ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΚΟΙΝΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ» Μάθημα: Ομαδικές παρεμβάσεις στις εξαρτήσεις Εαρινό εξάμηνο: 2017 Ώρα και ημέρα: Παρασκευή 14.00-20.00 και Σάββατο 10.00-16.00 Διδάσκων: Νικόλαος Τάκης, niktakis@gmail.com. Περίληψη Μαθήματος Περιγραφή Μαθήματος Το παρόν μάθημα παρουσιάζει στους μεταπτυχιακούς φοιτητές τις θεωρητικές έννοιες και τις θεραπευτικές τεχνικές των κυριότερων προσεγγίσεων ομαδικής ψυχοθεραπείας που μπορούν να εφαρμοστούν στην αντιμετώπιση της κατάχρησης ουσιών και του εθισμού. Οι φοιτητές θα αποκτήσουν γνώσεις για τους κυριότερους γενεσιουργούς μηχανισμούς της εμφάνισης και της εγκαθίδρυσης των εξαρτητικών συμπεριφορών από τη σκοπιά της ψυχοδυναμικής προσέγγισης, καθώς και για τις βασικές αρχές της συμβουλευτικής και της ψυχοθεραπείας σε ομάδες, τη δυναμική της ομάδας κ.α.. Ταυτόχρονα θα εκπαιδευτούν στη χρήση βασικών δεξιοτήτων για το συντονισμό ομάδων χρηστών τοξικών ουσιών ή/και αλκοόλ, μέσα από βιωματικές δραστηριότητες και ασκήσεις εξομοίωσης μιας θεραπευτικής ομάδας. Επιπλέον, θα παρουσιαστούν στα πλαίσια του μαθήματος και οι αναγκαίες τροποποιήσεις της τεχνικής οι οποίες θα πρέπει να εφαρμόζονται σε σχέση με την ηλικία των μελών, την ουσία της εξάρτησης αλλά και διάφορα ψυχοπαθολογικά σύνδρομα τα οποία συχνά συνυπάρχουν μαζί με τις εξαρτητικές συμπεριφορές.
Στόχοι Μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι κύριοι στόχοι του μαθήματος για τους συμμετέχοντες μεταπτυχικαούς φοιτητές είναι: 1. Να γνωρίζουν τις κυριότερες θεωρίες για την ομαδική ψυχοθεραπεία και συμβουλευτική καθώς και για τα κυριότερα φαινόμενα της ομαδικής διεργασίας, που αφορούν τα στάδια από τα οποία διέρχεται η κάθε ομάδα, τη δυναμική των ενδοομαδικών σχέσεων, τις συγκρούσεις και ο χειρισμό τους από την πλευρά των συντονιστών. 2. Να έχουν κατανοήσει επαρκώς τις ιδιαιτερότητες του πληθυσμού των χρηστών τοξικών ουσιών ή/και αλκοόλ, τις ψυχικές διεργασίες που σχετίζονται με τις εθιστικές συμπεριφορές, και την αλληλεπίδραση της κατάχρησης ουσιών με άλλες ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις, καθώς και τον τρόπο κατά τον οποίο όλοι οι ανωτέρω παράμετροι επηρεάζουν τον τρόπο που σχετίζονται οι συγκεκριμένοι ασθενείς και τη λειτουργία τους μέσα σε μια θεραπευτική ή ψυχοεκπαιδευτική ομάδα. 3. Να έχουν κατακτήσει τις βασικές δεξιότητες συντονισμού ομάδας διαφόρων θεωρητικών μοντέλων, με μια έμφαση στην ψυχοδυναμική προσέγγιση. 4. Να μπορούν να αναγνωρίσουν τις εκφάνσεις των διαπροσωπικών φαινομένων και αλληλεπιδράσεων μέσα σε μια ομάδα χρηστών είτε ως συμμετέχοντες είτε ως συντονιστές και να είναι σε θέση να τα διαχειριστούν θεραπευτικά προς όφελος της ομάδας και των μελών της. Διδακτική Μεθοδολογία και Στρατηγική Οι φοιτητές θα αποκτήσουν νέες γνώσεις μέσω της έκθεσής τους σε νέο υλικό και ιδέες, καθώς και μέσω της διαδικασίας αναστοχασμού αυτών των ιδεών και εννοιών. Για την επίτευξη αυτών των στόχων θα χρησιμοποιηθούν οι ακόλουθες στρατηγικές και μέθοδοι διδασκαλίας: 1. Διαλέξεις 2. Ομαδικές συζητήσεις 3. Παιχνίδια ρόλων 4. Οπτικοακουστικές παρουσιάσεις 5. Συνεργατική μάθηση 6. Μελέτες περίπτωσης 7. Ανάθεση κειμένων προς ανάγνωση 8. Εργασίες που απαιτούν τον κριτικό αναστοχασμό
Περίγραμμα Μαθήματος Μάθημα 1 17.2.2017 Εισαγωγή στην ψυχοδυναμική κατανόησης της προσωπικότητας Σ. Τριλίβα Μάθημα 2 24.2.2017 Σ. Τριλίβα Το φαινόμενο της εξάρτησης και η κατανόηση του μέσα από το πρίσμα της ψυχοδυναμικής σκέψης Διαγνωστικά ζητήματα και συννοσηρότητα με άλλες ψυχιατρικές διαταραχές Οι εξαρτητικές συμπεριφορές ως πρόβλημα σχέσεων Η ψυχαναλυτική οπτική για το ζήτημα εξάρτησης Ημέρα & Ώρα Μάθημα 1 10.3.2017 Περιγραφή μαθήματος Εισαγωγή στην Ομαδική Ψυχοθεραπεία Σχετικά με το πλαίσιο του μαθήματος Ιστορική αναδρομή της ομάδας ως θεραπευτικό εργαλείο Οι θεραπευτικοί παράγοντες της ομάδας κατά τον Irving Yalom Τα βασικά θεωρητικά μοντέλα της ομαδικής ψυχοθεραπείας Τα είδη των ομαδικών παρεμβάσεων Τα στάδια της ομάδας Φαινόμενα μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης μέσα στην ομάδα Οι σχέσεις μεταξύ των συντονιστών Οι κυριότερες τεχνικές στην ομαδική ψυχοθεραπεία Οι «προκλήσεις» μέσα σε μια ομάδα
Μάθημα 2 11.3.2017 Μάθημα 3 07.4.2017 Το φαινόμενο της εξάρτησης και η κατανόηση του μέσα από το πρίσμα της ομάδας Το πρόβλημα της εξάρτησης ως κατασκευή: πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές διατάσεις Διαγνωστικά ζητήματα και συννοσηρότητα με άλλες ψυχιατρικές διαταραχές Οι εξαρτητικές συμπεριφορές ως πρόβλημα σχέσεων Νέες εξαρτήσεις χωρίς τοξική ουσία (τυχερά παιχνίδια, διαδίκτυο, σεξουαλική εξάρτηση) Η ψυχαναλυτική οπτική για το ζήτημα & η έννοια του τραύματος Η θεραπευτική αντιμετώπιση των εξαρτήσεων: Ομάδες αυτοβοήθειας (Α.Α.), κοινότητες απεξάρτησης, θεραπευτικά προγράμματα, μονάδες υποκατάστασης. Κλινική των εξαρτήσεων: προκλήσεις και ιδιαιτερότητες. Τα στάδια στην ψυχοθεραπεία των εξαρτήσεων. Ζητήματα μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης στην εξάρτηση. Το σωματικό βίωμα στη θεραπεία της απεξάρτησης Η συμβολή της τέχνης στη θεραπεία της εξάρτησης (εικαστικά, φωτογραφία, γλυπτική, θέατρο) Είδη ομαδικών παρεμβάσεων στην κλινική του εθισμού (Ψυχοθεραπευτικές, ψυχοεκπαιδευτικές, ευαισθητοποίησης, αυτοβοήθειας, πρόληψης υποτροπής, επανένταξης) Η δημιουργία της ομάδας χρηστών: θέτοντας το πλαίσιο Η σύνθεση της ομάδας: κριτήρια επιλογής και αποκλεισμού υποψηφίων μελών. Οι προπαρασκευαστικές συναντήσεις. Ζητήματα πλαισίου: διατύπωση κανόνων λειτουργίας της ομάδας Η δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης Δημιουργώντας τις «νόρμες» της ομάδας. Ανοίγοντας και κλείνοντας την ομάδα
Προσομοίωση ομάδας: συντονισμός από τον διδάσκοντα Διάρκεια: 60 λεπτά «μοίρασμα» συναισθημάτων και σκέψεων Συζήτηση/ σχολιασμός Μάθημα 4 08.4.2017 Μάθημα 5 28.4.2017 Βασικές τεχνικές και δεξιότητες στο συντονισμό ομάδας χρηστών τοξικών ουσιών ή/και αλκοόλ Επικέντρωση στο «εδώ και τώρα» Επιδίωξη εμπλοκής όλων των μελών στο ομαδικό γίγνεσθαι Ενθάρρυνση στη δημιουργία αλληλεπιδράσεων μεταξύ των μελών Σχολιασμός της διαδικασίας Διάρκεια: 60 λεπτά «μοίρασμα» συναισθημάτων και σκέψεων Συζήτηση/ σχολιασμός Οι προκλήσεις σε μια ομάδας χρηστών συγκρούσεις, αποχωρήσεις μελών, παραβίαση των κανόνων, απουσίες, καθυστερήσεις Υποτροπές, σεξουαλικές εκδραματίσεις, σχέσεις εκτός πλαισίου Ο χειρισμός των «δύσκολων μελών» μέσα σε μια ομάδα: α) ως προς την παθολογία (οριακοί, ναρκισσισικοί, ψυχωσικοί ασθενείς), και β) ως προς τη συμπεριφορά μέσα στην ομάδα (το σιωπηλό μέλος, αυτός που μονοπωλεί, το επιθετικό μέλος κ.α.) Διάρκεια: 60 λεπτά «μοίρασμα» συναισθημάτων και σκέψεων Συζήτηση/ σχολιασμός Διάρκεια: 60 λεπτά «μοίρασμα» συναισθημάτων και σκέψεων Συζήτηση/ σχολιασμός
Μάθημα 6 29.4.2017 Η τελική φάση της ομάδας: η ολοκλήρωση για κάποιο(-α) μέλος(-η) είτε για όλη την ομάδα Προετοιμασία για το κλείσιμο και τον αποχαιρετισμό Αντιστάσεις για το τέλος της θεραπείας: υποτροπές, επανεμφάνιση συμπτωμάτων, παλινδρομήσεις. Αξιολόγηση της διαδικασίας της ομάδας Πρόληψη της υποτροπής/ δουλειά με την οικογένεια Συναντήσεις Follow-up Οι δυσκολίες στην επανένταξη των ασθενών/ παραπομπή για μακροχρόνια ψυχοθεραπεία Διάρκεια: 60 λεπτά «μοίρασμα» συναισθημάτων και σκέψεων Συζήτηση/ σχολιασμός Διάρκεια: 60 λεπτά «μοίρασμα» συναισθημάτων και σκέψεων Συζήτηση/ σχολιασμός Αξιολόγηση Μαθήματος Εργασίες και αξιολόγηση 1. Ημερολόγιο Αναστοχασμού Όλοι οι φοιτητές θα κρατούν ημερολόγιο, όπου θα καταγράφουν αναστοχασμούς για την εμπειρία που έζησαν μέσα στην ομάδας, είτε ως μέλη είτε ως συντονιστές. Ο κάθε συντονισμός θα βιντεοσκοπείται, έτσι ώστε οι φοιτητές να έχουν το χρόνο να παρατηρήσουν αναλυτικά τη λειτουργία τους ως συντονιστές και να καταγράψουν αναλυτικά τις σκέψεις και τις αντιδράσεις σχετικά με το βίωμά τους. 2. Τελική εργασία
Γραπτή εργασία 20 σελίδων που θα εστιάζει σε μία πτυχή της κατάχρησης ουσιών ή του εθισμού και στα θεραπευτικά μοντέλα αντιμετώπισης της συγκεκριμένης μορφής εξάρτησης, όπου θα πρέπει να περιλαμβάνεται οπωσδήποτε τουλάχιστον δυο ομαδικές παρεμβάσεις Κάθε γραπτή εργασία θα πρέπει να αντιστοιχεί στο μεταπτυχιακό επίπεδο ως προς τη χρήση γραμματικής, ορθογραφίας και την οργάνωση του υλικού. Θα παραδώσετε τις εργασίες σε έντυπη μορφή, με διπλό διάστημα και γραμματοσειρά 12. Όλες οι παρουσιάσεις θα πρέπει να αντανακλούν ικανότητες μεταπτυχιακού επιπέδου ως προς την παρουσίαση πληροφοριών με σαφή και πειστικό τρόπο. 3. Γραπτές εξετάσεις Πρότυπα Ακαδημαϊκής Δεοντολογίας Είναι εξαιρετικά σημαντικό να ακολουθήσετε τους κανόνες δεοντολογίας που αφορούν την εχεμύθεια, την ηθική του δικαίου, του ενδιαφέροντος και της κριτικής. Επίσης, δεν επιτρέπεται η λογοκλοπή. Εάν γίνει αντιληπτή λογοκλοπή σε εργασία κάποιου φοιτητή, θα κοπεί και θα χάσει το μάθημα. Πολιτική Παρακολούθησης Για να περάσετε το μάθημα είναι υποχρεωτικό να παρακολουθήσετε τουλάχιστον 5 από τα 6 μαθήματα. Επιπλέον, παρακαλώ να είστε συνεπείς στην ώρα προσέλευσης στο μάθημα. Οι εργασίες πρέπει να κατατίθενται στην ώρα και μέρα που θα καθορίζεται από το διδάσκοντα, θα χάνετε βαθμούς για εργασίες που δεν κατατίθενται στην ώρα τους. Βιβλιογραφία Yalom, I., & Lescz, M., Θεωρία και Πρακτική της Ομαδικής Ψυχοθεραπείας. Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005. Corey, M.S. & Corey, G. (2010 or 2006) Groups: Process and practice. 8 th ed. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole.
Center for Substance Abuse Treatment. (2005). Substance abuse treatment: Group therapy. TIP 41. DHHS Publication No. (SMS) 05-3991. U.S. Dept. of HHS, SAMHSA, Rockville, MD: Author. Available free from NCADI 800-729-6686 or www.health.org Κεφάλας Π., Μαρινοπούλου, Μ. (2004) Η εξαρτητική διαδικασία. Κείμενα για τη χρήση τοξικών ουσιών, Χατζηνικολή Μανωλόπουλος, Σ. (1994) Τοξικομανία, Ψυχοδυναμικές πλευρές. Ψυχιατρικής, Νο 46, 108-114 Τετράδια Oleivenstein, C. (1982) Η Ζωή του Τοξικομανή. Παλλάδα, Αθήνα Τάκης, Ν., ΛΙδοπούλου, Ερ., (2014) Η ομάδα ψυχοθεραπείας στο Κέντρο Ημέρας του Τμήματος Εφήβων Νέων χρηστών τοξικών ουσιών: Από την ουτοπία της χρήσης στην ανακάλυψη της σχέσης. Περιοδικό Οιδίπους, Δεκέμβριος 2014