την ύπαρξή της να δικαιώνεται. Μπροστά του, και μόνο χάρη στην αγάπη του, η ποιήτρια αισθανόταν μια τέτοια αποδοχή που την ωθούσε στο να αποκαλύπτει και να αποδέχεται και η ίδια απόλυτα τον εαυτό της. Μόνο χάρη στην αγάπη του η ποιήτρια αισθανόταν πως η ύπαρξή της αποκτούσε μια μοναδική αξία, που ποτέ μέχρι τότε δεν είχε και που ποτέ ξανά δε θα αποκτούσε. Μόνο γιατί μ αγάπησες γεννήθηκα: Η ποιήτρια έχοντας βιώσει την καταλυτική δύναμη του έρωτα, αισθάνεται για πρώτη φορά πως η ζωή της αποκτά νόημα κι αυτό το αποδίδει αποκλειστικά σ εκείνον. Είναι τέτοια η ένταση των συναισθημάτων που νιώθει για τον αγαπημένο της, ώστε θεωρεί πως γεννήθηκε μόνο και μόνο για να γνωρίσει και να αγαπήσει εκείνον. Παρατηρούμε, επομένως, ότι η λέξη μόνο έρχεται για να δώσει με έμφαση τη μοναδικότητα των συναισθημάτων που αισθάνθηκε η ποιήτρια για τον αγαπημένο της και παράλληλα έρχεται να απομακρύνει με απόλυτο τρόπο τη σκέψη ότι υπήρξε ή θα μπορούσε να υπάρξει κάποιος άλλος στη ζωή της που θα της προκαλούσε τόσο συγκλονιστικά συναισθήματα. Η ποιήτρια αγάπησε πραγματικά μόνο εκείνον και κανέναν άλλο κι αυτό επιθυμεί να εκφράσει σ αυτό το ποίημα που απευθύνεται στον αγαπημένο της που χάθηκε τόσο νωρίς. (από τον Κ. Μάντη, Σημειώσεις) Η επανάληψη του πρώτου στίχου Το σχήμα κύκλου που δημιουργείται σε κάθε στροφή, εξυπηρετεί αφενός τη λυρικότητα του ποιήματος καθώς ενισχύει την αίσθηση της μουσικότητας κι αφετέρου συμβάλλει στην εναργέστερη εντύπωση του περιεχομένου στον αναγνώστη μέσω της επανάληψής του. Ειδικότερα, βέβαια, μπορούμε να διακρίνουμε ότι σε κάθε στροφή ο στίχος που επαναλαμβάνεται έχει επιλεγεί, ώστε να δίνει έμφαση στο συγκεκριμένο κάθε φορά μήνυμα που θέλει να περάσει η ποιήτρια. Έτσι, στην πρώτη στροφή ο στίχος «Δεν τραγουδώ παρά γιατί μ αγάπησες», εκφράζει εμφατικά ότι το ποίημα αυτό απευθύνεται αποκλειστικά στον αγαπημένο της ποιήτριας και παράλληλα με την επανάληψή του δημιουργεί την αίσθηση ότι η αγάπη που διακηρύσσεται από την Πολυδούρη έχει όχι μόνο ένταση αλλά και διάρκεια. Παράλληλα, με το στίχο αυτό η ποιήτρια συνδέει άρρηκτα την ποιητική της δημιουργία με το αγαπημένο της πρόσωπο, δηλώνοντας μ αυτό τον τρόπο ότι το μοναδικό κίνητρο για τον ποιητικό της λόγο είναι η αγάπη εκείνου. 6
Στη δεύτερη στροφή, ο αρχικός στίχος «Μόνο γιατί με κράτησες στα χέρια σου», δίνει στην αγάπη της για εκείνον και την έκφανση της ερωτικής επαφής, δίνοντας την αίσθηση ότι η σχέση των δύο ερωτευμένων δεν υπήρξε μόνο συναισθηματική αλλά και σαρκική. Το σχήμα κύκλου, επομένως, εδώ δίνει την αίσθηση της ολοκλήρωσης στην ερωτική αυτή σχέση κι εντείνει έτσι τη σημασία του ερωτικού συναισθήματος για την ποιήτρια. Στην τρίτη στροφή «Μόνο γιατί τα μάτια σου με κύτταξαν», η ποιήτρια εστιάζει την προσοχή της στη βασική πηγή επιβεβαίωσης της αγάπης της, δηλαδή στο βλέμμα του αγαπημένου της, στο οποίο μπορούσε να διακρίνει όλη την ειλικρίνεια των συναισθημάτων του. Αν οι πράξεις μπορούν να είναι προσποιητές κι αν τα λόγια μπορεί να είναι ψεύτικα, η ποιήτρια θεωρεί ότι ο τρόπος που ο αγαπημένος της την κοίταζε αποκάλυπτε όλη την αλήθεια της αγάπης του, γι αυτό και φροντίζει να δώσει με έμφαση την αδιάψευστη διαβεβαίωση των συναισθημάτων του. Η τέταρτη στροφή αποτελεί την απόλυτη διακήρυξη της αγάπης της ποιήτριας, καθώς με το στίχο «Μόνο γιατί μ αγάπησες γεννήθηκα», δηλώνει απερίφραστα την πεποίθησή της ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο ήρθε στη ζωή ήταν για να αισθανθεί την αγάπη του. Ο στίχος αυτός περιέχει νοηματικά ένα από τα σημαντικότερα μηνύματα του ποιήματος γι αυτό και η ποιήτρια τον επαναλαμβάνει και παρόλο που μπορεί να θεωρηθεί ως στοιχείο υπερβολής, αποδίδει στο ακέραιο τη συναισθηματική κατάσταση της ποιήτριας τη στιγμή της σύνθεσης του ποιήματος, αλλά και τη συναισθηματική ένταση που βιώνει κάθε άνθρωπος που ερωτεύεται και αφήνεται πλήρως στο συναίσθημα αυτό. Η πέμπτη στροφή του ποιήματος σφραγίζεται από την επανάληψη του στίχου «Μονάχα γιατί τόσο ωραία μ αγάπησες», ο οποίος έρχεται ως συμπέρασμα σε όσα ειπώθηκαν από την ποιήτρια σε όλο το υπόλοιπο ποίημα. Μόνο γιατί την αγάπησε τόσο ωραία, αισθάνθηκε τόσο έντονα συναισθήματα για εκείνον και άφησε τα συναισθήματα αυτά να παίξουν καθοριστικό ρόλο σε ολόκληρη τη ζωή της. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η χρήση της λέξης ωραία που έρχεται να χαρακτηρίσει τους τρόπους της αγάπης του. Μέσα στη λέξη αυτή η ποιήτρια εντάσσει την τιμιότητα και την ειλικρίνεια της αγάπης του, αλλά και τη δύναμη αυτής της αγάπης που ήρθε και άλλαξε πλήρως τη ζωή της. (από τον Κ. Μάντη, Σημειώσεις) Η επανάληψη της λέξης «ωραίος»; Η λέξη ωραίος είτε ως επίθετο είτε ως επίρρημα, δηλώνοντας είτε ιδιότητα είτε τρόπο, επαναλαμβάνεται από την ποιήτρια για να εκφράσει την ομορφιά που συνοδεύει την αγάπη. Η ποιήτρια αισθάνεται ωραία γιατί εκείνος την αγάπησε και μέσα από την αγάπη του τη βοήθησε να αντιληφθεί και η ίδια και να αποδεχτεί την ομορφιά της τόσο της μορφής της όσο και του χαρακτήρα της. Η ομορφιά που αισθάνεται η ποιήτρια έρχεται ως αποτέλεσμα της επίδρασης που έχει ο έρωτας στους ανθρώπους. Η ποιήτρια έχοντας γνωρίσει τη δύναμη του έρωτα βλέπει όχι μόνο τον εαυτό της όμορφο αλλά και τον αγαπημένο της, αντικατοπτρίζοντας έτσι το συναίσθημα του έρωτα που παραμερίζει τις αρνητικές πτυχές της ζωής και φωτίζει τα πάντα γύρω του, προσφέροντας στους ερωτευμένους μια προνομιακή θέαση της ομορφιάς που υπάρχει στο κάθε τι. Η ποιήτρια χαρακτηρίζει ωραίο τον εαυτό της, τον αγαπημένο της αλλά και τον τρόπο που την αγάπησε, αποσαφηνίζοντας έτσι ότι στο ποιητικό της λεξιλόγιο η λέξη ωραίος δε σημαίνει κατ αποκλειστικότητα όμορφος, υποδηλώνει παράλληλα μια σειρά αξιών που μπορούν να αποδώσουν σε μια πράξη ή κατάσταση ομορφιά. Την αγάπησε ωραία, γιατί της έδειξε σεβασμό, γιατί τίμησε το συναίσθημά τους, γιατί υπήρξε γι αυτήν όχι μόνο πηγή συναισθηματικής επιβεβαίωσης, αλλά και πηγή πνευματικής συγκίνησης και καθοδήγησης. Την αγάπησε ωραία γιατί με την αγάπη του συμπλήρωσε τα κενά της ζωής της και την οδήγησε σε μια πρωτόγνωρη πληρότητα, τέτοια πληρότητα μάλιστα που μπορεί πια να αψηφήσει ακόμη και το θάνατο, αισθανόμενη πως η ζωή της ολοκληρώθηκε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. (από τον Κ. Μάντη, Σημειώσεις) Π Α Ρ Α Δ Ε Ι Γ Μ Α Τ Α Ε Ρ Ω Τ Η Σ Ε Ω Ν Κ Ε Ε 1. Στοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία 1. Στα ποιήματα της Μαρίας Πολυδούρη είναι διάχυτο το αίσθημα της μελαγχολίας. Ποια είναι, σύμφωνα με το συγκεκριμένο ποίημα, η αιτία της θλίψης της ποιήτριας; 2. Η ποίηση της Μαρίας Πολυδούρη διακρίνεται για το γνήσιο λυρισμό της, τον αυθορμητισμό και την ειλικρίνεια των συναισθημάτων της. Ποια στοιχεία γλώσσας και περιεχομένου αναδεικνύουν αυτά τα γνωρίσματα στο συγκεκριμένο ποίημα; 2. Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευσης μιας κρίσης κ.λπ 1. Όλα τα ρήματα του ποιήματος βρίσκονται σε χρόνο αόριστο. Ποια είναι η λειτουργία αυτού του χρόνου στο ποίημα; 2. Πώς λειτουργεί στο ποίημα η επανάληψη της λέξης «μόνο»; 3. Ο πρώτος στίχος κάθε στροφής επαναλαμβάνεται στο τέλος της. Ποιος είναι ο ρόλος αυτής της επανάληψης; 3. Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου: 1. Ο έρωτας φαίνεται να εξαγνίζει την ποιήτρια και να καταξιώνει τη ζωή και την τέχνη της. Να σχολιάσετε τους στίχους στους οποίους επαληθεύεται αυτή η διαπίστωση. 2. «περήφανα στολίστηκα το υπέρτατο / της ύπαρξης μου στέμα»: Πώς αντιλαμβάνεσθε το νόημα αυτών των στίχων; 3. Η λέξη «ωραίος» επαναλαμβάνεται συχνά στο ποίημα, ιδιαίτερα στην τελευταία στροφή. Ποια νομίζετε ότι είναι η σημασία της; 4. Πιστεύετε ότι ο έρωτας, όπως παρουσιάζεται στο ποίημα, είναι εξιδανικευμένος; 7
Μαρία Πολυδούρη «Κοντά σου» Κοντά σου δεν αχούν άγρια οι ανέμοι. Κοντά σου είναι η γαλήνη και το φως. Στου νου μας τη χρυσόβεργην ανέμη ο ρόδινος τυλιέται στοχασμός. Κοντά σου η σιγαλιά σα γέλιο μοιάζει που αντιφεγγίζουν μάτια τρυφερά κ αν κάποτε μιλάμε, αναφτεριάζει, πλάι μας κάπου η άνεργη χαρά. Κοντά σου η θλίψη ανθίζει σα λουλούδι κι ανύποπτα περνά μές στη ζωή. Κοντά σου όλα γλυκά κι όλα σα χνούδι, σα χάδι, σα δροσούλα, σαν πνοή. Οδυσσέας Ελύτης «Το Μονόγραμμα» (απόσπασμα) Έτσι μιλώ για σένα και για μένα Eπειδή σ αγαπώ και στην αγάπη ξέρω Nα μπαίνω σαν Πανσέληνος Aπό παντού, για το μικρό το πόδι σου μέσ στ αχανή σεντόνια Nα μαδάω γιασεμιά - κι έχω τη δύναμη Aποκοιμισμένη, να φυσώ να σε πηγαίνω Mέσ από φεγγερά περάσματα και κρυφές της θάλασσας στοές Yπνωτισμένα δέντρα με αράχνες που ασημίζουνε Aκουστά σ έχουν τα κύματα Πώς χαϊδεύεις, πώς φιλάς Πώς λες ψιθυριστά το "τί" και το "έ" Tριγύρω στο λαιμό στον όρμο Πάντα εμείς το φως κι η σκιά Πάντα εσύ τ αστεράκι και πάντα εγώ το σκοτεινό πλεούμενο Πάντα εσύ το λιμάνι κι εγώ το φανάρι το δεξιά Tο βρεμένο μουράγιο και η λάμψη επάνω στα κουπιά Ψηλά στο σπίτι με τις κληματίδες Tα δετά τριαντάφυλλα, το νερό που κρυώνει Πάντα εσύ το πέτρινο άγαλμα και πάντα εγώ η σκιά που μεγαλώνει Tο γερτό παντζούρι εσύ, ο αέρας που το ανοίγει εγώ Eπειδή σ αγαπώ και σ αγαπώ Πάντα εσύ το νόμισμα κι εγώ η λατρεία που το εξαργυρώνει: Tόσο η νύχτα, τόσο η βοή στον άνεμο Tόσο η στάλα στον αέρα, τόσο η σιγαλιά Tριγύρω η θάλασσα η δεσποτική Kαμάρα τ ουρανού με τ άστρα Tόσο η ελάχιστή σου αναπνοή Που πια δεν έχω τίποτε άλλο Mέσ στους τέσσερεις τοίχους, το ταβάνι, το πάτωμα Nα φωνάζω από σένα και να με χτυπά η φωνή μου Nα μυρίζω από σένα και ν' αγριεύουν οι άνθρωποι Eπειδή το αδοκίμαστο και το απ' αλλού φερμένο Δεν τ αντέχουν οι άνθρωποι κι είναι νωρίς, μ ακούς Eίναι νωρίς ακόμη μέσ στον κόσμο αυτόν αγάπη μου Nα μιλώ για σένα και για μένα. Μυρτιώτισσα: Σ αγαπώ Σ αγαπώ δεν μπορώ τίποτ άλλο να πω πιο βαθύ, πιο απλό, πιο μεγάλο! ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Σαπφώ «Ατθίδα» (Μετάφραση: Οδυσσέας Ελύτης) Σαν άνεμος μου τίναξε ο έρωτας τη σκέψη σαν άνεμος που σε βουνό βελανιδιές λυγάει. Ήρθες, καλά που έκανες, που τόσο σε ζητούσα δρόσισες την ψυχούλα μου, που έκαιγε ο πόθος. Από το γάλα πιο λευκή απ το νερό πιο δροσερή κι από το πέπλο το λεπτό, πιο απαλή. Από το ρόδο πιο αγνή απ το χρυσάφι πιο ακριβή κι από τη λύρα πιο γλυκιά, πιο μουσική... 8 Τάσος Λειβαδίτης, Αγαπημένη μου (απόσπασμα) Δος μου τα χέρια σου να κρατήσω τη ζωή μου. Σ εύρισκα, αγαπημένη, στο χαμόγελο όλων των αυριανών ανθρώπων. Γιατί πριν μπεις ακόμα στη ζωή μου είχες πολύ ζήσει μέσα στα όνειρά μου αγαπημένη μου. Ύστερα ερχόταν η βροχή. Mα έγραφα σ όλα μας τα χνωτισμένα τζάμια τ όνομα σου κι έτσι είχε ξαστεριά στη κάμαρά μας. Kράταγα τα χέρια σου κι έτσι είχε πάντοτε η ζωή ουρανό κι εμπιστοσύνη. Tα μαλλιά σου είναι μαύρα όπως μια νύχτα, στο στόμα σου ανασαίνει ολάκερη η άνοιξη Όλα μπορούσανε να γίνουνε στον κόσμο αγάπη μου, τότε που μου χαμογελούσες. Στην πιο μικρή στιγμή μαζί σου, έζησα όλη τη ζωή. Στην πιο μικρή στιγμή μαζί σου, έζησα όλη τη ζωή. Θάθελα να φωνάξω το όνομά σου, αγάπη, μ όλη μου τη δύναμη. Να τ ακούσουν οι χτίστες απ τις σκαλωσιές και να φιλιούνται με τον ήλιο να το μάθουν στα καράβια οι θερμαστές και ν ανασάνουν όλα τα τριαντάφυλλα να τ ακούσει η άνοιξη και να ρχεται πιο γρήγορα να το μάθουν τα παιδιά για να μη φοβούνται το σκοτάδι, να το λένε τα καλάμια στις ακροποταμιές, τα τρυγόνια στους φράχτες Καλημέρα ουρανέ, καλημέρα ήλιε, καλημέρα άνοιξη. Ελάτε λοιπόν να σας γνωρίσω την αγαπημένη μου. Καλημέρα ευτυχία. Γ. Αηδονόπουλος: Μόνο για την αγάπη 3 Μόνο για την Αγάπη ας προσπεράσω κι αυτή τη δύσκολή μου ανηφοριά, κι ας προσπαθήσω να χαμογελάσω σαν το λουλούδι στην καλοκαιριά Μόνο για την Αγάπη ίσως αξίζει την πρώιμη μοναξιά μου ν αρνηθώ, πριν, όπως το νερό, που πλημμυρίζει, με παρασύρει μέσα στο βυθό! Γύρω μου τάφοι, γύρω μου τα δάκρυα κάποιων ματιών που κλάψανε πιστά. Μα εγώ θα μείνω εδώ, σε κάποιαν άκρια,
Μπρος στα πόδια σου εδώ Με λαχτάρα σκορπώ Τον πολύφυλλο ανθό Της ζωής μου. Ω μελίσσι μου, πιες απ αυτόν τις γλυκές, τις αγνές ευωδιές της ψυχής μου! Τα δυο χέρια μου να! στα προσφέρω δετά, για να γείρεις γλυκά το κεφάλι, κ η καρδιά μου σκιρτά κι όλη ζήλεια ζητά να σου γίνει ως αυτά προσκεφάλι! Και για στρώμα καλέ, πάρε όλην εμέσβήσ τη φλόγα σε με της φωτιάς σου, ενώ δίπλα σου εγώ τη ζωή θ αγρικώ να κυλάει στο ρυθμό της καρδιάς σου! Σ αγαπώ δεν μπορώ τίποτ άλλο να πω πιο βαθύ, πιο απλό, πιο μεγάλο! με τα δικά μου βλέφαρα κλειστά. Χωρίς να βλέπω τίποτα απ τη μπόρα, κι ας είναι σαν το δέντρο να μαδώ. Τώρα που όλα τριγύρω σβήνουν Τώρα! Μόνο για την Αγάπη, που είναι εδώ! Πωλ Ελυάρ «Η αγαπημένη» (Μετφρ. Ελένη Βακαλό) Στέκεται ορθή στα βλέφαρά μου Και τα μαλλιά της μπλέκονται μες στα δικά μου Έχει το σχήμα των χεριών μου Έχει το σχήμα των ματιών μου Βυθίζεται μες στη σκιά μου Σα μια πέτρα στον ουρανό Έχει τα μάτια της πάντ ανοιχτά Και δε μ αφήνει σ ύπνο να γείρω Τα όνειρά της μέσα στο φως Σβήνουν τον ήλιο Με κάνουν να γελώ, να κλαίω και να γελώ Και να μιλώ χωρίς να έχω τίποτα να πω. Εξετάσεις Εσπερινών Λυκείων 2005 1. "Τα ποιήματα της Πολυδούρη μοιάζουν με σελίδες ημερολογίου, όπως γράφει και ο ποιητής Κώστας Στεργιόπουλος, ή με ερωτικές επιστολές που έχουν συγκεκριμένο αποδέκτη". Να εντοπίσετε τρία στοιχεία που επιβεβαιώνουν την παραπάνω άποψη στο συγκεκριμένο ποίημα. Μονάδες 15 2. Ολόκληρο το ποίημα δομείται σε μια σχέση ενέργειας-αποτελέσματος. Να επιβεβαιώσετε τη διαπίστωση αυτή με δύο παραδείγματα από το κείμενο. Τι πετυχαίνει η ποιήτρια με την επιλογή αυτής της σχέσης; Μονάδες 20 3. Το κυκλικό σχήμα επανέρχεται σε κάθε στροφή του ποιήματος. Να εντοπίσετε δύο συγκεκριμένες λειτουργίες του μέσα στο κείμενο. Μονάδες 20 4. Να σχολιάσετε σε μια παράγραφο το νόημα της τελευταίας στροφής ("Μονάχα γιατί ὡραῖα μ ἀγάπησες"). Μονάδες 25 5. Να επισημάνετε τέσσερις φράσεις με τις οποίες δηλώνεται η δύναμη του έρωτα στο ποίημα "ΣΒΗΣΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΜΟΥ " του Ράινερ Μαρία Ρίλκε. Ποια χαρακτηριστικά του έρωτα αποκαλύπτονται μέσα από αυτές; Μονάδες 20 Ράινερ Μαρία Ρίλκε: ΣΒΗΣΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΜΟΥ... Σβήσε τα μάτια μου. μπορώ να σε κοιτάζω, τ αυτιά μου σφράγισέ τα, να σ ακούω μπορώ. Χωρίς τα πόδια μου μπορώ να ρθω σ εσένα, και δίχως στόμα, θα μπορώ να σε παρακαλώ. Κόψε τα χέρια μου, θα σε σφιχταγκαλιάζω, σαν να ήταν χέρια, όμοια καλά, με την καρδιά. Σταμάτησέ μου την καρδιά, και θα καρδιοχτυπώ με το κεφάλι. Κι αν κάμεις το κεφάλι μου σύντριμμα, στάχτη, εγώ μέσα στο αίμα μου θα σ έχω πάλι. μτφρ. Κωστής Παλαμάς 9