ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην «Διοίκηση και Οικονομία» Κατεύθυνση: ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ "Οικονομετρική διερεύνηση των δυναμικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης, του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα: Μια πάνελ ανάλυση συνολοκλήρωσης για τις Μεσογειακές Χώρες" Η εργασία υποβάλλεται για την μερική κάλυψη των απαιτήσεων με στόχο την απόκτηση μεταπτυχιακού διπλώματος ΑΜΑΝΑΤΙΔΟΥ ΠΑΣΧΑΛΙΝΑ Εξεταστική Επιτροπή: Επιβλέπων: Κυρίτσης Ιωάννης Μέλη: Κατρακυλίδης Κωνσταντίνος, Φουσέκης Παναγιώτης -ΙΟΥΛΙΟΣ 2014-
"Η ολοκλήρωση της διπλωματικής εργασίας συγχρηματοδοτήθηκε μέσω του Έργου «Υποτροφίες ΙΚΥ» από πόρους του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) του ΕΣΠΑ, 2007-2013" i
Στην γιαγιά μου Ευσταθία και στον παππού μου Θωμά με πολύ αγάπη ii
Περίληψη Η μελέτη αυτή ερευνά τις πιθανές δυναμικές αλληλεπιδράσεις και την πιθανή μακροχρόνια σχέση ισορροπίας ανάμεσα στον τουρισμό, την οικονομική ανάπτυξη και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) και την κατεύθυνση της αιτιότητας ανάμεσα σε αυτές τις μεταβλητές για την περίπτωση των Μεσογειακών χωρών που είναι οι: Κύπρος, Αίγυπτος, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Μάλτα, Μαρόκο, Πορτογαλία, Ισπανία, Τυνησία και Τουρκία. Θεωρώντας τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις σε εκατ., την οικονομική ανάπτυξη (ΑΕΠ κατά κεφαλήν) και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (σε κιλοτόνους) ανά κάτοικο εφαρμόζουμε μια πάνελ ανάλυση συνολοκλήρωσης με ετήσια πάνελ στοιχεία των 11 μεσογειακών χωρών για την περίοδο από το 1995 έως το 2012. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι υπάρχει μια μακροχρόνια σχέση ισορροπίας ανάμεσα στις μεταβλητές όπου ο τουρισμός έχει μια στατιστικά σημαντική και αρνητική επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ενώ η οικονομική ανάπτυξη έχει μια στατιστικά σημαντική και θετική επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Επίσης, υπάρχει μια αμφίδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας ανάμεσα στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την οικονομική ανάπτυξη, ενώ υπάρχει μια μονόδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας η οποία τρέχει από τον τουρισμό προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την οικονομική ανάπτυξη. Στην βραχυχρόνια όμως περίοδο, δεν υπάρχει βραχυχρόνια αιτιώδης επίδραση μεταξύ των μεταβλητών, γεγονός που φανερώνει ότι απαιτείται χρόνος για να ισορροπήσει αυτή η σχέση. Τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι οι οικονομικές πολιτικές στην περιοχή της Μεσογείου πρέπει να αντιμετωπίσουν την οικονομική ανάπτυξη, τον τουρισμό και τη ρύπανση του περιβάλλοντος ταυτόχρονα. Keywords: Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, Ρύπανση Περιβάλλοντος, Τουρισμός, Διεθνείς Τουριστικές Αφίξεις, Οικονομική Ανάπτυξη, Μεσόγειος, Μεσογειακές χώρες, Πάνελ Δεδομένα, Panel Unit Root tests, Pedroni Cointegration, Panel Dynamic Least Squares(DOLS), Panel Modified Least Squares (FMOLS), Johansen Cointegration, Vector Error Correction Model, Granger Causality. Jel Classification: C33, O44, Q01, Q28, Q48, Q53. iii
Abstract This research investigates the dynamic linkages among international tourism, economic growth and carbon dioxide emissions (CO 2 ), and the direction of causality among these variables in the case of the Mediterranean countries which are Cyprus, Egypt, France, Greece, Italy, Malta, Morocco, Portugal, Spain, Tunisia and Turkey. Considering international tourist arrivals In millions, economic growth (GDP per capita) and per capita carbon dioxide emissions in kilotons we perform a panel cointegration analysis with annual panel data for the period from 1995 to 2012. Results indicate there is a long run equilibrium relationship among these variables where tourism has a statistically and negative effect on carbon emissions while economic growth has a statistically and positive effect on carbon emissions. Thus, there is a bi-directional long run causality between carbon emissions and economic growth while there is a uni-directional long run causality running from tourism to carbon emissions and economic growth. However, there is no short run causality among the variables. The findings suggest that economic policies should address economic growth, tourism and environmental pollution simultaneously. Keywords: Economic Growth, International Tourism, Carbon Dioxide Emissions, Environment, Mediterranean Countries, Panel Data Analysis, Panel Unit Root tests, Pedroni Cointegration, Panel Dynamic Least Squares(DOLS), Panel Modified Least Squares (FMOLS), Johansen Cointegration, Vector Error Correction Model, Granger Causality, Jel Classification: C33, O44, Q01, Q28, Q48, Q53. iv
Υπεύθυνη Δήλωση Δηλώνω ότι είμαι συγγραφέας αυτής της εργασίας και ότι κάθε βοήθεια την οποία είχα για την προετοιμασία της, είναι πλήρως αναγνωρισμένη και αναφέρεται στην εργασία. Επίσης, έχω κάνει σαφής αναφορές (συντάκτη, χρονολογία, εργασία, σελίδα) τις όποιες πηγές από τις οποίες έκανα χρήση δεδομένων, προτάσεων, ιδεών ή λέξεων, είτε αυτές αναφέρονται ακριβώς είτε είναι παραφρασμένες. Καταλαβαίνω ότι η αποτυχία να γίνει αυτό ανέρχεται σε λογοκλοπή και θα θεωρηθεί λόγος αποτυχίας σε αυτήν την διπλωματική και του συνολικού βαθμού της. Ακόμα δηλώνω ότι αυτή η γραπτή εργασία προετοιμάστηκε από εμένα προσωπικά και αποκλειστικά και ότι θα αναλάβω πλήρως τις συνέπειες εάν η εργασία αυτή αποδειχθεί ότι δεν μου ανήκει. Όνομα:... Υπογεγραμμένη:... Ημερομηνία:... v
Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών όπου επιλέχτηκα υπότροφος για τις μεταπτυχιακές μου σπουδές και να δηλώσω ότι η ολοκλήρωση της διπλωματικής μου εργασίας συγχρηματοδοτήθηκε μέσω του Έργου «Υποτροφίες ΙΚΥ» από πόρους του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) του ΕΣΠΑ, 2007-2013. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς μου, τους παππούδες μου, την αδελφή μου Σάσσα και ιδιαιτέρως την μικρή μου αδελφή Χαρούλα που δίχως την συμπαράσταση και το χιούμορ της δεν θα τα κατάφερνα. Τέλος, ευχαριστώ τους καθηγητές μου, κ. Κυρίτση και κ. Κατρακυλίδη για την πολύτιμη βοήθειά τους και καθοδήγηση. vi
Πίνακας περιεχομένων Περίληψη... iii Abstract... iv Ευχαριστίες... vi 1. Εισαγωγή... - 1-2. Επισκόπηση Βιβλιογραφίας... 19 2.1 Μελέτες με χρονικές σειρές (Time Series)... 19 2.2 Μελέτες με πάνελ δεδομένα (Panel Data)... 27 2.3 Κριτικές (Reviews)... 35 2.4 Πίνακας Σύνοψης της βιβλιογραφίας... 38 3. Μεθοδολογία... 41 3.1 Έλεγχοι Στασιμότητας για πάνελ δεδομένα... 41 3.2. Συνολοκλήρωση και Έλεγχος Συνολοκλήρωσης... 46 3.3 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Pedroni... 48 3.4 Εκτιμήσεις Συντελεστών με τις μεθόδους Panel Dynamic Least Squares (DOLS) & Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS)... 51 3.5 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen... 53 3.6 Μακροχρόνια Σχέση και Μοντέλο Διόρθωσης Λαθών (Long Run Relationship & Vector Error Correction Estimates)... 56 3.7 Τεστ Αιτιότητας κατά Granger για την βραχυχρόνια περίοδο... 59 4. Αποτελέσματα της Εμπειρικής Ανάλυσης... 62 4.1 Έλεγχοι Στασιμότητας για πάνελ δεδομένα... 64 4.2 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Pedroni... 68 4.3 Εκτιμήσεις Συντελεστών με τις μεθόδους Panel Dynamic Least Squares (DOLS) & Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS)... 70 4.4 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen... 72 4.5 Εκτίμηση Μακροχρόνιας Σχέσης και Μοντέλου Διόρθωσης Λαθών (Long Run Relationship & Vector Error Correction Estimates)... 75 4.6 Εκτίμηση των τεστ Granger Causality για την βραχυχρόνια περίοδο... 79 6. Συμπεράσματα & Συζήτηση... 81 Βιβλιογραφία... 89 vii
Κατάλογος γραφημάτων, πινάκων και διαγραμμάτων Σελ. Γράφημα 1.1. Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο για την περίοδο 1995-2012 12 Γράφημα 1.2. Διεθνείς τουριστικές αφίξεις σε εκατ. για την περίοδο 1995-2012 14 Γράφημα 1.3. Κατά κεφαλήν ΑΕΠ για την περίοδο 1995-2012 15 Πίνακας 2.1. Επισκόπηση βιβλιογραφίας: Σύνοψη 37-39 Πίνακας 4.1. Έλεγχοι στασιμότητας με σταθερά και τάση για πάνελ δεδομένα: Σύνοψη 74 Πίνακας 4.2. Έλεγχοι στασιμότητας με σταθερά για πάνελ δεδομένα: Σύνοψη 75 Πίνακας 4.3. Έλεγχος συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Pedroni 77 Πίνακας 4.4. Εκτιμήσεις συντελεστών με τις μεθόδους DOLS & FMOLS 79 Πίνακας 4.5. Έλεγχος συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen 82 Πίνακας 4.6. Μακροχρόνια Αιτιότητα: Error Correction Terms από το Error Correction Model 86 Πίνακας 4.7. Granger Causality Tests για την Βραχυχρόνια Περίοδο 88 Απεικόνιση 1. Κανάλια Αιτιότητας στην Μακροχρόνια Περίοδο 95 Απεικόνιση 2. Κανάλια Αιτιότητας στην Βραχυχρόνια Περίοδο 96 viii
1. Εισαγωγή Αντικείμενο της έρευνας Το πλέγμα Τουρισμός-Ανάπτυξη-Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα αποτελεί ένα νέο θέμα στην οικονομετρική ανάλυση και ιδίως όσον αφορά την ανάλυση συνολοκλήρωσης για πάνελ δεδομένα. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να αποσαφηνίσει την πιθανή μακροχρόνια σχέση ισορροπίας μεταξύ του τουρισμού, της οικονομικής ανάπτυξης και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέσω της οικονομετρικής ανάλυσης και συγκεκριμένα με τη μέθοδο πάνελ συνολοκλήρωσης σε έντεκα χώρες της περιοχής της Μεσογείου. Στόχοι της έρευνας Βασικά ερωτήματα της έρευνας είναι: Το αν η στατιστική σχέση μεταξύ του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στις Μεσογειακές Χώρες είναι μονής κατεύθυνσης, δηλαδή ο τουρισμός επηρεάζει/προκαλεί τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ή οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν/προκαλούν τον τουρισμό ; Το αν η στατιστική σχέση μεταξύ του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στις Μεσογειακές Χώρες είναι αμφίδρομης κατεύθυνσης, δηλαδή ο τουρισμός επηρεάζει/προκαλεί τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν/προκαλούν τον τουρισμό ; Το αν η στατιστική σχέση μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και των εκπομπών διοξειδίου άνθρακα στις Μεσογειακές Χώρες είναι μονής κατεύθυνσης, δηλαδή η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζει/προκαλεί εκπομπές -1-
διοξειδίου του άνθρακα ή οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν/προκαλούν την οικονομική ανάπτυξη ; Το αν η στατιστική σχέση μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και των εκπομπών άνθρακα στις Μεσογειακές Χώρες είναι αμφίδρομης κατεύθυνσης, δηλαδή η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζει/προκαλεί εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν/προκαλούν την οικονομική ανάπτυξη ; Τι γίνεται σχετικά με τις πιθανές συνδέσεις γενικότερα του πλέγματος Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα - Οικονομική ανάπτυξη - Τουρισμός τόσο στην μακροπρόθεσμη όσο και στην βραχυπρόθεσμη περίοδο στις Μεσογειακές χώρες ; Το τελευταίο ερώτημα δεν έχει απαντηθεί στην μέχρι τώρα βιβλιογραφία όσο αφορά την περιοχή της Μεσογείου, μιας περιοχής που κατατάσσεται ως κορυφαίο τουριστικό προορισμό στον παγκόσμιο χάρτη. Ειδικότερα, λίγα άρθρα έχουν γραφτεί για την Μεσόγειο που είτε ερευνούν την σχέση τουρισμός & εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα είτε την σχέση οικονομική ανάπτυξη & εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα είτε την σχέση τουρισμόςοικονομική ανάπτυξη (Tugcu 2014, Aslan 2013). Στόχος της έρευνας μας, λοιπόν, είναι να μελετήσουμε τις πιθανές επιδράσεις που έχουν ο τουρισμός και η οικονομική ανάπτυξη στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην περιοχή της Μεσογείου και να απαντήσουμε σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα. Το δείγμα αφορά έντεκα χώρες της Μεσογείου: Κύπρος (CYP), Αίγυπτος (EGY), Γαλλία (FRA), Ελλάδα (GRC), Ιταλία (ITA), Μάλτα (MLT), Μαρόκο (MAR), Πορτογαλία (PRT), Ισπανία (ESP), Τυνησία (TUN) και Τουρκία (TUR) για την περίοδο 1995 έως 2012. - 2 -
Συνεισφορά της έρευνας Το θέμα που μελετούμε είναι σχετικά πρόσφατο στην βιβλιογραφία και έχει προσφέρει λίγα και αντιφατικά στοιχεία μέχρι τώρα. Επίσης, οι περισσότερες μελέτες που έχουν γίνει έως τώρα αφορούν ανάλυση χρονολογικών σειρών και μελετούν επομένως μια χώρα σε κάθε περίπτωση. Επιδίωξη μας ήταν να μελετήσουμε μια ευρύτερη περιοχή, όπως αυτής της Μεσογείου μιας και ο τουρισμός είναι ένας κυρίαρχος κλάδος και επηρεάζει όλη την περιοχή στην ανάπτυξη της, αλλά και οδηγεί στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος όπως για παράδειγμα την μόλυνση της Μεσογειακή θάλασσας (π.χ. μόλυνση θαλάσσιων υδάτων που οφείλονται από κρουαζιέρες) που αφορά την ευρύτερη περιοχή και επομένως όχι μόνο μια χώρα. Επίσης, από οικονομετρικής άποψης μελετούμε αναλύοντας πάνελ δεδομένα (panel data) - και όχι χρονολογικές σειρές (time series) έχοντας έτσι ένα μεγαλύτερο και καλύτερο δείγμα (Cialani 2013). Επιπρόσθετα, μια καλύτερη βάση για να δώσουμε εξηγήσεις και συμπεράσματα για την υπό εξέταση σχέση, καθώς και σύσταση για πολιτικές που αφορούν μια περιφέρεια αρκετά σημαντική όπως αυτής της Μεσογείου. Η οικονομετρική μας ανάλυση βασίζεται στην ανάλυση συνολοκλήρωσης για πάνελ, καθώς και άλλων οικονομετρικών μεθόδων που είναι ιδιαιτέρως αποδεκτοί και προσφέρουμε μια αναλυτική εμπειρική έρευνα στην μέχρι τώρα βιβλιογραφία του θέματος που υπολείπεται αναλυτικών οικονομετρικών μεθόδων για πάνελ αλλά όπως και αναφέραμε για την οικονομετρική ανάλυση του θέματός μας στην περιοχή της Μεσογείου που δεν έχει εξετασθεί μέχρι τώρα. - 3 -
Το πλέγμα Οικονομική ανάπτυξη- Τουρισμός- Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα Στον 21ο αιώνα, η παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού, το κίνημα των πληθυσμών και η πρόοδος στον τομέα των μεταφορών και των επικοινωνιών και η τεχνολογία επέτρεψε την ανάπτυξη του τουριστικού τομέα σε μία από τις παγκοσμίως μεγαλύτερες. Ο τουρισμός έχει σημειώσει σημαντική συμβολή στις οικονομίες σε όλο τον κόσμο λόγω της ικανότητάς του για τη δημιουργία εισοδήματος, φόρων, σκληρού νομίσματος και της δημιουργίας θέσεων εργασίας. (Choi & Sirakaya 2006, Dwyer & Forsyth, 2008). Οι Bramwell και Lane (1993) ανέφεραν ότι ο τουρισμός μπορεί να συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη, όταν λειτουργεί στο πλαίσιο των φυσικών ικανοτήτων για την αναγέννηση και την μελλοντική παραγωγικότητα των φυσικών πόρων. Ο τουρισμός είναι ταξίδι για αναψυχή, ελεύθερο χρόνο ή για επαγγελματικούς σκοπούς και αποτελεί σήμερα μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες στον κόσμο. Σύμφωνα με τον UNWTO, τα έσοδα των εξαγωγών του διεθνούς τουρισμού κατέχουν την τέταρτη θέση μετά από τα καύσιμα, τα χημικά προϊόντα και τα προϊόντα της αυτοκινητοβιομηχανίας. Σύμφωνα με τον Zaman (2011) o Τουριστικός Τομέας αποτελεί "όχημα" για την οικονομική ανάπτυξη. Ο τουρισμός,λοιπόν, θεωρείται ως μια σημαντική πηγή ξένου συναλλάγματος που χρησιμοποιείται για τη χρηματοδότηση της οικονομικής ανάπτυξης (Lee & Brahmasrene 2013). Η υπόθεση για την καθοδηγούμενη από τον τουρισμό οικονομικής ανάπτυξη (Tourism-led economic growth- TLG) έχει αναπτυχθεί ιδιαιτέρως στην βιβλιογραφία (Aslan 2013, Lee & Brahmasrene 2013, Lee & Chang 2008), αναδεικνύοντας τον τουρισμό ως έναν βασικό παράγοντα για την συνολική μακροπρόθεσμη οικονομική ανάπτυξη. Συνήθως θεωρείται ως μια "φιλική προς το περιβάλλον βιομηχανία χωρίς καμινάδες- βιομηχανία με λευκές καμινάδες" (Mirbabayev & Shagazatova 2006). Αλλά είναι καθαρά ένα δώρο από τον ουρανό, χωρίς καμία επιβάρυνση για το τοπικό περιβάλλον; - 4 -
Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα είναι αυτές που απορρέουν από την καύση των ορυκτών καυσίμων και την παραγωγή τσιμέντου. Περιλαμβάνουν το διοξείδιο του άνθρακα που παράγεται κατά την κατανάλωση στερεών, υγρών και αερίων καυσίμων και την καύση του φυσικού αερίου. (Δείκτες Παγκόσμιας Ανάπτυξης, Παγκόσμια Τράπεζα) Οι δραστηριότητες που σχετίζονται με τον τουρισμό απαιτούν άμεσα ενέργεια υπό την μορφή των ορυκτών καυσίμων ή έμμεσα υπό τη μορφή της ηλεκτρικής ενέργειας που συχνά δημιουργούνται από το πετρέλαιο, τον άνθρακα ή το φυσικό αέριο. Όλες αυτές οι δραστηριότητες οδηγούν στις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου, κυρίως του διοξειδίου του άνθρακα. Ο τουρισμός έχει αναγνωριστεί ως ένας σημαντικός τομέας όσο αφορά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου σε παγκόσμια κλίμακα. Εάν ο τουρισμός ήταν μια χώρα, θα είναι η 5 η μεγαλύτερη σε ρύπανση παγκοσμίως (παρόμοια με την Ιαπωνία) (Peeters και Dubois 2010). Μέχρι το 2035, οι εκπομπές από τον τουρισμό αναμένεται να αυξηθούν περισσότερο από το διπλάσιο (UNWTO, UNEP, WMO, 2008). Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θεωρούνται οι κύριες αιτίες της υπερθέρμανσης του πλανήτη μέσω οξειδωμένων διαδικασιών (Chalermpon Jatuporn, Li-Hsien Chien 2011). Οι εκπομπές παράγονται από την έκβαση της οξείδωσης της ενέργειας είτε στη μεταφορά είτε από άλλες οικονομικές δραστηριότητες κατά τη διάρκεια των δραστηριοτήτων αναψυχής. Πολλές εμπειρικές μελέτες απέδειξαν ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έχουν αποτυπωθεί σε μια μακροχρόνια σχέση με την κατανάλωση ενέργειας (Soytas et al, 2007, Zhang and Cheng, 2009, Chang 2010). Οι δεσμοί της τουριστικής ανάπτυξης στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έχουν ουσιαστικά οριστεί ως μεταφορά και οικονομικές δραστηριότητες μέσω εγχώριας κατανάλωσης ενέργειας. Ο τομέας των μεταφορών αποτελεί βασικό παράγοντα της τουριστικής ανάπτυξης που διευκόλυνε τη μετακίνηση των τουριστών από την προέλευση τους έως τον προορισμό τους (Yeoman et al, 2007). Είτε ο αέρας, είτε η θάλασσα ή η ξηρά πλησιάζουν, οι διαδρομές της εξαρτώνται από την ενέργεια ως πηγή - 5 -
καυσίμων και έτσι η τουριστική ανάπτυξη καθίσταται η πηγή των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Ο τουρισμός που προκαλεί ζήτηση ενέργειας (tourism- induced energy demand) αποτελεί απειλή όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, η οποία επηρεάζει το παγκόσμιο κλίμα. Για τις πολιτικές που αφορούν την κλιματική αλλαγή, αυτό είναι μία ατυχής παράβλεψη, καθώς ο τομέας αυτός είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος χρήστης ενέργειας και ο μεγαλύτερος παραγωγός εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Αυτό σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο τουρισμός είναι ο ταχύτερα αναπτυσσόμενος τομέας της οικονομίας, σημαίνει ότι θα πρέπει να δίνεται στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σοβαρή πολιτική προσοχή. Θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη ο διεθνής χαρακτήρας του τομέα του τουρισμού (Salih Turan Katircioglu, Mete Feridun, Ceyhun Kilinc 2014). Η βιωσιμότητα στον τομέα του τουρισμού είναι ένα από τα σημαντικότερα σημεία στα οποία επικεντρώνεται η συζήτηση για μία ολοκληρωμένη περιβαλλοντολογική οικονομική ανάπτυξη. Η ανάπτυξη του τουρισμού παίζει σημαντικό ρόλο, αναγκάζοντας στην αύξηση της κατανάλωση ενέργειας και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε παγκόσμιο επίπεδο. Υποθέσεις Το μοντέλο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, η οικονομική ανάπτυξη και ο τουρισμός είναι οι υπό εξέταση μεταβλητές. Η οικονομική ανάπτυξη -θα θεωρήσουμε ότιεπηρεάζει άμεσα τις εκπομπές CO 2 ενώ ο τουρισμός, υποτίθεται ότι έχει μια αντίστροφη επίδραση στις εκπομπές CO 2, λαμβάνοντας έτσι λοιπόν την τελευταία ως εξαρτημένη μεταβλητή μιας και μας ενδιαφέρει ιδιαιτέρως το αντίκτυπο που έχει ο τουρισμός και η οικονομική ανάπτυξη στο περιβάλλον. Πιο αναλυτικά: - 6 -
Υπόθεση 1: Η αύξηση του τουρισμού δεν οδηγεί απαραίτητα σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Μπορεί ακόμη και να οδηγήσει σε μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Σε αντίθεση με ό, τι πολλοί θα περίμεναν, ότι ο τουρισμός θα βλάψει το περιβάλλον, αυτή η μελέτη διαπίστωσε με ενδιαφέρον ότι η αύξηση του τουρισμού δεν οδηγεί σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Αυτό το εύλογο νέο εύρημα συμβάλλει στην βιβλιογραφία στον τομέα του τουρισμού και του περιβάλλοντος. Φαίνεται πως ο τουρισμός στην περιοχή της Μεσογείου ανταποκρίνεται στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα με σημαντικές πολιτικές και πρακτικές αλλαγές για την επίτευξη της μείωσης αυτών των εκπομπών. Υπόθεση 2: Η οικονομική ανάπτυξη έχει θετική επίδραση στις εκπομπές CO 2. Ενώ οι προηγούμενες μελέτες με τη χρήση χρονοσειρών σε επίπεδο χώρας έχουν βρει λιγότερο ισχυρή σχέση μεταξύ του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο, το αποτέλεσμα αυτό υποδεικνύει ότι η αύξηση της οικονομικής ανάπτυξης οδηγεί σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που μπορεί να οφείλεται εν μέρει στην αύξηση της χρήσης της ενέργειας. Υπόθεση 3: Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν άμεσα την οικονομική ανάπτυξη. Η διαπίστωση ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν άμεσα την οικονομική ανάπτυξη στην περιοχή της Μεσογείου υποστηρίζεται και από μια προηγούμενη έρευνα του Coondoo και Dinda (2002). Η μελέτη τους δείχνει την - 7 -
κίνηση του εισοδήματος (κατά κεφαλήν ΑΕΠ) που επηρεάζει άμεσα τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, όχι μόνο για την Ανατολική Ευρώπη, την Δυτική Ευρώπη, και την Ευρώπη στο σύνολό της, αλλά και την Αφρική, την Κεντρική Αμερική, την Αμερική στο σύνολό της και ολόκληρο τον κόσμο. Παρά το γεγονός ότι η αύξηση του τουρισμού μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, η επίδραση της αύξησης της οικονομικής ανάπτυξης που επεκτείνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα υπερβαίνουν τις ευεργετικές επιπτώσεις από τον τουρισμό (Lee & Brahmasrene 2013). Εν πάση περιπτώσει, η ευαισθητοποίηση των τουριστών να ενεργούν με φιλικούς προς το περιβάλλον τρόπους είναι απαραίτητη. Η εισαγωγή νέων περιβαλλοντικών φόρων, όπως ο φόρος οικολογίας (ecology footprint taxes), οι περιβαλλοντικοί φόροι διατήρησης τουριστικού αξιοθέατου (environment conservation taxes for tourist attraction) και οι φόροι περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τους τουρίστες, μπορούν να εφαρμοστούν σε μία είσοδο ή έξοδο μιας τουριστικής παραγωγής που προκαλούν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Τουρισμός-Ανάπτυξη-Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην Μεσόγειο Συνολικά, η περιοχή της Μεσογείου αποτελεί τον πιο δημοφιλή τουριστικό προορισμό παγκοσμίως, μολονότι υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο εσωτερικό της. Η περιοχή της Μεσογείου υποδέχεται το 30% των τουριστικών αφίξεων και της αντιστοιχεί το 25% του συνολικού εισοδήματος που απορρέει από τον παγκόσμιο τουρισμό, ενώ ποσοστό 80% των τουριστών προέρχεται από την Ευρώπη, και κυρίως από τη Γερμανία (Robert Lanquar (2011). - 8 -
Ο τουρισμός, αφενός διαδραματίζει ζωτικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη και την ενσωμάτωση της περιοχής στη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, αφετέρου, όμως, ασκεί σημαντικές πιέσεις στους φυσικούς πόρους και στο περιβάλλον. Η Ευρωπαϊκή Ένωση τάσσεται υπέρ της ανάπτυξης του τουρισμού με βάση την ανταγωνιστικότητα και τη βιωσιμότητα και θέλει να υπογραμμίσει την τριπλή έννοια του όρου αυτού: οικονομική βιωσιμότητα, η οποία να διασφαλίζει ισότιμη και ουσιαστική οικονομική ανάπτυξη που δεν εμποδίζει την ανάπτυξη των μελλοντικών γενεών κοινωνικο-πολιτιστική βιωσιμότητα, η οποία να συμβαδίζει με τον πολιτισμό, τις αξίες και την ταυτότητα των μεσογειακών περιφερειών και περιβαλλοντική βιωσιμότητα, η οποία να διασφαλίζει τη συμβατότητα της ανάπτυξης με τη διατήρηση των ζωτικών διεργασιών, της βιοποικιλότητας και των βιολογικών πόρων (Ramón Luis Valcárcel Siso 2011). Η προώθηση του οικολογικά βιώσιμου τουρισμού είναι ζωτικής σημασίας, ιδίως σε αυτή την περιοχή του κόσμου, η οποία γνωρίζει τον ταχύτερο ρυθμό παγκόσμιας υπερθέρμανσης, με επιπτώσεις όπως η απερήμωση, η εξάντληση των αποθεμάτων πόσιμου νερού και η απώλεια της βιοποικιλότητας. Κατά συνέπεια, η διαχείριση των υδάτινων πόρων, της ρύπανσης και των αποβλήτων, καθώς και η καταπολέμηση της διάβρωσης του εδάφους συνιστούν ορισμένες από τις κύριες προκλήσεις που εγείρει ο τουρισμός στη Μεσόγειο, όπως εξάλλου καταδεικνύεται από το γεγονός πως το 2007 η περιοχή χρησιμοποίησε τους φυσικούς της πόρους 2,6 φορές ταχύτερα απ' ότι τους αναπλήρωσε (σε παγκόσμιο επίπεδο ο δείκτης αυτός ανέρχεται σε 1,5 φορές). Επιπλέον, δεδομένου ότι ο τουρισμός επηρεάστηκε οριακά μόνο από την κρίση και την ύφεση που προκλήθηκε λόγω της Αραβικής Άνοιξης δεν προβλέπεται να διαρκέσει πολύ. Η κατάσταση αναμένεται να επιδεινωθεί με την αύξηση των τουριστικών αφίξεων (τις τελευταίες δύο δεκαετίες, στην περιοχή της Μεσογείου καταγράφηκε η υψηλότερη αύξηση - 9 -
του εισερχόμενου τουρισμού παγκοσμίως), γεγονός που πιθανόν να έχει ανησυχητικές συνέπειες για το περιβάλλον. Το 2010 η τουριστική βιομηχανία (συμπεριλαμβανομένων όλων των συναφών υπηρεσιών και επενδύσεων) αντιπροσώπευε, κατά μέσο όρο, ποσοστό 10,9% του ΑΕΠ, γεγονός που την καθιστά καθοριστική για τις οικονομίες της περιοχής (στους τομείς της απασχόλησης και της συμβολής της στο εξωτερικό εμπορικό ισοζύγιο στις χώρες της Μεσογείου). Από την άλλη πλευρά, σε ορισμένους τομείς όπως οι υποδομές, οι ανθρώπινοι, οι φυσικοί και οι πολιτιστικοί πόροι, καθώς και το ρυθμιστικό πλαίσιο, οι χώρες της Μεσογείου εμφανίζουν, σε διεθνές επίπεδο, σχετικά χαμηλούς δείκτες. Σύμφωνα με μια έκθεση για τον τουρισμό (Blanke & Chiesa, 2009), η Γαλλία και η Ισπανία -χώρες του δείγματος μας- κατατάσσονται μεταξύ των κορυφαίων χωρών που συνεχίζουν να ανοίγουν τον δρόμο για την ανταγωνιστικότητα των ταξιδιών και του τουρισμού, με γενικό δείκτη στη συνολική κατάταξη των 133 χωρών. Οι κυβερνήσεις δίνουν προτεραιότητα στον τουριστικό τομέα με υποστηρικτικές πολιτικές, κάνουν σοβαρές προσπάθειες για την προσέλκυση ξένων τουριστών με έντονες τουριστική εκστρατείες μάρκετινγκ και παρουσιάζουν την χώρα τους σε διεθνείς τουριστικές εκθέσεις και φόρουμ. Ως αποτέλεσμα, η τουριστική βιομηχανία έχει γίνει ένα βασικός τομέα της οικονομίας. Ο τομέας των ταξιδιών και του τουρισμού συνέβαλε στα 1248 δισεκατομμύρια δολάρια ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της ΕΕ ή το 7.8 τοις εκατό της συνολικής (World Travel and Tourism Council, 2011). Το Συμβούλιο της Ευρώπης -όσο αφορά τις υπό -εξέταση χώρες που ανήκουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση- εκτιμά ότι ο τομέας των ταξιδιών και του τουρισμού συμβάλλει στην δημιουργία πάνω από 9,7 εκατομμύρια θέσεων εργασίας στην ΕΕ, το 8,4 τοις εκατό του συνόλου της απασχόλησης το 2011. Η πληροφορία αυτή είναι χρήσιμη για να καθορίζει τη σχέση μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και της τουριστικής ανάπτυξης - 10 -
διότι ο τομέας του τουρισμού στην ΕΕ αποτελεί προτεραιότητα ως μία σημαντική πηγή εσόδων, απασχόλησης και οικονομικής ανάπτυξης. Οι κύριες πηγές του διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) είναι η καύση των ορυκτών καυσίμων. Η ΕΕ έχει γνωρίσει σταθερή αύξηση των εκπομπών των ορυκτών καυσίμων διοξειδίου του άνθρακα με μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης του 6 τοις εκατό ετησίως την χρονική περίοδο 1990-2008 (Boden, Marland, & Andres, 2011). Μεταξύ των πρώτων 20 εθνών που εκπέμπουν περισσότερο ορυκτά καύσιμα διοξειδίου του άνθρακα είναι το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιταλία, η Γαλλία και η Ισπανία (οι τρεις τελευταίες ανήκουν στο δείγμα μας). Το 2008 οι συνολικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από την ΕΕ άγγιξαν τους 712 εκατ. μετρικούς τόνους. Εκπομπές από όλες τις πηγές καυσίμων έχουν αυξηθεί στην περιφέρεια της ΕΕ με την πάροδο του χρόνου, με τα αέρια καύσιμα τώρα να αντιπροσωπεύουν περίπου το 28,1 τοις εκατό του περιφερειακού συνόλου(boden, Marland, & Andres, 2011). - 11 -
Το παρακάτω Γράφημα 1.1 παρουσιάζει κάποιο πλαίσιο για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο (E) στις έντεκα Μεσογειακές χώρες που εξετάζουμε για την περίοδο 1995-2012. 12
Οι χώρες με βάση το παραπάνω γράφημα είναι κατά σειρά: 1. Κύπρος 2. Αίγυπτος 3. Γαλλία 4. Ελλάδα 5. Ιταλία 6. Μάλτα 7. Μαρόκο 8. Πορτογαλία 9. Ισπανία 10. Τυνησία 11. Τουρκία Παρατηρούμε ότι στην περιοχή της Μεσογείου οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ακολουθούν μια ανοδική τάση τα τελευταία χρόνια, στις περισσότερες χώρες, με αρκετές όμως διακυμάνσεις από χρονιά σε χρονιά. Με εξαίρεση τις Γαλλία και Ιταλία, όπου σημειώνεται μια πτώση από το 2004 και μετά και τις Πορτογαλία και Ισπανία, όπου σημειώνεται μια πτώση από το 2008 και 2007 αντίστοιχα. Επίσης, στο παρακάτω γράφημα 1.2 παρατηρούμε την εικόνα για τον τουρισμό με δείκτη τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις σε εκατ. Είναι φανερό πως ο τουρισμός αποτελεί μια βασική βιομηχανία για όλες τις χώρες τις Μεσογείου και ιδιαιτέρως από το 2006 και έπειτα. Τέλος στο γράφημα 1.3 παρατηρούμε την εξέλιξη του κατά κεφαλήν ΑΕΠ των Μεσογειακών χωρών, όπου η μείωση στις περισσότερες είναι φανερή λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης από το 2008 και έπειτα με εξαίρεση την Αίγυπτο, το Μαρόκο και την Τυνησία. 13
Το παρακάτω Γράφημα 1.2 παρουσιάζει κάποιο πλαίσιο για τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις σε εκατ. (T) στις έντεκα Μεσογειακές χώρες που εξετάζουμε για την περίοδο 1995-2012. 14
Το παρακάτω Γράφημα 1.3 παρουσιάζει κάποιο πλαίσιο για το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Y) στις έντεκα Μεσογειακές χώρες που εξετάζουμε για την περίοδο 1995-2012. 15
Η συμμετοχή σε μια παγκόσμια αγορά έχει συνέπειες για την οικονομική εξέλιξη μιας χώρας, τόσο για την αξία του προϊόντος που παράγεται όσο και για την κατανάλωση που προκύπτει. Το ερώτημα εδώ είναι αν η οικονομική ανάπτυξη και οι κοινωνικοί και περιβαλλοντολογικοί δείκτες βελτιώνονται με την πάροδο του χρόνου ή όχι. Πρόσφατα, τα επίπεδα των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα έχουν αυξηθεί σε διάφορους βαθμούς σε ολόκληρη την Μεσόγειο. Τα περιβαλλοντολογικά ζητήματα είναι περίπλοκα ως προς τη φύση και υπερβαίνουν τα εθνικά όρια. Προκειμένου να βελτιστοποιηθεί η οικονομική ανάπτυξη και οι πολιτικές λύσεις πρέπει να εξετάσουν τρέχοντα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως την κλιματική αλλαγή και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από τις βιομηχανίες, καθώς και την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης. Η αυξημένη οικονομική σημασία του τουρισμού θέτει νέα ερωτήματα για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής γραμμής σχετικά με τις καλύτερες πρακτικές, έτσι ώστε να προωθήσουν την οικονομική ανάπτυξη και τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Μάλιστα, δεν υπήρξε μια προσέγγιση χρονοσειρών για να αναλύσει τη σχέση μεταξύ του τουρισμού, των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και την οικονομική ανάπτυξη για τις χώρες της Μεσογείου. Τα ερωτήματα είναι ζωτικής σημασίας για να διαπιστώσουμε τις επιδράσεις του τουρισμού τόσο στο περιβάλλον όσο και στην οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, όπου οι κυβερνήσεις δίνουν συχνά νομοθετικές απαντήσεις σε τρέχοντα περιβαλλοντικά ζητήματα. Η μεθοδολογία Αναφορικά- μιας και θα αναλυθεί εκτενώς στην συνέχεια- η εμπειρική μας ανάλυση αποτελείται από: Η εμπειρική μας μεθοδολογία ακολουθεί έξι στάδια: 16
Στο πρώτο στάδιο, εφαρμόζουμε πέντε έλεγχους στασιμότητας (Levin, Lin & Chu t (2002), Breitung t-stat (2000), Im, Pesaran & Shin W-stat (1997), Fisher-ADF Chi-square (1999, 2002), Fisher-PP Chi-square (1999, 2002) ) για πάνελ δεδομένα για να αναλύσουμε τις ιδιότητες ολοκλήρωσης τους και για να εξακριβώσουμε την τάξη ολοκλήρωσής τους. Στο δεύτερο στάδιο, δεδομένου ότι οι μεταβλητές μας θα βρεθούν ολοκληρωμένες πρώτης τάξεως, I(1), ελέγχουμε για συνολοκλήρωση χρησιμοποιώντας βασισμένες στα κατάλοιπα προσεγγίσεις του Pedroni (1997, 1999, 2004). Στο τρίτο στάδιο, εφόσον απορρίψουμε την μηδενική υπόθεση της μη συνολοκλήρωσης και δεχτούμε ότι οι σειρές των μεταβλητών μας συνολοκληρώνονται, προχωρούμε σε εκτιμήσεις της σχέσεως εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα - τουρισμού - οικονομικής ανάπτυξης με τη μέθοδο για πάνελ της Δυναμικής Εκτίμησης των Ελαχίστων Τετραγώνων (Panel Dynamic Least Squaresεφεξής DOLS) και την μέθοδο για πάνελ της Πλήρους Τροποποιημένης Εκτίμησης των Ελαχίστων Τετραγώνων (Fully Modified Least Squares- εφεξής FMOLS). Στο τέταρτο στάδιο, προχωρούμε με τον έλεγχο συνολοκλήρωσης LM Fisher-type Johansen (1988), με τον οποίο εντοπίζουμε την σχέση ή τις σχέσεις συνολοκλήρωσης στο μοντέλο μας. Στο πέμπτο στάδιο, δεδομένου ότι υπάρχει έστω μια σχέση συνολοκλήρωσης, εξετάζουμε την κατεύθυνση της αιτιότητας με ένα μοντέλο διόρθωσης λαθών (Vector Error Correction Model, VECM) για την μακροχρόνια περίοδο και τέλος, Στο έκτο και τελευταίο στάδιο, εφαρμόζουμε τεστ αιτιότητας κατά Granger για την βραχυχρόνια περίοδο. 17
18
2. Επισκόπηση Βιβλιογραφίας 2.1 Μελέτες με χρονικές σειρές (Time Series) Ο Ubaidillah (2010) χρησιμοποιεί ετήσιες χρονικές σειρές από το 1980 έως το 2010 (30 χρονιές- παρατηρήσεις) για την Μαλαισία. Η Μαλαισία θεωρείται μία από τις πιο ταχύτερα αναπτυσσόμενες χώρες στη Νοτιοανατολική Ασία και τα τελευταία χρόνια ο τουρισμός αναδύεται ως μια προσοδοφόρα βιομηχανία προσελκύοντας όχι μόνο τις άμεσες ξένες επενδύσεις, αλλά και την αύξηση των αγαθών και των υπηρεσιών στις βιομηχανίες σε τομείς όπως η μεταφορά, η διαμονή κ.λπ. Με την έρευνά του προσπαθεί να εξετάσει την αιτιώδη σχέση μεταξύ του τουριστικού τομέα, του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος και των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα. Το μοντέλο της έρευνας είναι οι Διεθνείς Τουριστικές Αφίξεις (TOUR) ως εξαρτημένη μεταβλητή, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ) και το Πραγματικό Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (RGDP) ορίστηκαν ως ανεξάρτητες μεταβλητές του μοντέλου. Σχετικά με την μεθοδολογία, ο Ubaidillah διεξήγαγε τα τεστ Augmented Dickey Fuller (ADF) και Phillips-Perron (PP) για τους ελέγχους στασιμότητας και τεστ συνολοκλήρωσης με την μεθοδολογία Johansen-Juselius. Τέλος, διεξήγαγε ένα πολυμεταβλητό μοντέλο διόρθωσης σφάλματος (Vector Error Correction Model,VECM). Έτσι, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι υπάρχει μια μακροχρόνια σχέση μεταξύ των μεταβλητών στην οποία η οικονομική ανάπτυξη (RGDP) έχει θετική επίδραση στον τουρισμό (TOUR), ενώ οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) έχουν αρνητική επίδραση στον τουρισμό (TOUR). Σημειώνεται, πως οι αιτιώδεις σχέσεις υπάρχουν μόνο από την οικονομική ανάπτυξη στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην βραχυπρόθεσμη περίοδο. 19
Οι Jatuporn & Chien (2011) ερεύνησαν την αιτιώδη σχέση ανάμεσα στην τουριστική ανάπτυξη και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην Ταϋλάνδη για την περίοδο Ιανουάριος 1986 - Μάιος 2010 (293 μηνιαίες παρατηρήσεις), προσπαθώντας να ερευνήσουν την στρατηγική της χώρας για οικονομική μεγέθυνση μέσω της ανάπτυξης μιας κυρίαρχης τουριστικής βιομηχανίας. Θεωρώντας τον εισερχόμενο τουρισμό με προσέγγιση τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις (LITA), την κατανάλωση ενέργειας με προσέγγιση την τιμή των πετρελαϊκών προϊόντων σε εκατ. λίτρα (LENG) και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα προερχόμενες από τον τομέα των μεταφορών (LTCO2), αλλά και από το σύνολο όλων των οικονομικών τομέων (LECO2) αναλύεται ένα πολυμεταβλητό μοντέλο (VAR). Γίνεται ανάλυση μοναδιαίας ρίζας με ADF τεστ, αιτιότητας (Granger Causality test through Toda & Yamamoto (1995)), πρόβλεψης (Generalized Forecast Variance Decomposition) για να αναδείξει την μακροχρόνια σχέση και τις μελλοντικές επιδράσεις από πιθανά σοκ για το προσεχή 24-μηνο. Τα αποτελέσματα της εμπειρικής ανάλυσης των Jatuporn & Chien δείχνουν ότι η τουριστική ανάπτυξη αυξάνει την κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μέσω των μεταφορών και των οικονομικών δραστηριοτήτων. Το ενδιαφέρον είναι, ότι ο τομέας των μεταφορών παίζει σημαντικό ρόλο στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στις μελλοντικές προβλέψεις. Έτσι, τα ευρήματα αυτά υπονοούν πως η τουριστική ανάπτυξη προκαλεί μια αιτιώδη επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην μακροχρόνια σχέση μέσω της κατανάλωσης ενέργειας και των μεταφορών. Ο τομέας των μεταφορών και των οικονομικών δραστηριοτήτων δείχνει την τουριστική επέκταση και επίσης οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα που προέρχονται από αυτές τις δραστηριότητες φανερώνουν μια πηγή δημιουργίας μόλυνσης του τουριστικού τομέα. Βάσει των αποτελεσμάτων, οι Jatuporn & Chien (2011) υποστηρίζουν ότι η ανάπτυξη του τουρισμού αιτιωδώς συνδέεται με τον αυξανόμενο όγκο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η αύξηση του τουρισμού, επομένως, αυξάνει την κατανάλωση ενέργειας και τις 20
εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μέσω των μεταφορών και των διαφόρων οικονομικών δραστηριοτήτων, και το αντίθετο,με εξαίρεση τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, από τις μεταφορές. Μέσα από μια 24-μηνη πρόβλεψη, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι οι μεταφορές και ο τουρισμός είναι οι βασικοί παράγοντες δημιουργίας εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Οι Zaman et al. (2011) χρησιμοποιούν ετήσιες χρονικές σειρές από το 1991 έως το 2010 (19 χρονιές- παρατηρήσεις) για το Πακιστάν. Η μελέτη τους διερευνά τη σχέση μεταξύ πέντε διαφορετικών δεικτών ανάπτυξης του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στο Πακιστάν. Σχετικά με τη μεθοδολογία οι Zaman et al. (2011), εξέτασαν εάν η υπό-εξέταση χρονική σειρά έχει μοναδιαία ρίζα με ADF τεστ, διερεύνησαν την μακροχρόνια σχέση μεταξύ των μεταβλητών χρησιμοποιώντας το έλεγχο συνολοκλήρωσης Engle Granger και όταν βρέθηκαν οι μεταβλητές συνολοκληρωμένες, ένα μοντέλο διόρθωσης σφαλμάτων (ECM) εφαρμόστηκε για να καθορίσει τη βραχυπρόθεσμη δυναμική του συστήματος. Η μελέτη αξιολογεί τέσσερις εναλλακτικές λύσεις, αλλά εξίσου αληθοφανείς υποθέσεις, η κάθε μία με διαφορετικές επιπτώσεις. Αυτές είναι: i) τουριστικοί δείκτες προκαλούν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (η συμβατική άποψη), ii) εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα προκαλούν τουριστικούς δείκτες, iii) υπάρχει μια αμφίδρομη αιτιώδης σχέση μεταξύ των δύο μεταβλητών, iv) και οι δύο μεταβλητές είναι ανεξάρτητες αιτιότητας (αν και συσχετίζονται σε μεγάλο βαθμό). Σύμφωνα με τους Zaman et al. (2011), ο τουρισμός και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος έχουν αυξηθεί στο Πακιστάν, ως εκ τούτου, υπάρχει επιτακτική ανάγκη για την αξιολόγηση και την ανάλυση του πλέγματος τουριστικής υποβάθμισης του περιβάλλοντος και να ανακαλυφθεί η μεταξύ τους σχέση. Στη συνέχεια, οι συγγραφείς χρησιμοποιούν πέντε διαφορετικές προσεγγίσεις (proxies) για να παρουσιάσουν την ανάπτυξη του τουρισμού στο Πακιστάν, οι οποίοι είναι: 21
1. TR: αντιπροσωπεύει τον Διεθνή Τουρισμό (International Tourism), τα έσοδαεισπράξεις (receipts, σε τρέχουσες τιμές, US$). 2. TE: αντιπροσωπεύει τον Διεθνή τουρισμό, τις δαπάνες (expenditures, σε τρέχουσες τιμές, US$). 3. TD : αντιπροσωπεύει την απόλυτη τιμή του ελλείμματος του τουρισμού, δηλαδή TR- TE (absolute value of tourism deficit, σε τρέχουσες τιμές, US$). 4. NRD: αντιπροσωπεύει την εξάντληση των φυσικών πόρων (natural resources depletion, % του GNI), και 5. NFD: αντιπροσωπεύει την καθαρή εξάντληση των δασών (net forest depletion, τρέχων US$) και κάθε proxy-προσέγγιση εκφράζεται σε φυσικό λογάριθμο και ως εκ τούτου, οι διαφορές τους αντιπροσωπεύουν τους ρυθμούς ανάπτυξής τους. Κάθε προσέγγιση παλινδρομείται στο λογάριθμο του CO2 που αντιπροσωπεύει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σε κιλοτόνους (kt). Όλες οι μεταβλητές της τουριστικής ανάπτυξης αναμένεται να έχουν θετικό αντίκτυπο στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Τα αποτελέσματα των τεστ ADF αποκαλύπτουν πως τα κατάλοιπα είναι στάσιμα στα επίπεδα και είναι ολοκληρωμένα μηδενικής τάξης, I(0). Αυτό δείχνει ότι οι δείκτες ανάπτυξης του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα είναι πράγματι συνολοκληρωμένες καθώς διατηρούν μια μακροχρόνια σχέση μεταξύ τους. Επίσης, η διαπίστωση του ECM αποκαλύπτει πως η βραχυπρόθεσμη επίδραση και το αντίκτυπο της μακροπρόθεσμης προσαρμογής μεταξύ των δεικτών του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα είναι σημαντική σε επίπεδο 1%, 5% και 10%, αντίστοιχα. Η παράμετρος προσαρμογής (p) εμφανίζεται με αρνητική τιμή, που σημαίνει τη σύγκλιση μακροπρόθεσμα. Η εκτίμηση του ECM αποκαλύπτει ότι το 71.3%, 61.4%, 15.8%, 14.2% και 79.1% της ανισορροπίας των TE, TR, TD, NRD και NFD που παράγεται από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα θα προσαρμόζεται 22
κάθε χρόνο. Το συμπέρασμα είναι ότι υπάρχει μια σταθερή μακροχρόνια σχέση μεταξύ των δεικτών του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στο Πακιστάν. Τα ευρήματα αποκαλύπτουν πως οι δείκτες τουριστικής ανάπτυξης είναι οι βασικοί παράγοντες για την αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στο Πακιστάν. Δείχνουν ότι η ταχεία ανάπτυξη της τουριστικής βιομηχανίας έρχεται μόνο με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και ένα βελτιωμένο περιβάλλον μπορεί να έρθει μόνο με το κόστος της μειωμένης ανάπτυξης της τουριστικής βιομηχανίας. Τα αποτελέσματα,λοιπόν, δείχνουν ότι υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ της ανάπτυξης του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Τα εμπειρικά αποτελέσματα υποστηρίζουν μετρίως τη συμβατική άποψη πως οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έχουν σημαντική μακροπρόθεσμη επίδραση για τους δείκτες του τουρισμού στο Πακιστάν. Συμπερασματικά, οι Zaman et al. (2011) υποστηρίζουν τη μονόδρομη σχέση αιτιότητας μεταξύ των δεικτών του τουρισμού προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, αφενός και αφετέρου, τη μονόδρομη σχέση αιτιότητας από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην εξάντληση των φυσικών πόρων και από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην καθαρή εξάντληση των δασών που υπάρχουν στο Πακιστάν. Αυτό,επίσης, υποδεικνύει ότι μόνο μια εξίσωση/οι συμβατικές μέθοδοι είναι ανεπαρκείς να εκτιμήσουν την μεταξύ τους σχέση. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να καθιερωθούν οι ταυτόχρονες εξισώσεις για διερεύνηση της μακροχρόνιας σχέσης. Το συμπέρασμα αυτό ανοίγει ένα νέο δρόμο για τους μελλοντικούς ερευνητές. Οι Katircioglu et al. (2014) διερεύνησαν την μακροχρόνια σχέση ισορροπίας ανάμεσα στον διεθνή τουρισμό, την κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2), και την κατεύθυνσης αυτής της σχέσης για την περίπτωσης ενός μικρού κράτους, την Κύπρο, που προσελκύει πάνω από 2 εκατ. διεθνείς τουρίστες κάθε χρόνο. Χρησιμοποίησαν 23
ετήσιες χρονικές σειρές από το 1970 έως το 2009 (39 χρονιές- παρατηρήσεις) που αφορούν το νότιο κομμάτι του νησιού της Κύπρου και δημιούργησαν δυο διαφορετικά μοντέλα για την εκτίμηση της μακροχρόνιας σχέσης ισορροπίας ανάμεσα στον Διεθνή Τουρισμό (συνολικός αριθμός διεθνών τουριστικών αφίξεων, T), την κατανάλωση ενέργειας (σε κιλοτόνους ισοδύναμου πετρελαίου, Ε) και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (προσέγγιση για την κλιματική αλλαγή σε κιλοτόνους). Μεθοδολογικά, ανέπτυξαν το τεστ μοναδιαίας ρίζας των Kwiatkowski Phillips, Schmidt and Shin (KPSS), την μέθοδο συνολοκλήρωσης Αυτοπαλίνδρομων Κατανεμημένων Χρονικών Υστερήσεων - Autoregressive Distributed Lag (ARDL) Bounds test - και τέλος, ανέπτυξαν ένα κατά συνθήκη μοντέλο διόρθωσης σφάλματος υπό την ARDL προσέγγιση. Οι συγγραφείς θεωρούν πως οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έχουν χρησιμοποιηθεί από τις διάφορες μελέτες εκτενώς και αποτελούν καλή προσέγγιση -proxy- για την κλιματική αλλαγή. Επίσης, πολλές μελέτες συνδέουν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα με την κατανάλωση ενέργειας. Το αρχικό σημείο της έρευνας των Katircioglu et al. (2014) είναι ότι οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις μπορεί να είναι επίσης προσδιοριστικός παράγοντας της κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Τα αποτελέσματα του KPSS τεστ δείχνουν ότι οι μεταβλητές T,E και CO2 είναι μη στάσιμες στα επίπεδα, αλλά γίνονται στάσιμες στις πρώτες διαφορές (ολοκληρωμένες πρώτης τάξης, I(1)). Στη συνέχεια, με την μέθοδο ARDL ερευνάται η μακροχρόνια σχέση ισορροπίας των υπό- εξέταση μεταβλητών σε δυο διαφορετικά μοντέλα: i) CO 2t = f (T t, E t ) και ii) E t = f (T t, CO 2t ). Τα αποτελέσματα δείχνουν σχέσεις στα επίπεδα των μεταβλητών και φανερώνουν πώς οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις έχουν θετικό και στατιστικά σημαντικό αντίκτυπο στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και στην κατανάλωση ενέργειας. Στην συνέχεια, με το ECM (Error Correction Model) διαπιστώνεται ότι καταρχήν ο όρος ECT είναι στατιστικά σημαντικός και αρνητικός όπως αναμενόταν. Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα συγκλίνουν στην μακροχρόνια ισορροπία με 95,4% ταχύτητα 24
προσαρμογής - πολύ γρήγορη προσαρμογή έπειτα από κάποιο σοκ- μέσω των καναλιών των διεθνών τουριστικών αφίξεων και της κατανάλωσης ενέργειας και επίσης, η κατανάλωση ενέργειας συγκλίνει στην μακροχρόνια ισορροπία με 13,5% ταχύτητα προσαρμογής -αργή αναπροσαρμογή- μέσω των καναλιών των διεθνών τουριστικών αφίξεων και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Τέλος, η κατεύθυνση αιτιότητας κατά Granger μακροχρόνια είναι 1) από τον τουρισμό και την κατανάλωση ενέργειας στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και 2) από τον τουρισμό και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην κατανάλωση ενέργειας. Αυτά τα αποτελέσματα δείχνουν πως ο εισερχόμενος τουρισμός στην Κύπρο είναι καταλυτικός για την κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (κλιματική αλλαγή), υποδεικνύοντας ότι μια αλλαγή στις τουριστικές αφίξεις θα οδηγήσει σε αλλαγές στην κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην μακροπρόθεσμη περίοδο. Επιπρόσθετα, διαπιστώθηκαν και βραχυπρόθεσμες αιτιώδεις σχέσεις: 1. Αμφίδρομη αιτιώδη σχέση ανάμεσα στην κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 2. Μονόδρομη αιτιώδη σχέση από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα προς τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις. 3. Μονόδρομη αιτιώδη σχέση από την κατανάλωση ενέργειας προς τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις. Εν κατακλείδι, οι Katircioglu et al. (2014) συμπεραίνουν πως ο τουρισμός έχει μια άμεση θετική και στατιστικά σημαντική επίδραση στα επίπεδα των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και της κατανάλωσης ενέργειας στην μακροχρόνια περίοδο στην χώρα της Κύπρου. Οι βραχυχρόνιες αιτιώδεις σχέσεις αναδεικνύουν το γεγονός ότι υπάρχει μια ανατροφοδότηση -feedback- ανάμεσα στην κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές 25
διοξειδίου του άνθρακα στην Κύπρο, και πως μια υψηλότερη κατανάλωση ενέργειας θα οδηγήσει όχι μόνο σε υψηλότερη οικονομική ανάπτυξη αλλά και σε υψηλότερο αριθμό τουριστικών αφίξεων στην βραχυχρόνια περίοδο. 26
2.2 Μελέτες με πάνελ δεδομένα (Panel Data) Η Cialani (2013) εξέτασε τις σχέσεις ανάμεσα στις κατά κεφαλήν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO 2 ), το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, ΑΕΠ (GDP) και το διεθνές εμπόριο με πάνελ δεδομένα για την περίοδο 1960-2008 (48 χρονιές- παρατηρήσεις) για τα εξής δείγματα χωρών: ένα δείγμα 150 χωρών και δύο υποδείγματα, ένα για τις χώρες που ανήκουν στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) ("OECD economies": 30 χώρες) και ένα για τις υπόλοιπες που δεν ανήκουν στο Ο.Ο.Σ.Α. ("Non-OECD economies": 120 χώρες). Οι μεταβλητές πάρθηκαν σε λογάριθμους του κατά κεφαλήν Πραγματικού Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (εκφρασμένου σε US$ σε πραγματικές 2005 PPP (adjusted dollars), Y), των κατά κεφαλήν εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε μετρικούς τόνους (E) και του Διεθνούς Εμπορίου που εκφράστηκε ως οι Εξαγωγές συν τις Εισαγωγές διαιρούμενες από το ΑΕΠ (ο συνολικός δηλαδή όγκος του εμπορίου ως ποσοστό του ΑΕΠ, T). Η μεθοδολογία της Cialani συνοπτικά αποτελείται από το τεστ για πάνελ, για τον έλεγχο μοναδιαίας ρίζας των Im, Pesaran και Shin (2003) και ένα μοντέλο διόρθωσης λαθών για πάνελ μοντέλα που αναπτύχθηκε από τον Westerlund (2007). Οι μεταβλητές για όλα τα δείγματα χωρών γίνονται στάσιμες στις πρώτες διαφορές και είναι ολοκληρωμένες πρώτης τάξης, I(1). Έπειτα, ο έλεγχος συνολοκλήρωσης για πάνελ πραγματοποιείται χρησιμοποιώντας μια υστέρηση και α) σταθερά και τάση β) ούτε σταθερά και τάση και γ) μόνο σταθερά και χωρίς τάση. Η οικονομική επίπτωση της ύπαρξης συνολοκλήρωσης είναι ότι υπάρχει μια μακροχρόνια σταθερή σχέση ισορροπίας για τις μεταβλητές Ε, Υ και Τ για ολόκληρο το δείγμα χωρών ως πάνελ και για το υπόδειγμα των χωρών που δεν ανήκουν στον Ο.Ο.Σ.Α. είτε ως πάνελ δεδομένα είτε ως διαστρωματικές σειρές, ανεξάρτητες μια προς μια δηλαδή οι χώρες αυτές. 27
Επιπρόσθετα, τα αποτελέσματα του μοντέλου διόρθωσης λαθών (ΕCM) για τις βραχυχρόνιες διακυμάνσεις γύρω από την μακροχρόνια σχέση ισορροπίας, δείχνουν πως ο όρος έχει,όπως αναμένεται, αρνητικό πρόσημο και είναι στατιστικά σημαντικός. Αποκαλύπτεται, λοιπόν, ότι ο όρος -σε απόλυτες τιμές- είναι μεγαλύτερος για τις χώρες που δεν ανήκουν στον Ο.Ο.Σ.Α. γεγονός που σημαίνει πως απαιτείται περισσότερος χρόνος για να αποκατασταθεί η ισορροπία ύστερα από κάποια απόκλιση από αυτήν σε αυτές τις χώρες από ότι αν συνέβαινε σε χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. Έτσι, αναδεικνύονται οι αποκλίσεις/διαφορές ανάμεσα στα δύο υποδείγματα όσο αφορά την προσαρμογή τους στην ισορροπία. Συμπερασματικά, η Cialani (2013) διαπιστώνει ότι υπάρχει μακροχρόνια σχέση ισορροπίας για τις τρείς μεταβλητές για ολόκληρο το δείγμα, καθώς και για το δείγμα των χωρών που δεν ανήκουν στον Ο.Ο.Σ.Α. Επίσης, υπάρχει μια σημαντική αμφίδρομη βραχυχρόνια αιτιώδης σχέση ανάμεσα στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και το ΑΕΠ για τις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. Μάλιστα, αυτή η σχέση ήταν αναμενόμενη μιας και οι χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. όντως έχουν παρουσιάσει μια μεγάλη αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στην υπό-εξέταση περίοδο. Ακόμη, όσο υψηλότερο είναι το ΑΕΠ (εισόδημα) μιας χώρας, τόσο υψηλότερο αναμένεται να είναι και το σύνολο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέσω της παραγωγής ή/και της κατανάλωσης. Τέλος, υπάρχει μια αμφίδρομη αιτιώδη σχέση ανάμεσα στο διεθνές εμπόριο και το ΑΕΠ για ολόκληρο το δείγμα και μια μονόδρομη αιτιώδη σχέση ανάμεσα στο διεθνές εμπόριο και το ΑΕΠ για το υπόδειγμα των χωρών του Ο.Ο.Σ.Α. Για το δείγμα των χωρών που δεν ανήκουν στον Ο.Ο.Σ.Α. δεν υπάρχουν άμεσες επιδράσεις του ΑΕΠ και του εμπορίου στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Αυτό υποδεικνύει ότι ούτε η οικονομική ανάπτυξη ούτε το διεθνές εμπόριο έχουν κάποια σημαντική επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στις χώρες που δεν ανήκουν στον Ο.Ο.Σ.Α. 28
O Jung Wan Lee (2013) διερεύνησε την συνεισφορά των ξένων -εισερχόμενωνάμεσων επενδύσεων, ΞΑΕ (Foreign Direct Investment,FDI) στην καθαρή χρήση ενέργειας, στο διοξείδιο του άνθρακα και στην οικονομική ανάπτυξη για 19 χώρες που ανήκουν στους G20 για την περίοδο 1971 έως 2009 (741 παρατηρήσεις). O Jung Wan Lee θεωρεί ότι οι ΞΑΕ συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ παράλληλα μπορεί να οδηγήσουν στην αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας και επομένως σε υψηλότερο ποσοστό εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Αναπτύσσει λοιπόν τις παρακάτω τέσσερις υποθέσεις: 1. Οι ΞΑΕ οδηγούν σε οικονομική ανάπτυξη. 2. Η οικονομική ανάπτυξη σχετίζεται θετικά με τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 3. Οι ΞΑΕ σχετίζονται θετικά με τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 4. Οι ΞΑΕ σχετίζονται θετικά με την καθαρή κατανάλωση/χρήση ενέργειας (Clean Energy Use). Αναπτύσσει,λοιπόν, το μοντέλο και εκτιμά τις σχέσεις ανάμεσα στις καθαρές εισερχόμενες ΞΑΕ (FDI, σε τρέχουσες τιμές US$), στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2, σε χιλιάδες μετρικούς τόνους), στη κατανάλωση ενέργειας (Energy Use, σε χιλιάδες μετρικούς τόνους ισοδύναμου πετρελαίου), στην Καθαρή Κατανάλωση ενέργειας (Clean Energy Use, non carbohydrate, ενέργεια δηλαδή που δεν παράγει διοξείδιο του άνθρακα από εναλλακτικές πηγές ενέργειας) και στην οικονομική ανάπτυξη μέσω του δείκτη του πραγματικού ΑΕΠ (real GDP). O Jung Wan Lee (2013) μεθοδολογικά διενεργεί πέντε τεστ για τον έλεγχο μοναδιαίας ρίζας που είναι τα τεστ των 1) Levin, Lin & Chu, 2) Breitung, 3) Im, Pesaran & Shin, 4) Fisher- ADF και 5) Fisher-PP. Όλες οι χρονικές σειρές των μεταβλητών γίνονται στάσιμες στις πρώτες διαφορές και είναι επομένως ολοκληρωμένες πρώτης τάξης. Έπειτα, ακολουθεί ο έλεγχος συνολοκλήρωσης Johansen-τύπου Fisher- για πάνελ δεδομένα και η υπόθεση της μη συνολοκλήρωσης απορρίπτεται στον έλεγχο συνολοκλήρωσης και διαπιστώνεται ότι υπάρχει 29
μια μακροχρόνια σχέση ισορροπίας ανάμεσα στις υπό- εξέταση μεταβλητές. Στην συνέχεια, χρησιμοποιείται ένα μοντέλο για πάνελ διόρθωσης λαθών για να υπολογίσει αυτήν την σχέση. Τέλος, το τεστ του Hausman δείχνει ότι το μοντέλο με σταθερές επιδράσεις είναι πιο ισχυρό. Τα συμπεράσματα του Jung Wan Lee (2013) είναι ότι οι ΞΑΕ επιδρούν στην οικονομική ανάπτυξη ενώ δεν έχουν άμεση θετική επίδραση στην αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα στις χώρες των G20. Ωστόσο, είναι γενικά αποδεκτό πως οι ΞΑΕ έχουν κάποια επιρροή στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης έρευνας φανερώνουν ότι οι ΞΑΕ στις αναπτυγμένες χώρες των G20 μπορεί να έχουν χρησιμοποιηθεί με έναν ιδιαίτερα καινοτόμο τρόπο, ο οποίος δεν συμφωνεί με την γραμμικά αυξανόμενη τάση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Έτσι, ο συγγραφέας θεωρεί ότι οι ΞΑΕ συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών των G20, ενώ παράλληλα επιδρούν οριακά στην αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και αποτελώντας μια σημαντική εισροή στις οικονομίες τους. Ένα ακόμα σημαντικό συμπέρασμα είναι πως η καθαρή κατανάλωση ενέργειας (Clean Energy Use) οδηγεί στην οικονομική ανάπτυξη, ενώ μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Το εύρημα αυτό υποδηλώνει, επίσης, ότι η καθαρή κατανάλωση/χρήση ενέργειας μπορεί να οξύνθηκε λόγω της τεχνολογικής προόδου που συνοδεύεται από τις ΞΑΕ, οδηγώντας σε ταχεία αύξηση της χρήσης καθαρής ενέργειας και την ανάπτυξη καθαρών πηγών ενέργειας, και ως εκ τούτου, οδήγησε σε μείωση των εκπομπών CO2. Οι Jung Wan Lee & Tantatape Brahmasrene (2013 α) διερεύνησαν την επίδραση του τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Στην εμπειρική ανάλυση ελέγχων μοναδιαίας ρίζας και τεστ συνολοκλήρωσης, χρησιμοποιούν ετήσια πάνελ στοιχεία των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης -27 χώρες- από το 1988 έως το 30
2009 (22 παρατηρήσεις για κάθε χώρα) για να εξετασθεί η μακροχρόνια σχέση ισορροπίας μεταξύ τουρισμού (μετράται με Τουριστικές Εισπράξεις ανά κάτοικο σε τρέχουσες τιμές US$), εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (ανά κάτοικο σε μετρικούς τόνους), οικονομικής ανάπτυξης (ΑΕΠ), και άμεσων ξένων επενδύσεων (FDI, οι εισροές ανά κάτοικο σε τρέχουσες τιμές US$). Όλες οι μεταβλητές μετατράπηκαν σε λογάριθμους, οι οποίοι είναι μία προτιμώμενη μέθοδος για την κατασκευή ορθής εκτίμησης των αποτελεσμάτων. Οι συγγραφείς θέτουν το ερώτημα κατά πόσον ο τουρισμός προκαλεί αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και της οικονομικής ανάπτυξης στην περιοχή. Τα ερωτήματα είναι ζωτικής σημασίας για να προσδιοριστούν επακριβώς οι επιδράσεις του τουρισμού τόσο στο περιβάλλον όσο και στην οικονομική ανάπτυξη στην περιοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου οι κυβερνήσεις απαντούν νομοθετικά σε τρέχοντα περιβαλλοντικά ζητήματα. Πέρα από την επίδραση του τουρισμού στην οικονομική ανάπτυξη και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, οι ΞΑΕ (FDI) περιλαμβάνονται για την εξάλειψη της μεροληψίας όταν παραλείπονται μεταβλητές ("omitted variable bias"). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, οι Jung Lee Wan & Tantatape Brahmasrene (2013 α) δημιούργησαν τις ακόλουθες υποθέσεις για το μοντέλο τους: 1. Ο τουρισμός επηρεάζει άμεσα την οικονομική ανάπτυξη. 2. Η οικονομική ανάπτυξη οδηγεί σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. 3. Η αύξηση του τουρισμού δεν πρέπει να οδηγήσει σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Μπορεί ακόμη και να οδηγήσει σε μείωση των εκπομπών CO2. 4. Οι ΞΑΕ επιδρούν άμεσα στην οικονομική ανάπτυξη, αλλά αντιστρόφως ανάλογα με τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 5. Υπάρχει μια μακροχρόνια σχέση ισορροπίας μεταξύ τουρισμού, οικονομικής ανάπτυξης, εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και άμεσων ξένων επενδύσεων. 31
Οι παρακάτω υποθέσεις για τα εμπειρικά μοντέλα μπορεί να προσδιοριστούν ως εξής: Economic Growth= f (CO2+, Tourism+, FDI+) CO2= f (Economic Growth+, Tourism-, FDI+) Όσον αφορά τη μεθοδολογία, εν συντομία, οι Jung Wan Lee & Tantatape Brahmasrene (2013 α) διενεργούν πέντε τεστ για πάνελ ελέγχους μοναδιαίας ρίζας (Levin, Lin & Chu- Breitung - Im, Pesaran και Shin- Fisher-ADF- Fisher-PP), έναν Johansen έλεγχο συνολοκλήρωσης τύπου Fisher για πάνελ και μοντέλα σταθερών επιδράσεων. Στο πρώτο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ο τουρισμός και οι ΞΑΕ είναι ανεξάρτητες μεταβλητές. Κάθε μία από αυτές τις ανεξάρτητες μεταβλητές επηρεάζει θετικά την οικονομική ανάπτυξη. Από την άλλη πλευρά, στο δεύτερο μοντέλο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, η οικονομική ανάπτυξη, ο τουρισμός και οι ΞΑΕ είναι ανεξάρτητες μεταβλητές. Η οικονομική ανάπτυξη και οι ΞΑΕ επηρεάζουν άμεσα τις εκπομπές CO 2 ενώ ο τουρισμός, έχει μια αντίστροφη επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Αν και η άμεση επίδραση των ΞΑΕ στην οικονομική ανάπτυξη βρίσκεται συνήθως σε περισσότερες έρευνες, το πλέγμα των άμεσων ξένων επενδύσεων και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα παράγει ανάμεικτα αποτελέσματα. Στην προκειμένη περίπτωση, η μελέτη αυτή προσθέτει στην υπάρχουσα βιβλιογραφία πως η αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων μπορεί να μειώσει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ειδικά στην ΕΕ. Οι ΞΑΕ στην ΕΕ μπορεί να προωθήσει την ενεργειακή απόδοση μέσω της τεχνολογίας, της καινοτομίας και των νέων τεχνολογιών με αποτέλεσμα τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. 32
Οι Jung Wan Lee & Tantatape Brahmasrene (2013 α) έκαναν τρεις κύριες σημαντικές συνεισφορές στη βιβλιογραφία σχετικά με τη μακροχρόνια σχέση μεταξύ του τουρισμού, οικονομικής ανάπτυξης, εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και το ΞΑΕ: Πρώτον, η έρευνα προσπάθησε να αξιοποιήσει τα δεδομένα από διαφορετικές πηγές για τη μελέτη της σχέσης αυτής στην ΕΕ, χρησιμοποιώντας τεστ μοναδιαίας ρίζας και συνολοκλήρωσης κατά την περίοδο της 1988-2009. Δεύτερον, τα αποτελέσματα από τη χρήση πάνελ πολυμεταβλητών μοντέλων βασίζονται σε διαφορετικές έννοιες στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Τα εκτιμώμενα αποτελέσματα των Jung Wan Lee & Tantatape Brahmasrene (2013 β) θα πρέπει να είναι σταθερά και στατιστικά αποδεκτά από τις γνωστές και κατάλληλες οικονομετρικές μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν στην ανάλυση. Τρίτον, είναι μία από τις λίγες προσπάθειες να χρησιμοποιηθούν πάνελ δεδομένα του πίνακα για την ενημέρωση των πολιτικών αποφάσεων. Τυχόν φορείς πολιτικής μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτά τα πορίσματα για την υποστήριξη της προώθησης της ανάπτυξης του τουρισμού στην ΕΕ, αλλά όχι εις βάρος των περιβαλλοντικών ζητημάτων. Για να συνοψίσουμε, υπάρχει μια μακροχρόνια σχέση ισορροπίας μεταξύ του τουρισμού, των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, της οικονομικής ανάπτυξης και των άμεσων ξένων επενδύσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο τουρισμός επηρεάζει άμεσα την οικονομική ανάπτυξη και μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ΕΕ. Η σχέση μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μπορεί να είναι διαφορετική για μια αναπτυσσόμενη χώρα σε σχέση με μια αναπτυγμένη χώρα. Ο τουρισμός και οι ΞΑΕ έχουν μια υψηλά σημαντική θετική επίδραση στην οικονομική ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. 33
Η οικονομική ανάπτυξη παρουσιάζει υψηλά σημαντική θετική επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ΕΕ. Ο τουρισμός είναι αντιστρόφως ανάλογος προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ΕΕ. Οι ΞΑΕ αναλαμβάνουν έναν υψηλά σημαντικό αρνητικό αντίκτυπο στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ΕΕ. Ένα δεύτερο άρθρο των Jung Wan Lee και Brahmasrene (2013 β) σχετίζεται με μια πάνελ προσέγγιση συνολοκλήρωσης, αλλά εξακολουθεί να βρίσκεται υπό αναθεώρηση σε ένα κορυφαίο -όπως μάθαμε- περιοδικό και δεν έχει δημοσιευτεί ακόμα. Μετά από την προσωπική μου επικοινωνία μέσω e-mail (03/09/2014) με τον καθηγητή Brahmasrene και βαθιά περισυλλογή, αποφασίσαμε να αναφέρουμε την περίληψη του, διότι συνδέεται άμεσα με το μοντέλο μας και σε περίπτωση που γίνει δεκτό / δημοσιευτεί θα αναφέρουμε αυτό το άρθρο επίσης. Αυτή η έρευνα των Jung Wan Lee και Brahmasrene (2013 β) διερευνά τις σχέσεις μεταξύ του τουρισμού, της οικονομικής ανάπτυξης και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα - τις ακριβείς δηλαδή μεταβλητές που εξετάζει και η δική μας έρευνα. Το δείγμα αφορά τα ετήσια στοιχεία πάνελ των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας για την περίοδο 1988-2010. Τα αποτελέσματα από το τεστ συνολοκλήρωσης για πάνελ υποδεικνύουν ότι υπάρχει μια μακροχρόνια σχέση μεταξύ αυτών των μεταβλητών. Επίσης, στην βραχυχρόνια περίοδο χρησιμοποιώντας μοντέλα τυχαίων επιδράσεων, ο τουρισμός έχει υψηλή σημαντική θετική επίδραση στην οικονομική ανάπτυξη και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 34
2.3 Κριτικές (Reviews) Οι Romero & Molina (2013) έγραψαν μια κριτική όσο αφορά την δημοσιευμένη βιβλιογραφία σχετικά με την σύνδεση τουρισμού και οικονομικής ανάπτυξης παρέχοντας μια θεματική και χρονολογική ανάλυση της εμπειρικής ανάλυσης πάνω στο θέμα. Παρουσίασαν,λοιπόν, 87 μελέτες και τρεις μεγάλες κατηγορίες προέκυψαν όσο αφορά την μεθοδολογία: 1) Time Series- Χρονοσειρές (63 μελέτες) 2) Panel Data- Πάνελ Δεδομένα (20 μελέτες) 3) Cross-sectional Data- Διαστρωματικά στοιχεία (4 μελέτες) Από αυτές τις μελέτες, 55 έδειξαν μονόδρομη σχέση μεταξύ τουρισμού και οικονομικής ανάπτυξης, 16 μελέτες μια αμφίδρομη σχέση, 9 μελέτες έδειξαν πως η σύνδεση είναι από την οικονομική ανάπτυξη στον τουρισμό και 4 μόνο μελέτες δεν προσδιόρισαν καμία σχέση μεταξύ των δυο μεταβλητών. Συνολικά, η επισκόπηση/κριτική βιβλιογραφίας που έκαναν οι Romero & Molina (2013) έδειξαν ότι ο τουρισμός συνεισφέρει στην οικονομική ανάπτυξη. Παρόλα αυτά, όλες οι μελέτες είναι αρκετά "ευαίσθητες" όσο αφορά την επιλογή του μοντέλου και τις οικονομετρικές μελέτες που χρησιμοποιήθηκαν. Οι συγγραφείς υπογράμμισαν 5 βασικά συμπεράσματα: 1) Από την πρώτη εμπειρική ανάλυση επί του πλέγματος τουρισμού- οικονομικής ανάπτυξης το 2002, έχει συμβεί μια θετική εξέλιξη προς την χρησιμοποίηση βελτιωμένων τεχνικών στις πιο πρόσφατες έρευνες για να εντοπίσουν την αιτιώδη επίδραση μεταξύ των δύο μεταβλητών. 2) Η σύνδεση μεταξύ της οικονομικής ανάπτυξης και του βαθμού εξειδίκευσης της κάθε χώρας στον τομέα του τουρισμού αναγνωρίστηκε ανάμεσα στις διάφορες 35
μελέτες. Αυτή η σύνδεση δείχνει μια φθίνουσα οριακή τάση, όπως ο βαθμός εξειδίκευσης αυξάνεται. 3) Λίγες μελέτες έχουν αναλύσει την σχέση τουρισμού και οικονομικής ανάπτυξης σε περιφερειακό επίπεδο και αυτό πρέπει να ληφθεί υπόψη μελλοντικά. 4) Η ευαισθησία του τουριστικού τομέα σε ένα μεγάλο αριθμό εξωγενών μεταβλητών (όπως για παράδειγμα η πολιτική σταθερότητα, οι επιδημικές ασθένειες, οι φυσικές καταστροφές, η τρομοκρατία ή οι παγκόσμιες οικονομικές κρίσεις) είναι επίσης άξια αναφοράς. 5) Μερικές μελέτες έχουν δείξει ότι η οριακή οικονομική ανάπτυξη που δημιουργείται από τον τουρισμό τείνει να μειώνεται με το πέρασμα του χρόνου, πιθανώς λόγω της εξάντλησης των φυσικών πόρων, με την «ψυχολογική κόπωση" ("tourism fatigue") ή την έλλειψη της κατάλληλης προσαρμογής μεταξύ της ανάπτυξης του τουρισμού και άλλων συμπληρωματικών παραγόντων όπως το οικονομικό ή το ανθρώπινο κεφάλαιο. Περισσότερες μελέτες που αναλύουν το θέμα αυτό κρίνονται απαραίτητες. Με άλλα λόγια, οι μελέτες έδειξαν την αιτιώδη σχέση ανάμεσα στον τουρισμό και την οικονομική ανάπτυξη και μπορεί να αποδειχθεί πως η σχέση μεταξύ του τουρισμού και της οικονομικής ανάπτυξης εξαρτάται από διάφορους παράγοντες. Ο κυριότερος είναι η εξειδίκευση της κάθε χώρας στον τομέα του τουρισμού και, επίσης, ο χρονικός ορίζοντας της επίπτωσης του τουρισμού στην ανάπτυξη, αλλά το μέγεθος αυτής της επίδρασης διαφέρει σημαντικά, όχι μόνο μεταξύ των μελετών, αλλά και μεταξύ των διαφόρων εκτιμήσεων που λαμβάνονται στο πλαίσιο της ίδιας μελέτη. Μπορεί να είναι σκόπιμο να καθοριστεί το μέγεθος της συνεισφοράς αυτής από τον υπολογισμό συνολικών μέτρων με βάση τις δημοσιευμένες επιστημονικές έρευνες. Για το σκοπό αυτό, οι τεχνικές μετανάλυσης προτείνονται από τους Romero & Molina (2013) για μελλοντική έρευνα, καθώς επιτρέπουν 36
την ποσοτική σύνθεση /ενσωμάτωση των πολυάριθμων εκτιμήσεων που λαμβάνονται σε προηγούμενες μελέτες. Ακολουθεί μια σύνοψη της επισκόπησης της βιβλιογραφίας μας όπου σε κάθε άρθρο αναφέρονται ο/οι συγγραφέας/συγγραφείς, η χρονολογία, το δείγμα, το μοντέλο και η μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε καθώς και τα κυριότερα συμπεράσματα. 37
Α/Α Χρονολογία 1 2013 2 2011 3 2011 Συγγραφέαςεις Nur Zaimah Ubaidillah Chalermpon Jatuporn, Li- Hsien Chien Khalid Zaman, Muhammad Mushtaq Khan, Mehboob Ahmad Πίνακας 2.1 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ: ΣΥΝΟΨΗ Δείγμα Μοντέλο Μεθοδολογία Συμπεράσματα Ετήσιες Χρονικές σειρές για την περίοδο 1980-2010 για την Μαλαισία. Μηνιαίες Χρονικές Σειρές Ιανουάριος 1986 - Μάιος 2010 για την Ταϊλάνδη. Ετήσιες Χρονικές σειρές για την περίοδο 1991-2010 για το Πακιστάν. Τριμεταβλητό μοντέλο: Διεθνείς Τουριστικές Αφίξεις (TOUR), Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) σε κιλοτόνους (kt) και ΑΕΠ κατά κεφαλήν (RGDP). Πολυμεταβλητό μοντέλο: Διεθνείς τουριστικές αφίξεις (LITA), Κατανάλωση Ενέργειας με προσέγγιση την τιμή των πετρελαϊκών προϊόντων σε εκατ. λίτρα (LENG), και εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα προερχόμενες από τον τομέα των μεταφορών (LTCO2) αλλά και από το σύνολο όλων των οικονομικών τομέων (LECO2). Διμεταβλητό μοντέλο: 5 μοντέλα για τον τουρισμό TR,TE, TD,NRD,NFD --> 5 non-linear models με Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) σε κιλοτόνους (kt). Augmented Dickey Fuller (ADF) and Phillips-Perron (PP) for Unit Root tests, Johansen-Juselius Cointegration test,vector Error Correction Model (VECM). ADF for Unit Root tests, Multivariate Vector Autoregressive (VAR) Model, Granger Causality test through Toda and Yamamoto (1995). Generalized Forecast Variance Decomposition in 24-period. ADF Unit Root test, Engle and Granger Cointegration, Error Correction Model (ECM). Μακροχρόνια σχέση μεταξύ των μεταβλητών στην οποία η οικονομική ανάπτυξη (RGDP) έχει θετική επίδραση στον τουρισμό (TOUR) ενώ οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) έχουν αρνητική επίδραση στον τουρισμό (TOUR). Σημειώνεται ότι οι αιτιώδεις σχέσεις υπάρχουν μόνο από την οικονομική ανάπτυξη στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην βραχυπρόθεσμη περίοδο. Η ανάπτυξη του τουρισμού αιτιωδώς συνδέεται με τον αυξανόμενο όγκο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Η αύξηση του τουρισμού, επομένως, αυξάνει την κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα μέσω των μεταφορών και των διαφόρων οικονομικών δραστηριοτήτων. Αμφίδρομη σχέση μεταξύ της ανάπτυξης του τουρισμού και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Υποστήριξη της μετρίως συμβατικής άποψης ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα έχουν σημαντική μακροπρόθεσμη επίδραση για τους δείκτες του τουρισμού στο Πακιστάν. 38
4 2014 Salih Turan Katircioglu, Mete Feridun, Ceyhun Kilinc 5 2013 Catia Cialani 6 2013 Jung Wan Lee Ετήσιες Χρονικές σειρές για την περίοδο 1970-2009 για την Κύπρο. Ετήσια Πάνελ δεδομένα για την περίοδο 1960-2008 για τα εξής δείγματα χωρών: ένα δείγμα 150 χωρών και δυο υποδείγματα, ένα για τις χώρες που ανήκουν στον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (Ο.Ο.Σ.Α.) ("OECD economies": 30 χώρες) και ένα για τις υπόλοιπες που δεν ανήκουν στο Ο.Ο.Σ.Α. ("Non-OECD economies": 120 χώρες). Ετήσια Πάνελ δεδομένα για την περίοδο 1971-2009 για 19 έθνη των G20. Τριμεταβλητό μοντέλο: Διεθνείς τουριστικές αφίξεις (T), Κατανάλωση ενέργειας (σε κιλοτόνους ισοδύναμου πετρελαίου, Ε) και Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα σε κιλοτόνους (kt). ΑΕΠ κατά κεφαλήν (Y), Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο σε κιλοτόνους (E) and Διεθνές Εμπόριο ως οι Εξαγωγές συν τις Εισαγωγές διαιρούμενες από το ΑΕΠ (ο συνολικός δηλαδή όγκος του εμπορίου ως ποσοστό του ΑΕΠ, T) Πολυμεταβλητό μοντέλο: Kαθαρές εισερχόμενες ΞΑΕ (FDI, σε τρέχουσες τιμές US$) εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (σε χιλιάδες μετρικούς τόνους), κατανάλωση ενέργειας (σε χιλιάδες μετρικούς τόνους ισοδύναμου πετρελαίου), Καθαρή Κατανάλωση ενέργειας (ενέργεια δηλαδή που δεν παράγει διοξείδιο του άνθρακα από εναλλακτικές πηγές ενέργειας) και οικονομική ανάπτυξη μέσω του δείκτη του πραγματικού ΑΕΠ. Kwiatkowski Phillips, Schmidt and Shin' s Unit Root test (KPSS), Autoregressive Distributed Lag (ARDL) Bounds test for level relationships, Conditional Error Correction Estimations under the ARDL approach. Panel Unit Root test of Im, Pesaran and Shin (2003), ECMbased Panel Cointegration tests (Westerlund, 2007). 5 Panel Unit Root tests (Levin, Lin & Chu-Breitung -Im, Pesaran & Shin- Fisher-ADF- Fisher- PP), Fisher-type Johansen Panel cointegration test, Fixed-effects models. O τουρισμός έχει μια άμεση θετική και στατιστικά σημαντική επίδραση στα επίπεδα των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και της κατανάλωσης ενέργειας στην μακροχρόνια περίοδο στην χώρα της Κύπρου. Οι βραχυχρόνιες αιτιώδεις σχέσεις αναδεικνύουν το γεγονός ότι υπάρχει μια ανατροφοδότηση -feedbackανάμεσα στην κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην Κύπρο Μακροχρόνια σχέση ισορροπίας για τις τρείς μεταβλητές για ολόκληρο το δείγμα καθώς και για το δείγμα των χωρών που δεν ανήκουν στον Ο.Ο.Σ.Α. Επίσης, υπάρχει μια σημαντική αμφίδρομη βραχυχρόνια αιτιώδης σχέση ανάμεσα στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και το ΑΕΠ για τις χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. οι ΞΑΕ συμβάλλουν στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών των G20 ενώ παράλληλα επιδρούν οριακά στην αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. H καθαρή κατανάλωση ενέργειας (Clean Energy Use) οδηγεί στην οικονομική ανάπτυξη ενώ μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 39
7 2013 α Jung Wan Lee, Tantatape Brahmasrene Ετήσια Πάνελ δεδομένα για την περίοδο 1988-2009 των 27 κρατών-μελών της ΕυρωπαΊκής 'Ενωσης. Πολυμεταβλητό μοντέλο: Τουριστικές Εισπράξεις ανά κάτοικο σε τρέχουσες τιμές US$), Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (ανά κάτοικο σε μετρικούς τόνους), ΑΕΠ και άμεσες ξένες επενδύσεων (FDI, οι εισροές ανά κάτοικο σε τρέχουσες τιμές US$). 5 Panel Unit Root tests (Levin, Lin & Chu-Breitung -Im, Pesaran & Shin- Fisher-ADF- Fisher- PP), Fisher-type Johansen Panel cointegration test, Fixed-effects models. Μακροχρόνια σχέση ισορροπίας μεταξύ του τουρισμού, των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, της οικονομικής ανάπτυξης και των άμεσων ξένων επενδύσεων στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο τουρισμός επηρεάζει άμεσα την οικονομική ανάπτυξη και μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στην ΕΕ. 8 2013 β Jung Wan Lee, Tantatape Brahmasrene Ετήσια Πάνελ δεδομένα για την περίοδο 1988-2010 για τις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας Τριμεταβλητό μοντέλο: Διεθνείς Τουριστικές Αφίξεις (TOUR), Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) σε κιλοτόνους (kt) και ΑΕΠ κατά κεφαλήν (RGDP). Panel cointegration analysis, Random effect models. Μακροχρόνια σχέση μεταξύ τουρισμού, εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και οικονομικής ανάπτυξης. Επίσης, στην βραχυχρόνια περίοδο χρησιμοποιώντας μοντέλα τυχαίων επιδράσεων, ο τουρισμός έχει υψηλή σημαντική θετική επίδραση στην οικονομική ανάπτυξη και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. 9 2013 María del P. Pablo-Romero, José A. Molina Review- Kριτική όσο αφορά την δημοσιευμένη βιβλιογραφία σχετικά με την σύνδεση τουρισμού και οικονομικής ανάπτυξης Time Series- Χρονοσειρές (63 μελέτες), Panel Data- Πάνελ Δεδομένα (20 μελέτες), Cross-sectional Data- Διαστρωματικά στοιχεία (4 μελέτες) Unit Root test, Cointegration Analysis, Granger Causality, etc. 55 μελέτες έδειξαν μονόδρομη σχέση μεταξύ τουρισμού και οικονομικής ανάπτυξης, 16 μελέτες μια αμφίδρομη σχέση, 9 μελέτες έδειξαν ότι η σύνδεση είναι από την οικονομική ανάπτυξη στον τουρισμό και 4 μόνο μελέτες δεν προσδιόρισαν καμία σχέση μεταξύ των δυο μεταβλητών. Συνολικά η επισκόπηση/κριτική βιβλιογραφίας που έκαναν οι Romero & Molina (2013) έδειξαν ότι ο τουρισμός συνεισφέρει στην οικονομική ανάπτυξη. 40
3. Μεθοδολογία 3.1 Έλεγχοι Στασιμότητας για πάνελ δεδομένα Μία χρονική σειρά θεωρείται στάσιμη (stationary) εάν οι μέσοι και οι διακυμάνσεις της, είναι διαχρονικά σταθερές, αλλά και όταν οι αυτό-συνδιακυμάνσεις μεταξύ δύο χρονικών περιόδων, t και t+k, εξαρτώνται μόνο από την απόσταση (διάστημα ή υστέρηση) και μεταξύ των δύο αυτών χρονικών περιόδων. Επιπλέον, με την έννοια της στασιμότητας σχετίζεται και ο βαθμός ολοκλήρωσης (integration) μιας σειράς, δηλαδή μια σειρά θα θεωρείται ολοκληρωμένη d τάξεως, Ι(d), αν μετατρέπεται σε στάσιμη παίρνοντας διαφορές d τάξεως. Για τον έλεγχο στασιμότητας μιας χρονολογικής σειράς χρησιμοποιούνται ευρύτατα, οι λεγόμενοι έλεγχοι μοναδιαίας ρίζας (unit root test). Στην περίπτωση των πάνελ δεδομένων χρησιμοποιούνται διάφοροι έλεγχοι για τα διαστρωματικά και διαχρονικά στοιχεία (Panel data). Στην μελέτη μας θα ελέγξουμε για στασιμότητα των μεταβλητών μας με πέντε διαφορετικούς ελέγχους στασιμότητας για πάνελ δεδομένα οι οποίοι είναι οι παρακάτω: 1. Levin, Lin & Chu t (2002) 2. Im, Pesaran & Shin W-stat (1997) 3. Breitung t-stat (2000) 4. Fisher-ADF Chi-square (1999, 2002) 5. Fisher-PP Chi-square (1999, 2002) Πιο αναλυτικά για τους ελέγχους στασιμότητας και σύμφωνα με τον Δριτσάκη (2011): Levin, Lin & Chu t (2002): Υποθέτουν την ομοιογένεια (homogeneity) των συντελεστών σε ένα αυτοπαλίνδρομο υπόδειγμα για όλα τα μέλη των ομάδων (στρωμάτων). Οι Levin, Lin και Chu για τα διαχρονικά και διαστρωματικά δεδομένα (panel data) έχουν 41
προτείνει ένα έλεγχο μοναδιαίας ρίζας που βασίζεται στον επαυξημένο έλεγχο των Dickey-Fuller (ADF) ακολουθώντας την παρακάτω εξίσωση (3.1.1): όπου: t = 1,,T είναι οι χρονικές περίοδοι, και i =1,,N αριθμός ομάδων (στρωμάτων). Η μηδενική υπόθεση για τον έλεγχο των Levin, Lin & Chu είναι: Η ο : γ 1 = γ 2 = γ = 0 για όλα τα στρώματα (i), έναντι της εναλλακτικής Η 1 : γ 1 = γ 2 = γ < 0 για όλα τα στρώματα, με τον έλεγχο να βασίζεται στο στατιστικό t: Ο παραπάνω έλεγχος (3.1.2) υποθέτει πως κάθε στρώμα έχει το ίδιο αυτοπαλίνδρομο συντελεστή πρώτης τάξης γ i, αλλά επιτρέπει την επίδραση της χρονικής τάσης μεμονωμένα σε κάθε ομάδα (στρώμα). Οι χρονικές υστερήσεις της εξαρτημένης μεταβλητής μπορούν να προστεθούν στο υπόδειγμα για τον τμηματικό συσχετισμό στα λάθη. 42
Im, Pesaran & Shin W-stat (1997): Γενικότερος από τον έλεγχο των Levin, Lin & Chu, διότι επιτρέπει την ετερογένεια (heterogeneity) στα διαχρονικά και διαστρωματικά στοιχεία (panel data). Βασίζεται στον παραδοσιακό έλεγχο των Dickey-Fuller: όπου Y it κάθε μεταβλητή του υποδείγματος (3.1.3), ρ είναι ο αριθμός των χρονικών υστερήσεων για τα ανεξάρτητα συσχετιζόμενα κατάλοιπα, Z it δείχνει το διάνυσμα των προσδιοριστικών μεταβλητών στο υπόδειγμα συμπεριλαμβανομένων των σταθερών επιδράσεων ή των μεμονωμένων τάσεων και δ είναι το αντίστοιχο διάνυσμα των συντελεστών. Η μηδενική και η εναλλακτική υπόθεση ορίζονται ως εξής: όπου N είναι ο αριθμός των ομάδων (στρωμάτων) στην παραπάνω εξίσωση (3.1.4). Οι Im, Pesaran & Shin χρησιμοποιούν χωριστούς ελέγχους μοναδιαίας ρίζας για την κάθε Ν διαστρωματική ομάδα. Οι Im, Pesaran & Shin προτείνουν τη χρήση του μέσου της προσαρμοσμένης στατιστικής t (t-bar statistic) για κάθε ομάδα όπου οι στατιστικές από κάθε έλεγχο του επαυξημένου Dickey-Fuller υπολογίζονται κατά μέσο όρο. Ο μέσος όρος των μεμονωμένων στατιστικών του επαυξημένου Dickey-Fuller ADF ορίζεται ως (3.1.5): 43
όπου t pi είναι η μεμονωμένη t-στατιστική για τον έλεγχο της μηδενικής υπόθεσης. Σύμφωνα με τη μηδενική υπόθεση, όλες οι σειρές στα διαχρονικά και διαστρωματικά στοιχεία είναι μη στάσιμες διαδικασίες, ενώ σύμφωνα με την εναλλακτική υπόθεση, ένα μέρος της σειράς στα διαχρονικά και διαστρωματικά στοιχεία υποτίθεται ότι είναι στάσιμο. Breitung t-stat (2000): Ο Breitung (2000) πρότεινε ένα τυπικό στατιστικό έλεγχο (t ratio) για τον έλεγχο της μοναδιαίας ρίζας σε πάνελ στοιχεία. Μέσω της αριθμητικής ανάλυσης, υποστήριξε ότι ο έλεγχός του έχει τις ιδιότητες μιας δύναμης σε ομάδες που γειτνιάζουν. Ο έλεγχος του Breitung (2000) διαφέρει από τον έλεγχο των Levin, Lin & Chu στα εξής σημεία: Το πρώτο είναι ότι, για την παραγωγή της τυποποιημένη διαδικασίας, το αυτοπαλίνδρομο μέρος του υποδείγματος παραλείπεται (3.1.6), (όπου s i είναι τα εκτιμημένα τυποποιημένα λάθη). Το δεύτερο σημείο είναι ότι οι πληρεξούσιες μεταβλητές μετασχηματίζονται ως εξής (3.1.7) και (3.1.8): 44
Fisher-ADF Chi-square (1999, 2002) & Fisher-PP Chi-square (1999, 2002): Οι Maddala και Wu (1999) προτείνουν έναν έλεγχο της μοναδιαίας ρίζας σε στοιχεία πάνελ, που στηρίζεται στην εργασία του Fisher (1932). Ο έλεγχός τους εξετάζει την πιθανότητα (p-value) του στατιστικού ελέγχου των μεμονωμένων ομάδων για μια μοναδιαία ρίζα, και την συνδυάζει με μια στατιστική με πάνελ στοιχεία. Ο έλεγχος της κατανομής Χ 2 με δύο βαθμούς ελευθερίας και έχει την ακόλουθη μορφή (3.1.9), όπου, π i είναι η πιθανότητα (p-value) του στατιστικού ελέγχου για την ομάδα i. Ένα πλεονέκτημα αυτού του ελέγχου είναι πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανεξάρτητα από το εάν υπάρχει ολοκλήρωση μηδέν ή πρώτης τάξης ή υπάρχει στασιμότητα. Η πιθανότητα (p-value) υπολογίζεται από τον επαυξημένο έλεγχο των Dickey-Fuller (ADF) και τον έλεγχο των Phillips-Peron (PP). Η απλότητα αυτού του ελέγχου και η ευρωστία της στην επιλογή του μήκους των υστερήσεων και του μεγέθους δειγμάτων κάνουν τη χρήση της ελκυστική. 45
3.2. Συνολοκλήρωση και Έλεγχος Συνολοκλήρωσης Με βάση την προηγούμενη ανάλυση, ο έλεγχος στασιμότητας των χρονολογικών σειρών είναι απαραίτητος προκειμένου να αποφύγουμε το πρόβλημα της φαινομενικής παλινδρόμησης (Granger and Newbold, 1974). Έτσι, στην περίπτωση της μη στασιμότητας των μεταβλητών προτείνεται η χρήση των πρώτων διαφορών τους. Ωστόσο, συνήθως αυτό που μας ενδιαφέρει είναι οι μακροχρόνιες σχέσεις που συνδέουν τις μεταβλητές. Την λύση σε αυτό το πρόβλημα έρχεται να δώσει η έννοια της συνολοκλήρωσης (co-integration) που εισήχθη από τον Granger (1981). Συνολοκλήρωση είναι η μακροχρόνια σχέση ισορροπίας μεταξύ δύο μεταβλητών που είναι ολοκληρωμένες, δηλαδή μη στάσιμες/ χωρίς μοναδιαία ρίζα. Αυτό σημαίνει πως οι δύο μεταβλητές δεν θα αποκλίνουν μακροχρόνια παρόλο που έχουν τάση και είναι μη στάσιμες. Ειδικότερα, έστω η μακροχρόνια σχέση: Y t = a x X t (3.2.1) Αν οι Χ και Υ βρίσκονται σε μακροχρόνια ισορροπία, τότε Y t - ai X t = 0 (3.2.2) Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει συνεχώς, καθώς θα υπάρχει κάποια ανισορροπία μεταξύ τους. Επομένως, η διαφορά u t = Y t - ai X t (3.2.3) αποτελεί το σφάλμα ανισορροπίας (disequilibrium error) ή σφάλμα ισορροπίας (equilibrium error) και εκδηλώνει την έκταση της ανισορροπίας μεταξύ των μεταβλητών στο βραχυχρόνιο ορίζοντα. Αν πράγματι υφίσταται η σχέση μακροχρόνιας ισορροπίας (3.2.1) τότε τα σφάλματα ανισορροπίας θα πρέπει να συγκεντρώνονται διαχρονικά γύρω από το μηδέν. Στην ουσία, 46
αυτό σημαίνει πως τα σφάλματα θα αποτελούν μία στάσιμη σειρά με μέσο το μηδέν. Σε διαφορετική περίπτωση, οι μεταβλητές δεν είναι συνολοκληρωμένες και θα απομακρύνονται μακροχρόνια. Επομένως, αν έχουμε δύο μη στάσιμες μεταβλητές, οι οποίες είναι ολοκληρωμένες πρώτου βαθμού, Ι(1), και υπάρχει γραμμικός συνδυασμός τους που είναι Ι(0), τότε οι δύο αυτές μεταβλητές είναι συνολοκληρωμένες. Γενικά, αν δύο χρονοσειρές είναι ολοκληρωμένες τάξης d και υπάρχει γραμμικός συνδυασμός τους που μας δίνει μια ολοκληρωμένη σειρά χαμηλότερης αρχικής τάξης, έστω l(d-b), για b>0, τότε οι σειρές είναι συνολοκληρωμένες τάξης (d-b) και συμβολίζονται ως Cl (d-b) (Engle and Granger, 1987). 47
3.3 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Pedroni Η διαδικασία ελέγχου που ορίστηκε από τον Pedroni (1997, 1999, 2004) για την ύπαρξη μιας μακροχρόνιας σχέσης συνολοκλήρωσης μεταξύ δυο μεταβλητών σε πάνελ στοιχεία χρησιμοποιεί επτά διαφορετικά τεστ. Ο Pedroni χρησιμοποιεί τα κατάλοιπα για την συνολοκληρωμένη παλινδρόμηση με την εξής μορφή (3.3.1): y a d t b x b x b x e it i i 1i 1 i, t 2i 2 i, t mi mi, t i, t όπου t= 1,..., T; i = 1,..., N; m= 1,..., M, T= παρατηρήσεις, N= αριθμός των διαστρωματώσεων και M= αριθμός παλινδρομήσεων. Εισάγει επτά στατιστικού ελέγχους οι τέσσερις εκ των οποίων είναι αυτοί που ονομάζει "between dimension" του πάνελ και είναι στατιστικές ελέγχου ενώ οι άλλοι τρεις αναφέρονται ως "within dimension" σαν στατιστική του γκρουπ (group) του μέσου της πάνελ συνολοκλήρωσης (group average panel cointegration). Για τους τέσσερις πρώτους ελέγχους έχουμε (3.3.2) όπου e i,t1 αφορά vector των καταλοίπων: N T 2 2 11 i i,1 t, 1 2, 1 i1 t1 Z T N L e t, N T i1 t1 L11 i( e i, t1 e i, t i ) N T 2 3/2 2 Z T N 2 L11 i e i, t1 v, i1 t1 2 N T 2 2, 11 i i, t1 Z L e 1 1 N T 2 1/2 11 i i, t1 i, t i i1 t1 L ( e e ) Για τους επόμενους τρεις ελέγχους έχουμε (3.3.3): Z N T, 1 2 eit, 1 i1 t1, 1, 1, T t1 ( ei t ei t i ) 48
Z N T, 1 2 t eit, 1 i1 t1 Παραθέτουμε τους επτά ελέγχους αναλυτικά:, 1/2, 1, T t1 ( ei t ei t i ) "Between Dimension" Panel v-statistic: Ν T 2 2 2 3/2 2 3/2 Τ Ν Ζ Τ Ν L11i ei,t1 ν Ν,Τ i1 t1 1 Panel ρ-statistic: 2 1 Ν T 2 N N 2 11i i,t1 11i i,t1 i,t1 i ρ Ν,Τ1 i1 t1 i1 t1 Τ ΝΖ Τ Ν L e L e Δ e λ Panel t- statistic (non parametric): 2 1/2 2 Ν T 2 N T 2 tn,t Ν,Τ 11i i,t1 11i i,t1 i,t1 i i1 t1 i1 t1 Ζ σ L e L e Δ e λ Panel t- statistic (parametric): 1 *2 N T 2 *2 2 N T 2 * * * ZtN,T s L e L e Δe i1 t1 i1 t1 N,T 11i i,t1 11i i,t1 i,t "Within Dimension" Group ρ- statistic: 2 1 Ν T T 1 1 2 2 ρ Ν,Τ1 i,t1 i,t1 i,t i i1 t1 t1 ΤΝ Ζ ΤΝ e e Δ e λ Group t- statistic (non parametric): 49
* 1 *2 *2 N T 2 T * * 1 1 2 2 N ΖτΝ,Τ N si e i,t1 (ei,t1 Δ ei,t λi) Group t- statistic (parametric): i1 t1 t1 όπου * 1 *2 *2 N T 2 T * * 1 1 2 2 τν,τ i i,t1 i,t1 i,t N Ζ N s e e Δ e i1 t1 t1 λ 1 μ μ s k i T 1 s i i,t i,ts T s1 ki 1 ts1 2 T *2 i, s 2 T 2 i 2 2 2 N 2 1 μ, 1 i,t σi si 2λi, σn,t L11i σi, N T t 1 2 2 k *2 N *2 T 1 μi,t t, 1 sn,t si t1 N, i T 1 2 s L η 1 η η i 1 T t1 T s1 ki 1ts1 i1. 11i i,t i,t i,ts 2 50
3.4 Εκτιμήσεις Συντελεστών με τις μεθόδους Panel Dynamic Least Squares (DOLS) & Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS) Panel Dynamic Least Squares (DOLS) Μία προσέγγιση για την δημιουργία ενός αποτελεσματικού εκτιμητή που εξαλείφει την ανατροφοδότηση στο σύστημα συνολοκλήρωσης είναι αυτή που αναπτύχθηκε από τους Saikkonen (1992) και Stock και Watson (1993). Με την μέθοδο αυτή ουσιαστικά επαυξάνεται η παλινδρόμηση συνολοκλήρωσης με lags and leads του ΔX t (3.4.1): Y b bx d u t 0 j t j t jq p όπου Y t η εξαρτημένη μεταβλητή, Χ το Matrix των επεξηγηματικών μεταβλητών και b η μακροχρόνια επίδραση μιας αλλαγής του Χ στο Υ, p= οι υστερήσεις (lag length) και q= lead length. Αυτή η τεχνική ο εκτιμητής είναι ίσος με (3.4.2): N T 1 T * 1 i * DS it it it it i1 t1 t1 b N Z Z Z Y,,., 2 1 *1. όπου Z X X i X X is K it it it K it K Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS) Ο έλεγχος Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS) προτάθηκε αρχικά από τους Phillips και Hansen (1990) για να παράσχει βέλτιστες εκτιμήσεις των παλινδρομητών της συνολοκλήρωσης. Η μέθοδος τροποποιεί αυτή των ελαχίστων τετραγώνων OLS, προκειμένου να λάβει υπόψη τις επιδράσεις των γραμμικών συσχετίσεων και της ενδογένειας των παλινδρομητών, που προκύπτουν από την ύπαρξη μιας σχέσης συνολοκλήρωσης και καθίσταται έτσι και αυτή FMOLS και η DOLS ανώτερη της απλής OLS. 51
Στην ουσία, προτείνεται μία ημι-παραμετρική διόρθωση προκειμένου να εξαλειφθούν τα προβλήματα που δημιουργούνται από την μακροχρόνια συσχέτιση μεταξύ της εξίσωσης συνολοκλήρωσης και τις καινοτομίες των στοχαστικών παλινδρομητών. Ο εκτιμητής FMOLS που προκύπτει είναι ασυμπτωτικά αμερόληπτος και έχει πλήρως αποτελεσματικό μείγμα κανονικών ασυμπτωτικών, που επιτρέπουν την εφαρμογή των ελέγχων Wald βάσει του στατιστικού χ 2. Ο εκτιμητής FMOLS χρησιμοποιεί προκαταρτικές εκτιμήσεις των συμμετρικών και μονόπλευρων μητρών των μακροχρόνιων συνδιακυμάνσεων των καταλοίπων και είναι ο παρακάτω (3.4.3) 2 1 N T T * 1 * NT N X it X i X it X i Yit T i i1 t1 t1 όπου L Y Y Y X L22i * 21i it it i it i L22i 0 0 L21i 21i 21i 22i 22i 52
3.5 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen Η τεχνική του Johansen (1988, 1989) χρησιμοποιεί την μέθοδο της μέγιστης πιθανοφάνειας (Maximum Likelihood, ML) και αναφέρεται στην ταυτοποίηση του βαθμού συνολοκλήρωσης r, στην εκτίμηση της μήτρας συνολοκλήρωσης C και της μήτρας προσαρμογής D. Τα βήματα που ακολουθούνται στην προσέγγιση του Johansen είναι τα εξής: Χρησιμοποιώντας έλεγχους μοναδιαίων ριζών για στασιμότητα, βρίσκουμε τις τάξεις ολοκλήρωσης των m μεταβλητών που περιλαμβάνονται στην ανάλυση μας. Διαμορφώνουμε ένα VAR υπόδειγμα με τις μεταβλητές μας σε όρους αρχικών επιπέδων. Στη συνέχεια, με την χρήση κριτηρίων όπως του Akaike, του Schwartz και του Likelihood Ratio, επιλέγουμε την άριστη τάξη του VAR. Παλινδρομούμε το Y t και το ΔΥ t, στις ΔΥ t-1, ΔΥ t-2,..., ΔΥ t - κ+1 και αποθηκεύουμε τα κατάλοιπα. Ακολούθως με τα κατάλοιπα δημιουργούμε τα διανύσματα R0 t, και R Rt,αντίστοιχα, με διαστάσεις m*1, λαμβάνοντας το t-οστό στοιχείο από τα κατάλοιπα, από όλες τις παλινδρομήσεις των μεταβλητών m. o Εάν ο βαθμός της μήτρας Β είναι μηδέν, τότε οι μεταβλητές δεν είναι συνολοκληρωμένες. o Εάν είναι ίσος με m, τότε οι μεταβλητές είναι στάσιμες, ενώ εάν είναι ίσος με r, όπου 0<r<m, τότε οι μεταβλητές είναι συνολοκληρωμένες. Σε αυτό το βήμα γίνεται προσπάθεια εύρεσης του βαθμού της μήτρας Β με τον έλεγχο της σημαντικότητας των ριζών ή τον έλεγχο σημαντικότητας. Ο έλεγχος σημαντικότητας βασίζεται στα στατιστικά του λόγου πιθανοφάνειας (LR) και συγκεκριμένα, στον έλεγχο της μέγιστης ιδιοτιμής και στον έλεγχο του ίχνους των χαρακτηριστικών ριζών. 53
α. Έλεγχος ίχνους (trace test) Σε αυτόν τον έλεγχο οι υποθέσεις που ελέγχονται είναι: Η 0: r=0 με Η 1 : r 1 (εάν λ trace(r) > κρίσιμη τιμή) (3.5.1) Η 0: r 1 με Η 1 : r 2 (εάν λ trace(r) > κρίσιμη τιμή) (3.5.2) Η 0: r m-1 με Η 1 : r=m (εάν λ trace(r) > κρίσιμη τιμή) (3.5.3) Με την παραπάνω στατιστική αρχικά ελέγχεται αρχικώς η υπόθεση ότι δεν υπάρχει κανένα διάνυσμα συνολοκλήρωσης. Αν η μηδενική υπόθεση απορριφθεί, ελέγχονται διαδοχικά οι επόμενες r<1, r<2 κ.ο.κ. Αν η μηδενική υπόθεση δεν μπορεί να απορριφθεί, έστω για r<r 0, τότε ο αριθμός των διανυσμάτων συνολοκλήρωσης είναι ίσος με r 0. β. Έλεγχος μέγιστης ιδιοτιμής (Maximum Eigenvalue test) λmax(r, r+ 1)= - n log(1- μ r+1 ) για r= 0, 1, 2,.., m-1 (3.5.4) Σε αυτόν τον έλεγχο οι υποθέσεις που ελέγχονται είναι: Η 0: r=0 με Η 1 : r=1 (εάν λmax(r) > κρίσιμη τιμή) (3.5.5) Η 0: r<1 με Η 1 : r=2 (εάν λmax(r) > κρίσιμη τιμή) (3.5.6) Η 0: r<m-1 με Η 1 : r=m (εάν λmax(r) > κρίσιμη τιμή) (3.5.7) Με την ανωτέρω στατιστική ελέγχεται η μηδενική υπόθεση, πως ο αριθμός των διανυσμάτων συνολοκλήρωσης είναι r, έναντι της εναλλακτικής για r+1 διανύσματα. Σε κάθε χαρακτηριστική ρίζα, αντιστοιχεί και ένα ιδιοδιάνυσμα, για παράδειγμα έστω Ζ 1, Ζ 2,..., Z m. Ακόμα, αν σε προηγούμενα βήματα βρήκαμε ότι ο βαθμός της μήτρας Β είναι r, τότε τα πρώτα r ιδιοδιανύσματα στην Ζ, είναι τα r διανύσματα συνολοκλήρωσης, τα οποία 54
αποτελούν την μήτρα συνολοκλήρωσης C. Η χρησιμοποιούμενη μήτρα προσαρμογής D, βρίσκεται από τον τύπο: D = S ok x C, αυτές αποτελούν τους εκτιμητές της μέγιστης πιθανοφάνειας των C και D. Τα διανύσματα αυτά αποτελούν την ιδιομήτρα (Z = [z 1 z 2... Z m ]). Βέβαια, για να υιοθετήσουμε τελικά κάποιο διάνυσμα θα πρέπει να συμφωνεί με την αντίστοιχη οικονομική θεωρία και με το προαπαιτούμενο πως η σειρά που θα προκύψει και θα αναφέρεται στα σφάλματα ισορροπίας θα είναι στάσιμη. Οπότε, με όλα τα παραπάνω βήματα έχουμε πλέον προσδιορίσει το διάνυσμα συνολοκλήρωσης και προχωρούμε στην εκτίμηση του υποδείγματος διόρθωσης λαθών. 55
3.6 Μακροχρόνια Σχέση και Μοντέλο Διόρθωσης Λαθών (Long Run Relationship & Vector Error Correction Estimates) Η συνολοκλήρωση συνεπάγεται την ύπαρξη ενός υποδείγματος διόρθωσης σφάλματος, αλλά ισχύει και το αντίθετο, δηλαδή η ύπαρξη ενός υποδείγματος διόρθωσης λαθών συνεπάγεται την ολοκλήρωση των μεταβλητών. Αυτό το αποτέλεσμα αποτελεί το Θεώρημα του Granger (Granger's Representation Theorem). Έστω η μακροχρόνια σχέση ισορροπίας: Y t = α 0 + a 1 X t (3.6.1) Ο μεταβλητές Χ και Υ δεν βρίσκονται συνεχώς σε ισορροπία, επομένως, αυτό που παρατηρούμε στην πραγματικότητα είναι μια σχέση ανισορροπίας, έστω: Υ ί = β 0 +β 1 Χ t t +β 2 Χ t - 1 + γ 1 Y t - 1 + e t (3.6.2) Αφαιρούμε και από τις δυο πλευρές τον όρο Υt-1: ή Y t -Υ t-1 = β 0 + β 1 X t + β 2 X t-1 + γ 1 Y t-1 -Y t-1 + e t ΔY t = β 0 + β 1 X t + β 2 X t-1 -(1- γ 1 ) Y t-1 + e t Προσθέτοντας και αφαιρώντας τον όρο β 1 Χ t-1 : ΔY t = β 0 +β 1 ΔΧ t + (β 1 +β 2 )Χ t - 1 - (1- γ 1 ) Y t-1 + e t (3.6.3) Αντικαθιστούμε στην σχέση (3.6.3) τα παρακάτω: 56
α 0 = β 0 / 1- γ 1 και α 1 = β 1 + β 2 /1- γ 1 που ισχύουν σε κατάσταση ισορροπίας, και έχουμε το υπόδειγμα διόρθωσης λαθών (error correction model - ECM): ΔY t = β 1 ΔΧ τ - (1- Y 1 ) (Y t - 1 - a 0 - a 1 X t - 1 ) + e t (3.6.4) Η σχέση (3.6.4) αποτελεί στην ουσία την σχέση ανισορροπίας (3.6.2). Σε αυτή τη μορφή,όμως, φαίνεται πως οι μεταβολές της Υ εξαρτώνται από τις μεταβολές της Χ και το σφάλμα ανισορροπίας της προηγούμενης περιόδου, το οποίο παριστάνεται από τον όρο (Y t - 1 - a 0 - a 1 X t - 1 ). Η τιμή της Υ διορθώνεται για το λάθος ανισορροπίας της προηγούμενης περιόδου. Ωστόσο, η διόρθωση είναι μερική αφού το μέγεθος της εξαρτάται από την τιμή που θα πάρει ο συντελεστής γ 1, για τον οποίο υποθέτουμε ότι ισχύει 0 < γ 1 < 1. Η εκτίμηση του υποδείγματος διόρθωσης λαθών μπορεί να γίνει αφού έχει πραγματοποιηθεί έλεγχος συνολοκλήρωσης. Στο πρώτο στάδιο εκτιμάται το υπόδειγμα (3.6.1) με την μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων και υπολογίζονται τα κατάλοιπα u t = Y t - a 0 - a 1 X. Σε δεύτερο στάδιο, αντικαθιστούμε τα λάθη ισορροπίας με τα εκτιμημένα κατάλοιπα και επομένως το υπόδειγμα λαθών γίνεται ΔY t = β 1 ΔΧ t - (1- γ 1 )u t + e t (3.6.5) Στο υπόδειγμα (3.6.5) όλες οι μεταβλητές είναι στάσιμες, αφού οι Υ και Χ είναι συνολοκληρωμένες. Επομένως, εκτιμούμε τις βραχυχρόνιες παραμέτρους β 1 και γ 1 με την μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων. 57
Η εκτίμηση του δυναμικού υποδείγματος διόρθωσης λαθών έχει το πλεονέκτημα ότι ενσωματώνει τόσο τις βραχυχρόνιες επιδράσεις, μιας και συσχετίζει τις μεταβολές των μεταβλητών, όσο και τις μακροχρόνιες αφού περιέχει τον όρο διόρθωσης σφάλματος στην εξίσωση παλινδρόμησης. 58
3.7 Τεστ Αιτιότητας κατά Granger για την βραχυχρόνια περίοδο Η ύπαρξη μίας στατιστικής σχέσης μεταξύ δύο ή περισσότερων μεταβλητών δεν συνεπάγεται ούτε προσδιορίζει αιτιώδη συνάφεια μεταξύ τους. Παρά το γεγονός πως η ανάλυση συνολοκλήρωσης είναι ανάλυση εξάρτησης μεταξύ μεταβλητών, δεν συνεπάγεται αιτιότητα. Έτσι, με στόχο να προσδιορίσουμε κατά πόσο οι μεταβολές μίας χρονοσειράς Υ προηγούνται, έπονται ή είναι σύγχρονες των μεταβολών μίας άλλης σειράς Χ, εφαρμόζουμε τον έλεγχο αιτιότητας κατά Granger. Σύμφωνα με την προσέγγιση του Granger (1969), προκειμένου να απαντηθεί το ερώτημα αν η Χ προκαλείται από την Υ, θα πρέπει να ελέγξουμε κατά πόσο οι παρούσες τιμές της Υ επεξηγούνται από τις παρελθούσες τιμές της ίδιας, αλλά και από τις παρελθούσες τιμές σε υστέρηση της Χ. Περαιτέρω, η Χ θα αιτιάζει κατά Granger την Υ, αν οι τιμές της Χ βοηθούν στην καλύτερη πρόβλεψη της Υ ή, ισοδύναμα, οι συντελεστές των τιμών σε υστέρηση της Χ είναι στατιστικά σημαντικοί. Έστω δύο χρονολογικές σειρές Y t και X t και τα υποδείγματα: όπου m το μήκος των υστερήσεων. Όπως είναι εμφανές, στο πρώτο υπόδειγμα (3.7.1) υποθέτουμε πως οι τρέχουσες τιμές της Υ είναι συνάρτηση των παρελθόντων τιμών της ίδιας 59
και της Χ, ενώ στο δεύτερο υπόδειγμα (3.7.2) υποθέτουμε πως οι παρούσες τιμές της Χ εξαρτώνται από τις παρελθούσες τιμές της ίδιας και της Υ. Επίσης, υποθέτουμε ότι οι διαταρακτικοί όροι u t και e t δεν συσχετίζονται. Με βάση τα υποδείγματα (3.7.1) και (3.7.2) διακρίνουμε τέσσερις περιπτώσεις: α. Οι συντελεστές β i στο υπόδειγμα (3.7.1) είναι στατιστικά διάφοροι του μηδενός, ενώ οι συντελεστές στο (3.7.2) δεν είναι στατιστικά διαφορετικοί του μηδενός. Σε αυτή την περίπτωση, λέμε πως υπάρχει αιτιότητα κατά Granger από την Χ προς την Υ. β. Οι συντελεστές β i δεν είναι στατιστικά σημαντικοί, ενώ οι είναι στατιστικά διάφοροι του μηδενός. Σε αυτή την περίπτωση, λέμε πως υπάρχει αιτιότητα κατά Granger από την Υ προς την Χ. γ. Οι συντελεστές της Υ και της Χ είναι στατιστικά διάφοροι του μηδενός και στα δύο υποδείγματα. Σε αυτή την περίπτωση, υπάρχει αμφίδρομη αιτιότητα κατά Granger. δ. Ούτε οι συντελεστές της Υ ούτε της Χ είναι σημαντικοί και στα δύο υποδείγματα. Στην περίπτωση αυτή, έχουμε ανεξαρτησία ή καμία σχέση αιτιότητας μεταξύ των Χ και Υ. Ο έλεγχος σημαντικότητας των συντελεστών των Υ και Χ γίνεται με την βοήθεια της F- στατιστικής του Wald: όπου 60
Σ u 2 u = άθροισμα τετραγώνων των καταλοίπων στην παλινδρόμηση χωρίς περιορισμό (unrestricted). Σ u 2 r = άθροισμα τετραγώνων καταλοίπων στην αντίστοιχη παλινδρόμηση με περιορισμό (restricted), δηλαδή, όταν δεν περιλαμβάνονται οι m όροι X t - i ή Y t-i, Τ = μέγεθος του δείγματος k = αριθμός των παραμέτρων στην παλινδρόμηση χωρίς περιορισμό Η μηδενική υπόθεση που ελέγχεται αναφέρεται στην μη ύπαρξη αιτιότητας κατά Granger και γίνεται αποδεκτή αν η τιμή F w, όπως ορίστηκε παραπάνω, είναι μικρότερη από την αντίστοιχη κριτική τιμή της F. Στην ουσία, πραγματοποιούμε έναν από κοινού F έλεγχο σημαντικότητας των συντελεστών των όρων Y t _ i ( X t - i) και εφόσον αυτοί είναι στατιστικά διάφοροι του μηδενός, τότε αποδεχόμαστε πως η Υ (Χ) αιτιάζει κατά Granger την Χ (Υ). 61
4. Αποτελέσματα της Εμπειρικής Ανάλυσης Όλα τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν στην εμπειρική ανάλυση πάρθηκαν από την βάση δεδομένων της Παγκόσμιας Τράπεζας (World Bank) και συγκεκριμένα την βάση "World Development Indicators (WDI)". Το δείγμα αφορά έντεκα χώρες της Μεσογείου: Κύπρος (CYP), Αίγυπτος (EGY), Γαλλία (FRA), Ελλάδα (GRC), Ιταλία (ITA), Μάλτα (MLT), Μαρόκο (MAR), Πορτογαλία (PRT), Ισπανία (ESP), Τυνησία (TUN) και Τουρκία (TUR) για την περίοδο 1995 έως 2012. Οι μεταβλητές είναι το κατά κεφαλήν ΑΕΠ (GDP per capita) σε σταθερές τιμές δολαρίων 2005 (constant 2005 US$) ως προσέγγιση της οικονομικής ανάπτυξης (Y), οι διεθνείς τουριστικές αφίξεις (International Tourism, number of arrivals- millions) σε εκατομμύρια ως προσέγγιση του Διεθνούς/Εισερχόμενου Τουρισμού (T) και οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα κατά κεφαλήν (CO 2 emissions per capita (kt)- thousand metric tons) σε κιλοτόνους/ χιλιάδες μετρικούς τόνους ως προσέγγιση της υποβάθμισης του περιβάλλοντος (E). Οι μεταβλητές χρησιμοποιήθηκαν σε λογαριθμική μορφή η οποία είναι μία προτιμώμενη μέθοδος για τις ορθές εκτιμήσεις των αποτελεσμάτων. Επομένως, οι συντομογραφίες των μεταβλητών είναι LY, LT και LE για την οικονομική ανάπτυξη, τον τουρισμό και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα αντίστοιχα. Τέλος, να αναφερθεί πως για την εμπειρική μας ανάλυση χρησιμοποιήθηκαν τα οικονομετρικά πακέτα EVIEWS 7 και EVIEWS 8. 62
Η εμπειρική μας μεθοδολογία ακολουθεί έξι στάδια: Στο πρώτο στάδιο, εφαρμόζουμε μερικούς έλεγχους στασιμότητας για πάνελ δεδομένα για να αναλύσουμε τις ιδιότητες ολοκλήρωσης τους και για να εξακριβώσουμε την τάξη ολοκλήρωσης τους. Στο δεύτερο στάδιο, δεδομένου ότι οι μεταβλητές μας βρεθούν ολοκληρωμένες πρώτης τάξεως, I(1), ελέγχουμε για συνολοκλήρωση χρησιμοποιώντας βασισμένες στα κατάλοιπα προσεγγίσεις του Pedroni (1997, 1999, 2004). Στο τρίτο στάδιο, εφόσον απορρίψουμε την μηδενική υπόθεση της μη συνολοκλήρωσης και δεχτούμε πως οι σειρές των μεταβλητών μας συνολοκληρώνονται προχωρούμε σε εκτιμήσεις της σχέσεως εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα - τουρισμού - οικονομικής ανάπτυξης με τη μέθοδο για πάνελ της Δυναμικής Εκτίμησης των Ελαχίστων Τετραγώνων (Panel Dynamic Least Squaresεφεξής DOLS) και την μέθοδο για πάνελ της Πλήρους Τροποποιημένης Εκτίμησης των Ελαχίστων Τετραγώνων (Fully Modified Least Squares- εφεξής FMOLS). Στο τέταρτο στάδιο, προχωρούμε με τον έλεγχο συνολοκλήρωσης LM Fisher-type Johansen (1988) με τον οποίο εντοπίζουμε την σχέση ή τις σχέσεις συνολοκλήρωσης στο μοντέλο μας. Στο πέμπτο στάδιο δεδομένης ότι υπάρχει έστω μια σχέση συνολοκλήρωσης, εξετάζουμε την κατεύθυνση της αιτιότητας, με ένα μοντέλο διόρθωσης λαθών (Vector Error Correction Model, VECM) για την μακροχρόνια περίοδο και τέλος, Στο έκτο και τελευταίο στάδιο, εφαρμόζουμε τεστ αιτιότητας κατά Granger για την βραχυχρόνια περίοδο. 63
4.1 Έλεγχοι Στασιμότητας για πάνελ δεδομένα Οι πίνακες 4.1 και 4.2 περιλαμβάνουν μια σύνοψη όλων των ελέγχων μοναδιαίας ρίζας που πραγματοποιήσαμε για να ελέγξουμε την στασιμότητα των σειρών. Ο πρώτος πίνακας αφορά τους ελέγχους που έγιναν με σταθερά και τάση και ο δεύτερος μόνο με σταθερά. Όπως αναλύσαμε και στο κεφάλαιο 3, οι έλεγχοι στασιμότητας για πάνελ δεδομένα που εφαρμόστηκαν είναι: 6. Levin, Lin & Chu t (2002) 7. Breitung t-stat (2000) 8. Im, Pesaran & Shin W-stat (1997) 9. Fisher-ADF Chi-square (1999, 2002) 10. Fisher-PP Chi-square (1999, 2002) Αρχικά, έγιναν οι έλεγχοι στασιμότητας στα επίπεδα των μεταβλητών LY, LT & LE. Στον πίνακα 4.1 όλοι οι έλεγχοι δεν μπορούν να απορρίψουν την μηδενική υπόθεση μοναδιαίας ρίζας, υποδεικνύοντας πως και οι τρεις μεταβλητές στα επίπεδα τους είναι μη στάσιμες. Πιο συγκεκριμένα, οι αναφερθείσες τιμές p-value είναι μεγαλύτερες από 0.05 με την μόνη εξαίρεση στην μέθοδο των Levin, Lin & Chu για την μεταβλητή του τουρισμού, LT, όπου η μηδενική υπόθεση της μοναδιαίας ρίζας δεν γίνεται αποδεκτή σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Στον πίνακα 4.2, που περιγράφει τους πέντε ελέγχους στασιμότητας μόνο με την χρησιμοποίηση σταθεράς, όλοι οι έλεγχοι εκτός της μεθόδου των Levin, Lin & Chu δεν μπορούν να απορρίψουν την μηδενική υπόθεση μοναδιαίας ρίζας, υποδεικνύοντας έτσι ότι και οι τρεις μεταβλητές στα επίπεδα τους είναι μη στάσιμες. Πιο συγκεκριμένα, οι αναφερθείσες τιμές p-value είναι μεγαλύτερες από 0.05 με την μόνη εξαίρεση στην μέθοδο 64
των Levin, Lin & Chu και για τις τρεις μεταβλητές αυτήν την φορά, όπου η μηδενική υπόθεση της μοναδιαίας ρίζας απορρίπτεται σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Δεδομένου ότι τα τέσσερα τελευταία τεστ κατέδειξαν την αποδοχή της μηδενικής υπόθεσης και στις δυο περιπτώσεις θα συμπεράνουμε ότι οι μεταβλητές LY, LT & LE έχουν μοναδιαία ρίζα και είναι επομένως μη στάσιμες στα επίπεδα τους. Έχοντας καθιερώσει το γεγονός πως οι εξεταζόμενες μεταβλητές μας είναι μη στάσιμες, προχωρούμε στον έλεγχο για μοναδιαία ρίζα στις πρώτες διαφορές τους. Όπως φαίνεται στον πίνακα 4.1, όλες οι μέθοδοι εκτός της μεθόδου Breitung για την μεταβλητή LT, απορρίπτουν την μηδενική υπόθεσης της μοναδιαίας ρίζας και συμπεραίνουμε την στασιμότητα των τριών μεταβλητών στις πρώτες διαφορές τους. Ομοίως, στον πίνακα 4.2 των ελέγχων στασιμότητας με σταθερά στις πρώτες διαφορές, καθολικά σε όλες τις μεθόδους επιβεβαιώνεται η στασιμότητα των μεταβλητών και έτσι και οι τρεις μεταβλητές LT, LY & LE είναι ολοκληρωμένες πρώτης τάξεως, I(1). 65
Πίνακας 4.1 Έλεγχοι στασιμότητας με σταθερά και τάση για πάνελ δεδομένα: Σύνοψη Μεταβλητές LT LY LE Μέθοδος Στα επίπεδα (Statistic) (Prob.) Στις πρώτες διαφορές (Statistic) (Prob.) Στα επίπεδα (Statistic) (Prob.) Στις πρώτες διαφορές (Statistic) (Prob.) Στα επίπεδα (Statistic) Στις πρώτες διαφορές (Statistic) (Prob.) (Prob.) Levin, Lin & Chu -3,50847 0,0002* -5,13578 0,0000* 1,09393 0,8630-8,55059 0,0000* 1,75329 0,9602-13,5906 0,0000* Breitung 0,32757 0,6284-0.84972 0,1977 3,99209 1,0000-1,68428 0,0461* 4,14103 1,0000-3,26250 0,0006* Im, Pesaran & Shin -1,26722 0,1025-4,64738 0,0000* 0,90489 0,8172-5,95981 0,0000* 3,09262 0,9990-8,83747 0,0000* Fisher-ADF 32,3721 0,0713 58,9015 0,0000* 30,6239 0,1041 70,8113 0,0000* 14,0688 0,8990 97,3268 0,0000* Fisher-PP 26,2628 0,2406 77,2120 0,0000* 8,98322 0,9934 81,045 0,0000* 18,7402 0,6613 123,046 0,0000* * Δείχνει απόρριψη της μηδενικής υπόθεσης μοναδιαίας ρίζας σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Οι χρονικές υστερήσεις επιλέχθηκαν με το κριτήριο SBC (Schwarz Bayesian Criterion) : LT(1), DLT(2), LY(3), DLY(2), LE(2), DLE(1). Όλα τα μοντέλα περιλαμβάνουν σταθερά και χρονική τάση. 66
Πίνακας 4.2 Έλεγχοι στασιμότητας με σταθερά για πάνελ δεδομένα: Σύνοψη Μεταβλητές LT LY LE Μέθοδος** Στα επίπεδα (Statistic) (Prob.) Στις πρώτες διαφορές (Statistic) (Prob.) Στα επίπεδα (Statistic) (Prob.) Στις πρώτες διαφορές (Statistic) (Prob.) Στα επίπεδα (Statistic) Στις πρώτες διαφορές (Statistic) (Prob.) (Prob.) Levin, Lin & Chu -2,76833 0,0028* -5,97691 0,0000* -4,27878 0,0000* -2,40206 0,0082* -2,60641 0,0046* -11,8384 0,0000* Im, Pesaran & Shin -0,60148 0,2738-6,10057 0,0000* -1,56251 0,0591-2,79435 0,0026* 0,07965 0,5317-8,33881 0,0000* Fisher-ADF 26,5224 0,2299 77,0959 0,0000* 363320 0,0280 47,5757 0,0012* 18,8168 0,6566 107,333 0,0000* Fisher-PP 22,7266 0,4173 99,7067 0,0000* 37,9613 0,0185 63,2866 0,0000* 31,3922 0,0884 109,812 0,0000* * Δείχνει απόρριψη της μηδενικής υπόθεσης μοναδιαίας ρίζας σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Οι χρονικές υστερήσεις επιλέχθηκαν με το κριτήριο SBC (Schwarz Bayesian Criterion) : LT(3), DLT(2), LY(3), DLY(3), LE(1), DLE(2). Η μέθοδος Breitung δεν εφαρμόζεται σε τεστ στασιμότητας μόνο με σταθερά για αυτό και δεν εμφανίζεται στον πίνακα. Όλα τα μοντέλα περιλαμβάνουν μόνο σταθερό όρο. 67
4.2 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Pedroni Αν οι μεταβλητές συνολοκληρώνονται, τότε υπάρχει μια σταθερή μακροχρόνια γραμμική σχέση μεταξύ τους. Έχοντας συμπεράνει ότι όλες οι μεταβλητές μας είναι ολοκληρωμένες πρώτης τάξεως Ι(1), μπορούμε να προχωρήσουμε στον έλεγχο συνολοκλήρωσης χρησιμοποιώντας βασισμένες στα κατάλοιπα προσεγγίσεις του Pedroni (1997, 1999, 2004). Ο πίνακας 4.3 περιλαμβάνει όλους τους ελέγχους σύμφωνα με αυτήν την μέθοδο. Η μηδενική υπόθεση (H o ) στον έλεγχο του Pedroni είναι αυτής της μη συνολοκλήρωσης έναντι της εναλλακτικής που είναι η ύπαρξη συνολοκλήρωσης και εφαρμόζεται σε επτά διαφορετικά τεστ, 4 within-dimension τεστ και τα υπόλοιπα 3 between-dimension τεστ όπως έχουμε αναλύσει σε προηγούμενη ενότητα (Μεθοδολογία). Αυτοί οι έλεγχοι λαμβάνουν υπόψη τους την πληροφόρηση και από τα διαστρωματικά (cross sectional) και τα διαχρονικά στοιχεία (time series). Για τη διερεύνηση της μακροχρόνιας σχέσης, πρέπει να προσδιοριστεί πρώτα ο αριθμός των χρονικών υστερήσεων που θα έχουν οι μεταβλητές. Ο προσδιορισμός αυτός γίνεται με βάση την τιμή του Schwarz κριτηρίου και επιλέχθηκε μια χρονική υστέρηση (lag= 1). Επίσης, στον έλεγχο Pedroni λήφθηκε υπόψη σταθερά χωρίς υπόθεση κάποιας τάσης (no trend assumption). Οι επτά στατιστικοί έλεγχοι αναφορικά είναι: 1. Panel v statistic 2. Panel rho -statistic 3. Panel PP- statistic 4. Panel -ADF statistic 5. Group rho -statistic 6. Group PP-statistic 7. Group ADF statistic. 68
Σε επτά από τα συνολικά 8 τεστ μπορούμε να απορρίψουμε την μηδενική υπόθεση σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Σύμφωνα με τον Pedroni (1999) το τεστ στατιστικής ADF για πάνελ και το τεστ στατιστικής ADF για γκρουπ διαθέτουν καλύτερες ιδιότητες. Σε αυτά τα τεστ το αποτέλεσμα είναι υπέρ της συνολοκλήρωσης και δεδομένου ότι στα περισσότερα τεστ έχουμε απορρίψει την H o μπορούμε να καταλήξουμε πως οι μεταβλητές μας συνολοκληρώνονται και ότι υπάρχει μακροχρόνια σχέση μεταξύ των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (LE), του τουρισμού (LT) και της οικονομικής ανάπτυξης (LY). Πίνακας 5.3 Pedroni Residual Cointegration Test for Carbon Emissions (LE), Tourism (LT) & Economic Growth (LY)* Series: LE LT LY, Sample: 1995 2012, Included observations: 198 Cross-sections included: 11 Null Hypothesis: No cointegration Trend assumption: No deterministic trend Πίνακας 4.3 Automatic lag length selection based on SIC with a max lag of 1 Alternative hypothesis: common AR coefs. (within-dimension) Weighted Statistic Prob. Statistic Prob. Panel v-statistic 2.215012 0.0134** 1.047677 0.1474 Panel rho-statistic -2.013.638 0.0220** -0.738065 0.2302 Panel PP-Statistic -3.649.880 0.0001*** -2.199.487 0.0139** Panel ADF-Statistic -3.112.997 0.0009*** -1.816.079 0.0347** Alternative hypothesis: individual AR coefs. (between-dimension) Statistic Prob. Group rho-statistic 0.595563 0.7243 Group PP-Statistic -2.706.518 0.0034** Group ADF-Statistic -1.664.523 0.0480** *,**,*** denote rejection of the null hypothesis of no cointegration at 10%, 5%, 1%. 69
4.3 Εκτιμήσεις Συντελεστών με τις μεθόδους Panel Dynamic Least Squares (DOLS) & Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS) Εφόσον αποδεχτήκαμε την ύπαρξη μακροχρόνιας σχέσης των μεταβλητών μας LE, LY & LT προχωρούμε στην εκτίμηση των συντελεστών στο πάνελ μας με τις μεθόδους Panel Dynamic Least Squares (DOLS) & Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS). Αυτές οι μέθοδοι είναι ανώτεροι από την απλή μέθοδο των ελαχίστων τετραγώνων. Μάλιστα, προσφέρουν βέλτιστες εκτιμήσεις των συνολοκληρωμένων παλινδρομήσεων και βελτιώνουν τυχόν θέματα ενδογένειας στις ανεξάρτητες μεταβλητές που προκύπτουν από την ύπαρξη μιας συνολοκληρωμένης σχέσης. Ο πίνακας 4.4 απεικονίζει όλες τις εκτιμήσεις του πάνελ μας που έγιναν είτε με την μέθοδο DOLS είτε με την μέθοδο FMOLS. Η σχέση συνολοκλήρωσης ορίστηκε είτε με σταθερά (περίπτωση a) είτε με Quadratic trend (τάση) (περίπτωση b) που ορίστηκε λόγω της καμπύλης Kuznet. Εκτιμήθηκαν όλες οι μεταβλητές ως εξαρτημένες για να δούμε τις όποιες επιδράσεις. Και από τις δυο μεθόδους, παρατηρούμε ότι όλες οι μεταβλητές στις σχέσεις συνολοκλήρωσης είναι στατιστικά σημαντικές εκτός από την μεταβλητή LT ως ανεξάρτητη με εξαρτημένη την LE με την μέθοδο FMOLS. Το ίδιο συμβαίνει και για την μεταβλητή LE με εξαρτημένη μεταβλητή την LT πάλι στην ίδια μέθοδο (βλ. ροζ κελιά στο πίνακα 4.4). Το γεγονός όμως πως για την ίδια περίπτωση αλλά με την μέθοδο DOLS έχουμε στατιστική σημαντικότητα των προαναφερόμενων μεταβλητών μας οδηγεί στο συμπέρασμα να αποδεχτούμε την στατιστική σημαντικότητα των μοντέλων μιας και η μέθοδος DOLS θεωρείται ανώτερη της FMOLS. Μιας και εξετάζουμε πως ο τουρισμός και η οικονομική ανάπτυξη επηρεάζουν το περιβάλλον μέσω των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα θα επικεντρωθούμε στην σχέση που η LE (η proxy μας για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα) είναι η εξαρτημένη μεταβλητή 70
στο μοντέλο και η LY (η proxy μας για την οικονομική ανάπτυξη) & LT (η proxy μας για τον τουρισμό είναι οι ανεξάρτητες μεταβλητές: Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (LE) = f ( Τουρισμός (LT), Οικονομική Ανάπτυξη (LY) ) Παρατηρούμε πως ο συντελεστής της μακροχρόνιας σχέσης για πάνελ ("long run panel coefficient") του Τουρισμού (LT), ο οποίος αντιπροσωπεύει την επίδραση του τουρισμού στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, βρίσκεται αρνητικός και στατιστικά σημαντικός σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Επίσης, παρατηρούμε ότι ο συντελεστής της μακροχρόνιας σχέσης για πάνελ της οικονομικής ανάπτυξης (LY), ο οποίος αντιπροσωπεύει την επίδραση της οικονομικής ανάπτυξης στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, βρίσκεται θετικός και στατιστικά σημαντικός σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Πίνακας 4.4 DOLS and FMOLS- panel results* Variables DOLS FMOLS Dependent LE b LT b LY a LE b LT b LY a Independent LE - -0.165142 (0.0896)** -0.126861 LT (0.0022)** - 0.829152 1.117763 LY (0.0000)** 0.544679 (0.0000)** - 0.109594 (0.0000)** (0.0000)** - *Cointegrating equation deterministics: Constant (a) or Constant & Quadratic trend (@TREND @TREND^2)(b) ** Denotes significance at 5% level *** Coefficient and Probabilities in ( ) -0.019373 (0.8629) -0.138525 (0.1992) - 0.580743 (0.0000)** 0.510929 (0.0000)** 0.125342 (0.0014)** 0.806666 (0.0000)** - 71
4.4 Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen Προχωρούμε στο τέταρτο στάδιο με τον έλεγχο συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen. Στο δεύτερο στάδιο, με την μέθοδο Pedroni επιβεβαιώσαμε την ύπαρξη συνολοκλήρωσης και στο τρίτο στάδιο εκτιμήσαμε την μακροχρόνια σχέση συνολοκλήρωσης σε διάφορα μοντέλα DOLS & FMOLS όπου επιστήσαμε την προσοχή μας στο μοντέλο που αφορά την σχέση: Εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (LE) = f ( Τουρισμός (LT), Οικονομική Ανάπτυξη (LY) ) Με την μέθοδο Johansen θα ελέγξουμε,κατά πρώτο λόγο, για την ύπαρξη συνολοκλήρωσης και κατά δεύτερο λόγο για τον εντοπισμό των εξισώσεων συνολοκλήρωσης. Εφόσον το μοντέλο μας αποτελείται από τρεις μεταβλητές μπορούμε να εντοπίσουμε 1 ή 2 εξισώσεις συνολοκλήρωσης (ή και καμία αν ο έλεγχος αποδεχτεί την υπόθεση της μη συνολοκλήρωσης). Στον πίνακα 4.5 δίνονται τα αποτελέσματα της μεθόδου συνολοκλήρωσης Johansen. Όπως είναι γνωστό,και έχει φυσικά αναλυθεί και στην ενότητα της Μεθοδολογίας μας, η μέθοδος αυτή εξετάζει για συνολοκλήρωση με δυο τεστ, το τεστ ίχνους (trace test) και το τεστ μέγιστης ιδιοτιμής (maximum eigenvalue test). Σε αυτή τη μελέτη έχουμε επιλέξει τις υστερήσεις με τη χρήση πληροφοριών του κριτηρίου Akaike. Οι τιμές κάτω από το trace test & το max-eigen value test είναι οι αντίστοιχες κριτικές τιμές και στην διπλανή στήλη από κάθε τεστ δίνεται η πιθανότητα η οποία εκτιμάται σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Τόσο η στατική ίχνους, όσο και η μέγιστη ιδιοτιμή επιβεβαιώνουν την ύπαρξη συνολοκλήρωσης μεταξύ των σειρών για το πάνελ μας υποδεικνύοντας ένα διάνυσμα συνολοκλήρωσης/ εξίσωση συνολοκλήρωσης σε επίπεδο σημαντικότητας 5 %. Πιο αναλυτικά, στο τεστ ίχνους στην πρώτη υπόθεση, "None", πως δηλαδή η μηδενική υπόθεση (H o ) είναι ότι δεν έχουμε διάνυσμα συνολοκλήρωσης βλέπουμε ότι απορρίπτεται σε επίπεδο 72
σημαντικότητας 5%. Έτσι, προχωρούμε να ελέγξουμε την δεύτερη υπόθεση του ίδιου τεστ, "At most 1", δηλαδή η μηδενική μας υπόθεση τώρα αλλάζει και είναι H o: Ύπαρξη ενός διανύσματος/εξίσωσης συνολοκλήρωσης. Εδώ,όμως, η πιθανότητα της κριτικής τιμής 11.935 είναι 0.0579 και επομένως δεν μπορούμε να δεχτούμε την εναλλακτική υπόθεση (H 1 : Απόρριψη ενός διανύσματος συνολοκλήρωσης και έλεγχος για τρίτη υπόθεση που αφορά δυο εξισώσεις συνολοκλήρωσης) σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Έτσι, αποδεχόμαστε την μηδενική υπόθεση της ύπαρξης ενός διανύσματος συνολοκλήρωσης. Στο τεστ της μέγιστης ιδιοτιμής στο πίνακα 4.5 παρατηρούμε σε επίπεδο σημαντικότητας 5% στη πρώτη υπόθεση "None", ότι δηλαδή η μηδενική υπόθεση (H o ) είναι ότι δεν έχουμε διάνυσμα συνολοκλήρωσης γίνεται αποδεκτή. Όμως, στην κριτική τιμή 23.878 η πιθανότητα είναι 0.0054, η οποία είναι πολύ οριακά στο επίπεδο σημαντικότητας 5%. Συνδυαστικά,λοιπόν, με το τεστ ίχνους που ούτε σε αυτό προχωράμε σε έλεγχο για 2 εξισώσεις συνολοκλήρωσης μπορούμε να καταλήξουμε και από τα δυο τεστ του Johansen στο συμπέρασμα της ύπαρξης μιας εξίσωσης συνολοκλήρωσης σε επίπεδο σημαντικότητας 5%. Επιπλέον η ύπαρξη συνολοκλήρωσης σε όλες τις περιπτώσεις σημαίνει πως οι εκτιμήσεις της DOLS & της FMOLS δεν είναι πλασματικές και αποδεικνύεται με αυτό τον τρόπο η αιτιώδης μακροχρόνια σχέση των μεταβλητών LE-LY-LT της μελέτης μας. 73
Πίνακας 4.5 Πίνακας 5.5 Johansen Cointegration Test for LE, LT, LY Sample: 1999 2010, Included observations: 131 Trend assumption: No deterministic trend Lags interval (in first differences): 1 3 Unrestricted Cointegration Rank Test (Trace and Maximum Eigenvalue) Hypothesized Fisher Stat.* Fisher Stat.* (from trace No. of CE(s) test) Prob. (from max-eigen test) Prob. None 35.813 0.0012 23.878 0.0054** At most 1 11.935 0.0579** 7.600 0.2017 *Probabilities are computed using asymptotic chi-square distribution **Denotes Rejection of the null hypothesis of none CE/at most 1 at 5% 74
4.5 Εκτίμηση Μακροχρόνιας Σχέσης και Μοντέλου Διόρθωσης Λαθών (Long Run Relationship & Vector Error Correction Estimates) Στο πέμπτο στάδιο, η διαδικασία της Johansen συνολοκλήρωσης μας δίνει την παρακάτω μακροχρόνια σχέση ισορροπίας που αφορά τις 11 υπό εξέταση χώρες του πάνελ μας: LE i,t = -1.5481 LT i,t + 3.1752 LY i,t 1 % αύξηση στις Διεθνείς Τουριστικές Αφίξεις- International Tourist Arrivals (T) οδηγεί στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) να μειωθούν 1.55% κατά προσέγγιση. 1 % αύξηση στο κατά κεφαλήν ΑΕΠ- Economic growth (Y) οδηγεί στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (CO2) να αυξηθούν 3.17% κατά προσέγγιση. Τα παραπάνω αποτελέσματα της μακροχρόνιας σχέσης ισορροπίας στο πλέγμα (nexus) εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (Ε) - τουρισμός (Τ) - οικονομική ανάπτυξη (Υ) είναι ιδιαιτέρως σημαντικά για την μέχρι τώρα βιβλιογραφία του θέματος. Συγκεκριμένα, στο βασικό ερώτημα της μελέτης μας, πώς δηλαδή ο τουρισμός (μέσω των διεθνών τουριστικών αφίξεων) και η οικονομική ανάπτυξη (μέσω του κατά κεφαλήν ΑΕΠ) επηρεάζουν την ποιότητα του περιβάλλοντος μέσω των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (κατά κεφαλήν και αυτή η προσέγγιση), βρίσκουμε σημαντικά συμπεράσματα. Τις δυο τελευταίες δεκαετίες (και πιο συγκεκριμένα από το 1995 έως το 2012) στις χώρες τις Μεσογείου και συγκεκριμένα στις: Κύπρος (CYP), Αίγυπτος (EGY), Γαλλία (FRA), 75
Ελλάδα (GRC), Ιταλία (ITA), Μάλτα (MLT), Μαρόκο (MAR), Πορτογαλία (PRT), Ισπανία (ESP), Τυνησία (TUN) και Τουρκία (TUR), βρίσκουμε ότι μια αύξηση των διεθνών τουριστικών αφίξεων κατά 1 τοις εκατό στην περιοχή της Μεσογείου συνολικά, θα οδηγήσει σε μείωση των κατά κεφαλήν εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα κατά προσέγγιση κατά 1.55 τοις εκατό. Το αποτέλεσμα αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό, καθώς υποδεικνύει πως οι πολιτικές που έχουν εφαρμοστεί έως τώρα στην περιοχή της Μεσογείου για την αντιμετώπιση της ρύπανσης που προκαλεί ο κυρίαρχος κλάδος του τουρισμού (με πιο σημαντική αυτή των Ηνωμένων Εθνών, Blue Plan of the UNEP (United Nations Environment Programme)- Mediterrenean Action Plan (UNEP-MAP), πρόγραμμα που αφορά αποκλειστικά την περιοχή της Μεσογείου) είχαν θετικό αποτέλεσμα και βελτίωσαν τον ρυπογόνο αυτόν παράγοντα ανάπτυξης της περιοχής με όρους βελτίωσης του περιβάλλοντος. Από την άλλη μεριά, στην εκτίμηση της μακροχρόνιας σχέσης βρίσκουμε ότι μια αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ κατά 1 τοις εκατό στην περιοχή της Μεσογείου συνολικά, θα οδηγήσει σε αύξηση των κατά κεφαλήν εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα κατά προσέγγιση κατά 3.17 τοις εκατό. Το αποτέλεσμα αυτό καταδεικνύει το γεγονός πως σε άλλους τομείς οικονομικής ανάπτυξης πέραν του τουριστικού κλάδου, οι χώρες της Μεσογείου πρέπει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος που προκύπτει από την αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε σημαντικό ποσοστό. Η μέθοδος Johansen, ενώ υποδηλώνει ότι υπάρχει μακροχρόνια σχέση ισορροπίας και αιτιότητα μεταξύ των επιλεγμένων σειρών στο πάνελ μας, δεν δίνει καμία πληροφορία για την κατεύθυνση της αιτιώδους σχέσης. Για το σκοπό αυτό, χρησιμοποιούμε ένα Μοντέλο Διόρθωσης Λαθών- Vector Error Correction μοντέλο (VECM), σύμφωνα με το οποίο διερευνάται η μακροχρόνια αιτιότητα. Στον πίνακα 4.6 δίνονται οι t-στατιστικές των όρων διόρθωσης λαθών της διαφοράς με υστέρηση των εξαρτημένων μεταβλητών DLE, DLT & DLY. Μια στατιστική σημαντικότητα 76
του όρου και ένα αρνητικό πρόσημο θα φανερώσει την μακροχρόνια αιτιότητα. Όπως παρατηρούμε στο πίνακα 5.6, δυο από τους τρεις όρους διόρθωσης λαθών είναι στατιστικά σημαντικοί και αρνητικοί σύμφωνα με την t-stat του κάθε όρου. Είναι ο ECT(DLE) και ο ECT(DLY) ενώ ο όρος ECT(DLT) είναι θετικός και στατιστικά ασήμαντος. Το γεγονός αυτό μας οδηγεί να συμπεράνουμε ότι υπάρχει μια αμφίδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας ανάμεσα στις μεταβλητές των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα (LE) και της οικονομικής ανάπτυξης (LY) ενώ υπάρχει μια μονόδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας από τον τουρισμό (LT) προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (LE) και την οικονομική ανάπτυξη (LY). Συμπεραίνουμε επομένως πως στην εμπειρική μελέτη του πάνελ μας που αφορά την περιοχή της Μεσογείου και συγκεκριμένα έντεκα Μεσογειακές χώρες (Κύπρος, Αίγυπτος, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Μάλτα, Μαρόκο Πορτογαλία, Ισπανία, Τυνησία και Τουρκία) για τις δυο τελευταίες δεκαετίες και συγκεκριμένα την περίοδο 1995 έως 2012, το πλέγμα (nexus) εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (Ε) - τουρισμός (Τ) - οικονομική ανάπτυξη (Υ) υφίσταται στην μακροχρόνια περίοδο και αλληλοεπιδρά με τα εξής κανάλια αιτιότητας: Αμφίδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας ανάμεσα στο Ε-Υ. Μονόδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας από το Τ στο Ε & το Υ. Πιο αναλυτικά, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (Ε) και η οικονομική ανάπτυξη (το κατά κεφαλήν ΑΕΠ) είναι ενδογενείς μεταβλητές του μοντέλου μας ενώ ο τουρισμός (Τ) είναι εξωγενής μεταβλητή. Δηλαδή, οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (Ε) και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ ως προσέγγιση της ανάπτυξης στο μοντέλο των 11 υπό εξέταση χωρών της Μεσογείου για την περίοδο των δυο τελευταίων δεκαετιών αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, υπάρχουν feedbacks (ανατροφοδοτήσεις) στα κανάλια αιτιότητας αυτών των μεταβλητών. Αντίθετα, ο τουρισμός (Τ) επηρεάζει αιτιωδώς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την οικονομική ανάπτυξη, αλλά δεν επηρεάζεται από 77
αυτές (μονόδρομη κατεύθυνση αιτιότητας), με άλλα λόγια δεν υπάρχουν feedbacks (ανατροφοδοτήσεις) στην σχέση Τ-Υ & Τ-Ε. Πίνακας 4.6 Error Correction Terms Dependent Variables ECT (DLE) ECT (DLT) ECT (DLY) Coefficients (T-stat) -0.011033 (-1.59773)** 0.000651 (0.06083) -0.007941 (-2.32271)** **Significant and negative lagged error correction terms for LE-LY 78
4.6 Εκτίμηση των τεστ Granger Causality για την βραχυχρόνια περίοδο Στο τελευταίο στάδιο της εμπειρικής μας ανάλυσης και αφού αναλύσαμε τις μακροχρόνιες επιδράσεις και σχέσεις αιτιότητας, θα εντοπίσουμε τις όποιες βραχυχρόνιες σχέσεις αιτιότητας στο μοντέλο μας. Η εκτίμηση των chi-square (χ- στατιστική) που γίνεται με τη χρήση του Wald test, έναν από κοινού έλεγχο ανάμεσα στη σημαντικότητα του όρου διόρθωσης σφάλματος και των ερμηνευτικών μεταβλητών, θα αποκαλύπτει την ισχυρή κατά Granger αιτιότητα στην βραχυχρόνια περίοδο. Ο πίνακας 4.7 δείχνει τα αποτελέσματα της εκτίμησης αιτιότητας κατά Granger για όλες τις υπό εξέταση μεταβλητές, όπου με παρένθεση καταγράφονται οι πιθανότητες των chi-square των συντελεστών. Στον πίνακα είναι ξεκάθαρο πως όλες οι πιθανότητες είναι μεγαλύτερες του 5% που έχει οριστεί ως επίπεδο σημαντικότητας και,επομένως, δεν υπάρχει καμία βραχυχρόνια σχέση αιτιότητας από την κάθε κατά περίπτωση εξεταζόμενη εξαρτημένη μεταβλητή προς τις αντίστοιχες ανεξάρτητες μεταβλητές. Συνολικά, καταλήγουμε στην μη ύπαρξη αιτιώδους σχέσης επίδρασης ανάμεσα στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (Ε), στον τουρισμό (Τ) και στο στην οικονομική ανάπτυξη (Υ) στην βραχυχρόνια περίοδο. Αυτό το γεγονός είναι αποδεκτό μιας και οι όποιες επιδράσεις στο πλέγμα τουρισμός-περιβάλλον-ανάπτυξη απαιτούν χρόνο ώστε να πραγματοποιηθούν ακολουθώντας τις όποιες αλλαγές της πολιτικής που αφορούν την ανάπτυξη του τουρισμού και της γενικότερης οικονομικής ανάπτυξης αλλά και το περιβάλλον. 79
Πίνακας 4.7 Granger Causality Tests in the short-run Dependent Variables Chi- sq (Prob.) Independent Variables D(LE) D(LY) DL(T) D(LE) - 3.940245 (0.2680) 3.326262 (0.3440) D(LY) 2.820045 (0.4202) - 1.487020 (0.6853) DL(T) 3.142805 (0.3701) 3.418139 (0.3315) - 80
6. Συμπεράσματα & Συζήτηση Η τρέχουσα έρευνα ανακαλύπτει και ενισχύει την κατανόηση μιας μακροχρόνιας σχέσης ισορροπίας μεταξύ του τουρισμού, της οικονομικής ανάπτυξης και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέσω της οικονομετρικής ανάλυσης με τη μέθοδο πάνελ συνολοκλήρωσης σε έντεκα χώρες της περιοχής της Μεσογείου. Θεωρώντας τις διεθνείς τουριστικές αφίξεις σε εκατ., την οικονομική ανάπτυξη (ΑΕΠ κατά κεφαλήν) και τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα (σε κιλοτόνους) ανά κάτοικο εφαρμόσαμε μια πάνελ έρευνα συνολοκλήρωσης με ετήσια πάνελ στοιχεία έντεκα μεσογειακών χωρών (Κύπρος, Αίγυπτος, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Μάλτα, Μαρόκο, Πορτογαλία, Ισπανία, Τυνησία και Τουρκία) για την περίοδο από το 1995 έως το 2012. Συγκεκριμένα η μεθοδολογία που ακολουθήσαμε αποτελούνταν από έξι στάδια: 1. Πέντε έλεγχοι στασιμότητας για πάνελ δεδομένα (Levin, Lin & Chu t (2002), Breitung t- stat (2000), Im, Pesaran & Shin W-stat (1997), Fisher-ADF Chi-square (1999, 2002),Fisher-PP Chi-square (1999, 2002)). 2. Έλεγχος συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Pedroni (1997, 1999, 2004). 3. Εκτιμήσεις Συντελεστών με τις μεθόδους Panel Dynamic Least Squares (DOLS) & Panel Fully Modified Least Squares (FMOLS). 4. Έλεγχος Συνολοκλήρωσης με την μέθοδο Johansen (1988). 5. Εκτίμηση μακροχρόνιας Σχέσης και Μοντέλου Διόρθωσης Λαθών (Long Run Relationship & Vector Error Correction Estimates). 6. Εκτίμηση των τεστ Granger Causality για την βραχυχρόνια περίοδο. 81
Τα αποτελέσματα δείχνουν πως υπάρχει μια μακροχρόνια σχέση ισορροπίας ανάμεσα στις μεταβλητές, όπου ο τουρισμός έχει μια στατιστικά σημαντική και αρνητική επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, ενώ η οικονομική ανάπτυξη έχει μια στατιστικά σημαντική και θετική επίδραση στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Επιπλέον, υπάρχει μια αμφίδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας ανάμεσα στις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την οικονομική ανάπτυξη, ενώ υπάρχει μια μονόδρομη μακροχρόνια σχέση αιτιότητας η οποία τρέχει από τον τουρισμό προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα και την οικονομική ανάπτυξη. Στην βραχυχρόνια,όμως, περίοδο δεν υπάρχει βραχυχρόνια αιτιώδης επίδραση μεταξύ των μεταβλητών γεγονός που φανερώνει ότι απαιτείται χρόνος για να ισορροπήσει αυτή η σχέση. Τα ευρήματα υποδεικνύουν πως οι οικονομικές πολιτικές πρέπει να αντιμετωπίσουν την οικονομική ανάπτυξη, τον τουρισμό και τη ρύπανση του περιβάλλοντος ταυτόχρονα. Πιο αναλυτικά οι υποθέσεις που παρουσιάσαμε στην ενότητα της Εισαγωγής για το οικονομετρικό μοντέλο επιβεβαιώθηκαν στην εμπειρική μας ανάλυση: Υπόθεση 1: Η αύξηση του τουρισμού δεν οδηγεί απαραίτητα σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Μπορεί ακόμη και να οδηγήσει σε μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Σε αντίθεση με ό, τι πολλοί θα περίμεναν, πως ο τουρισμός θα βλάψει το περιβάλλον, αυτή η μελέτη διαπίστωσε με ενδιαφέρον ότι η αύξηση του τουρισμού δεν οδηγεί σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Αυτό το εύλογο νέο εύρημα συμβάλλει στην βιβλιογραφία στον τομέα του τουρισμού και του περιβάλλοντος. Το εύρημα αυτό είναι σύμφωνο με το άρθρο των Lee & Brahmasrene (2013). Φαίνεται ότι ο τουρισμός στην περιοχή της Μεσογείου ανταποκρίνεται στις εκπομπές 82
διοξειδίου του άνθρακα, με σημαντικές πολιτικές και πρακτικές αλλαγές για την επίτευξη της μείωσης αυτών των εκπομπών. Υπόθεση 2: Η οικονομική ανάπτυξη έχει θετική επίδραση στις εκπομπές CO 2. Ενώ οι προηγούμενες μελέτες με τη χρήση χρονοσειρών σε επίπεδο χώρας έχουν βρει λιγότερο ισχυρή σχέση μεταξύ του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα ανά κάτοικο, το αποτέλεσμα αυτό υποδεικνύει πως η αύξηση της οικονομικής ανάπτυξης οδηγεί σε αύξηση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, που μπορεί να οφείλεται εν μέρει στην αύξηση της χρήσης της ενέργειας. Υπόθεση 3: Οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν άμεσα την οικονομική ανάπτυξη. Η διαπίστωση ότι οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα επηρεάζουν άμεσα την οικονομική ανάπτυξη στην περιοχή της Μεσογείου υποστηρίζεται και από μια προηγούμενη έρευνα του Coondoo και Dinda (2002). Η μελέτη τους δείχνει την κίνηση του εισοδήματος (κατά κεφαλήν ΑΕΠ) που επηρεάζει άμεσα τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, όχι μόνο για την Ανατολική Ευρώπη, την Δυτική Ευρώπη, και την Ευρώπη στο σύνολό της, αλλά και την Αφρική, την Κεντρική Αμερική, την Αμερική στο σύνολό της και ολόκληρο τον κόσμο. 83
Επιπτώσεις της πολιτικής- Policy Implications Παρά το γεγονός πως η αύξηση του τουρισμού μειώνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, η επίδραση της αύξησης της οικονομικής ανάπτυξης που αυξάνει τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα υπερβαίνουν τις ευεργετικές επιπτώσεις από τον τουρισμό (Lee & Brahmasrene 2013). Εν πάση περιπτώσει, η ευαισθητοποίηση των τουριστών να ενεργούν με φιλικούς προς το περιβάλλον τρόπους είναι απαραίτητη. Η εισαγωγή νέων περιβαλλοντικών φόρων όπως ο φόρος οικολογίας (ecology footprint taxes), οι περιβαλλοντικοί φόροι διατήρησης τουριστικού αξιοθέατου (environment conservation taxes for tourist attraction) και οι φόροι περιβαλλοντικής εκπαίδευσης για τους τουρίστες μπορούν να εφαρμοστούν σε μία είσοδο ή έξοδο μιας τουριστικής παραγωγής που προκαλούν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Ο Τουρισμός στην περιοχή της Μεσογείου παίζει έναν σημαντικό ρόλο στη συνεχιζόμενη οικονομική ανάπτυξη για την περιοχή καθώς και στην επίτευξη της μείωσης των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα μέσω διαφόρων πολιτικών και πρακτικών αλλαγών. Ορισμένες περιφερειακές και διεθνείς οργανώσεις έχουν ήδη διαδραματίσει εξέχοντα ρόλο και έχουν επιφέρει θετικά αποτελέσματα, όπως: Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού- World Tourism Organization (WTO). Το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον- United Nations Environment Programme (UNEP) και ιδιαιτέρως το πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών που αφορά αποκλειστικά την περιοχή της Μεσογείου με την ονομασία: o Blue Plan του Σχεδίου Δράσης για την Μεσόγειο- Blue Plan of the UNEP- Mediterranean Action Plan (UNEP-MAP) Η σχέση, λοιπόν, μεταξύ του τουρισμού και των περιβαλλοντικών ανησυχιών με ανάλυση πάνελ δεδομένων δεν έχει έως σήμερα συζητηθεί ευρέως στις εμπειρικές μελέτες. Η πρόκληση της έρευνας αυτής ήταν να αποκαλυφθούν οι πραγματικοί παράγοντες της 84
τουριστικής ανάπτυξης και της οικονομικής ανάπτυξης γενικότερα που επηρεάζουν το περιβάλλον όσο αναφορά τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη ο διεθνής χαρακτήρας του τομέα του τουρισμού (Katircioglu 2014). Η βιωσιμότητα στον τομέα του τουρισμού είναι ένα από τα σημαντικότερα σημεία στα οποία επικεντρώνεται η συζήτηση για μία ολοκληρωμένη περιβαλλοντολογική οικονομική ανάπτυξη. Ο τουρισμός που προκαλεί ζήτηση ενέργειας αποτελεί απειλή,όχι μόνο σε τοπικό επίπεδο, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, που επηρεάζει το παγκόσμιο κλίμα. Η ανάπτυξη του τουρισμού παίζει σημαντικό ρόλο, αναγκάζοντας στην αύξηση της κατανάλωση ενέργειας και των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε παγκόσμιο επίπεδο. Ως εκ τούτου, δύο από τις βασικές προτεραιότητες αποτελούν η ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων του τουρισμού στο περιβάλλον με δράσεις ευαισθητοποίησης και με την αποτελεσματικότερη διαχείριση των πόρων και των υποδομών και η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού που θα έχουν λιγότερες επιπτώσεις στα οικοσυστήματα απ' ότι το πρότυπο του «τουρισμού των 3S» (sea, sand and sun - θάλασσα, άμμος και ήλιος), το οποίο κυριαρχεί σήμερα και συνδέεται με την κατασκευή εγκαταστάσεων γκολφ, κολυμβητικών δεξαμενών και άλλων υποδομών. Ένα άλλο ζήτημα συνιστά το γεγονός ότι ο αριθμός των τουριστών διαφέρει σε μεγάλο βαθμό μεταξύ των επιμέρους περιφερειών και χωρών, με αποτέλεσμα ορισμένες περιοχές να παρουσιάζουν υπερσυγκέντρωση τουριστών, ενώ άλλες να παραμένουν περιθωριοποιημένες. Επομένως, η αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προκλήσεων που θέτει ο τουρισμός προϋποθέτει επίσης την εστίαση της προσοχής σε περιφέρειες με μικρότερη επισκεψιμότητα. Τέλος, όσον αφορά τον βιώσιμο τουρισμό, παράλληλα με τα θέματα περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, πρέπει να εξεταστεί και η προοπτική υιοθέτησης μιας βιώσιμης προσέγγισης ως προς τον τοπικό πολιτισμό των χωρών υποδοχής. Κατά την προώθηση του βιώσιμου τουρισμού είναι σημαντικό να ελαχιστοποιηθεί η επιβολή πολιτιστικών επιρροών από τους 85
επισκέπτες και να προστατευθούν οι τοπικοί πολιτισμοί από την υπέρμετρη εμπορευματοποίηση. Είναι ζωτικής σημασίας, με τον βιώσιμο τουρισμό, να διαφυλαχθούν οι παραδόσεις και να μην διαβρωθεί ο πλούτος της πολυμορφίας στην περιοχή. Οι περιφερειακές και οι τοπικές αρχές διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διαχείριση της ανάπτυξης του τουρισμού και στη διασφάλιση της βιωσιμότητάς του. Μελλοντική έρευνα Τέλος, θα θέλαμε να σημειώσουμε πως θα ήταν μεγάλης σημασίας σε μελλοντική μας έρευνας να πάρουμε αποτελέσματα και για κάθε επιμέρους διαστρωματική μονάδα (individual cross section unit) και,ίσως, να προχωρήσουμε με ένα μεγαλύτερο πολυμεταβλητό μοντέλο προσθέτοντας και άλλες μεταβλητές που ίσως θα έπρεπε να προστεθούν στο μοντέλο. Όπως,για παράδειγμα, την κατανάλωση ενέργειας (για περαιτέρω διερεύνηση του πλέγματος (nexus) των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα και τουρισμού) ή τις εισερχόμενες ξένες επενδύσεις (για πιθανή ανάδειξη της tourism-led economic growth hypothesis). 86
Κανάλια Αιτιότητας στην Μακροχρόνια Περίοδο CO2 Tourism Economic Growth 87
Κανάλια Αιτιότητας στην Βραχυχρόνια Περίοδο CO2 Tourism Economic Growth 88
Βιβλιογραφία Άρθρα Aslan, A. (2014). Tourism development and economic growth in the Mediterranean countries: evidence from panel Granger causality tests. Current Issues in Tourism, 17(4), 363-372. Boden, T. A., Marland, G., & Andres, R. J. (2009). Global, regional, and national fossil-fuel CO2 emissions. Carbon Dioxide Information Analysis Center, Oak Ridge National Laboratory, US Department of Energy, Oak Ridge, Tenn., USA doi, 10. Bramwell, B., & Lane, B. (1993). Sustainable tourism: An evolving global approach. Journal of Sustainable Tourism, 1(1), 1-5. Chang, C. C. (2010). A multivariate causality test of carbon dioxide emissions, energy consumption and economic growth in China. Applied Energy, 87(11), 3533-3537. Choi, H. C., & Sirakaya, E. (2006). Sustainability indicators for managing community tourism. Tourism management, 27(6), 1274-1289. Cialani, C. (2013). CO 2 Emissions, GDP and trade: a panel cointegration approach. Working papers in transport, tourism, information technology and microdata analysis Nr:12, Dalarna University. Coondoo, D., & Dinda, S. (2002). Causality between income and emission: a country groupspecific econometric analysis. Ecological Economics, 40(3), 351-367. Dwyer, L., & Forsyth, P. (2008). Economic measures of tourism yield: what markets to target?. International Journal of Tourism Research, 10(2), 155-168. Dritsakis N., (2011). Ισοτιμία Αγοραστικής Δύναμης και Έλεγχοι Μοναδιαίας Ρίζας σε Πάνελ Δεδομένα. Παρουσιάστηκε στο 24ο Πανελλήνιο Συνέδριο Στατιστικής, Πάτρα, και δημοσιεύθηκε στα πρακτικά του ίδιου συνεδρίου. del P Pablo-Romero, M., & Molina, J. A. (2013). Tourism and economic growth: A review of empirical literature. Tourism Management Perspectives, 8, 28-41. Engle, R.F. and Granger, C.W.J., 1987. Cointegration and Error Correction: Representation, Estimation and Testing. Econometrica, 55, 251-276. Granger, C. W. (1969). Investigating Causal Relations by Econometric Models and Crossspectral Methods, Econometrica, 37 (3): 424-438. 89
Granger, C. W., & Newbold, P. (1974). Spurious regressions in econometrics. Journal of econometrics, 2(2), 111-120. Jatuporn, C., & Chien, L. H. (2011, March). Tourism Development Vs CO 2 Emissions in Thailand. In The 1st Environment Asia International Conference on Environmental Supporting in Food and Energy Security: Crisis and Opportunity, Thai Society of Higher Education Institutes on Environment (pp. 22-25). Johansen, S., 1988. Statistical Analysis of Cointegration Vectors. Journal of Economic and Control, 12, 231 254. Lee, J. W., (2013). The contribution of foreign direct investment to clean energy use, carbon emissions and economic growth, Energy Policy 55 : 483 489. Lee, J. W., & Brahmasrene, T. (Business and Information 2013, Bali, July 7-9, still under revision the moment this paper were submitted). Tourism Economic Growth and Carbon Emissions Patterns in Southeast Asia: A dynamic Panel Data Approach. Katircioglu, S. T., Feridun, M., & Kilinc, C. (2014). Estimating tourism-induced energy consumption and CO 2 emissions: The case of Cyprus. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 29, 634-640. Lee, J. W., & Brahmasrene, T. (2013). Investigating the influence of tourism on economic growth and carbon emissions: Evidence from panel analysis of the European Union. Tourism Management, 38, 69-76. Lee, C. C., & Chang, C. P. (2008). Tourism development and economic growth: a closer look at panels. Tourism management, 29(1), 180-192. Mirbabayev, B., & Shagazatova, M. (2006). The Economic and Social Impact of Tourism. National Graduate Institute for Policy Studies. Nur Zaimah Ubaidillah (2010). Causality Analysis among Tourist Arrival, Economic Development and CO 2 Emission: The case of Malaysia, Proceedings of The International Conference on Tourism, Transport, and Logistics 2013, 14 16 February, 2013, Holiday Inn Paris-Gare de L Est, Paris, France: 267-275. Pedroni, P., 1997. Panel Cointegration; Asymptotic and Finite Sample Properties of Pooled Time Series Tests, with an Application to the PPP Hypothesis: New Results. Working Paper, Indiana University. Pedroni, P., 1999. Critical Values for Cointegration Tests in Heterogeneous Panels with Multiple Regressors. Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 61, 653-670. Pedroni, P., 2004. Panel Cointegration: Asymptotic and Finite Sample Properties Of Pooled Time Series Tests with an Application to the PPP Hypothesis. Econometric Theory, 20, 597 625. 90
Peeters, P., & Dubois, G. (2010). Tourism travel under climate change mitigation constraints. Journal of Transport Geography, 18(3), 447-457. Phillips, P. and Hansen, B. (1990). Statistical Inference in Instrumental Variables Regression with 1(1) Processes, Review of Economics Studies, 57, 99-125. Saikkonen, P. (1992). Estimation and Testing of Cointegrated Systems by an Autoregressive Approximation. Econometric Theory, 8:1-27. Soytas, U., Sari, R., & Ewing, B. T. (2007). Energy consumption, income, and carbon emissions in the United States. Ecological Economics, 62(3), 482-489. Stock, J. and Watson, M. (1993). A Simple Estimator Of Cointegrating Vectors In Higher Order Integrated Systems. Econometrica, 61, 783-820. Tugcu, C. T. (2014). Tourism and economic growth nexus revisited: A panel causality analysis for the case of the Mediterranean Region. Tourism Management, 42, 207-212. Yeoman, I., John Lennon, J., Blake, A., Galt, M., Greenwood, C., & McMahon-Beattie, U. (2007). Oil depletion: what does this mean for Scottish tourism?.tourism Management, 28(5), 1354-1365. Zaman, K., Khan, M. M., & Ahmad, M. (2011). Exploring the Relationship Between Tourism Development Indicators and Carbon Emissions: A Case Study of Pakistan. World Applied Sciences Journal, 15(5), 690-701. Zhang, X. P., & Cheng, X. M. (2009). Energy consumption, carbon emissions, and economic growth in China. Ecological Economics, 68(10), 2706-2712. Μελέτες Γνωμοδότηση της Επιτροπής των Περιφερειών, "Η Ευρώπη, ο πρώτος τουριστικός προορισμός στον κόσμο", εισηγητής: Ramón Luis Valcárcel Siso, υιοθετήθηκε κατά την 88η σύνοδο ολομέλειας της 27ης και 28ης Ιανουαρίου 2011 (CdR 342/2010 fin), σημείο 12. UNWTO, UNEP, WMO- World Tourism Organization and United Nations Environment Programme (2008) "Climate Change and Tourism- Responding to Global Challenges" [online] διαθέσιμο από: http://sdt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/climate2008.pdf Robert Lanquar (2011) "Tourism in the MED 11 countries (Ο τουρισμός σε έντεκα μεσογειακές χώρες)", Εκθέσεις του δικτύου CASE, αριθ. 98/2011, CASE - Center for Social and Economic Research, Βαρσοβία (Κέντρο Κοινωνικών και Οικονομικών Ερευνών) [online] διαθέσιμο από: http://www.caseresearch.eu/upload/publikacja_plik/34467842_cnr_2011_98.pdf 91
Blanke J. & Chiesa T. (2009) "The Travel & Tourism Competitiveness Report 2009- Managing in a Time of Turbulence", World Economic Forum, Geneva, [online] διαθέσιμο από: http://sdt.unwto.org/sites/all/files/docpdf/climate2008.pdf World Travel and Tourism Council Annual Report (2011) "Travel & Tourism 2011", [online] διαθέσιμο από: http://www.wttc.org/site_media/uploads/downloads/traveltourism2011.pdf Αναφορές από το διαδίκτυο (Internet) World Tourism Organization UNWTO (2014), [online]: Official site of the organization, διαθέσιμο από: http://www2.unwto.org/ WWF -World Wide Fund for the Mediterranean (2014), [online]: Official site of the organization, διαθέσιμο από: http://mediterranean.panda.org/threats/ World Bank Indicators, World Bank (2014) [online]: Official site of the organization, διαθέσιμο από: http://data.worldbank.org/indicator Blue Plan of the UNEP (United Nations Environment Programme) (2014), [online]: Official site of the organization, διαθέσιμο από: http://www.unepmap.org/index.php?module=content2&catid=001001002 92
Παράρτημα Α Οι χώρες του δείγματος είναι κατά σειρά: 1. Κύπρος 2. Αίγυπτος 3. Γαλλία 4. Ελλάδα 5. Ιταλία 6. Μάλτα 7. Μαρόκο 8. Πορτογαλία 9. Ισπανία 10. Τυνησία 11. Τουρκία 93
Η Μεσόγειος ως μια ευαίσθητη από τον τουρισμό περιοχή - Tourism Vulnerability Hotspots - σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό για τον Τουρισμό των Ηνωμένων Εθνών, UNWTO: 94