Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων/Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Κωδικός μαθήματος: ΙΒΑ 306 Διδάσκων: Δημήτριος Μ. Κοντογεώργης Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιο-Ανατολικής Ευρώπης, 17 ος -19 ος αιώνας. Μάθημα 7. Ο οθωμανικός 18 ος αιώνας. Κοινωνικές αλλαγές και πολιτικές αναπροσαρμογές.
Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης Μάθημα 7: Γενικός «στόχος» του μαθήματος Στόχος του σημερινού μαθήματος είναι η μελέτη του οθωμανικού 18 ου αιώνα (1699-αρχές 19 ου αιώνα), μία περίοδο κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία (πολιτικο-στρατιωτικός μηχανισμός, κοινωνία, οικονομία) γνώρισε πολλές και σημαντικές αλλαγές και σταδιακά μεταμορφώθηκε σε ένα αρκετά διαφορετικό, και σαφώς λιγότερο ισχυρό κράτος από ότι η «κλασσική» Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Ιστορία της Ανατολικής και Νοτιοανατολικής Ευρώπης Μάθημα 7: Στόχοι του μαθήματος II Θα μελετηθούν: Η αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας (της δύναμης του σουλτάνου) και η ισχυροποίηση άλλων παραγόντων (γενίτσαροι, τοπάρχες, μέλη ισχυρών οικογενειών της Κωνσταντινούπολης). Παράλληλα θα προσεγγισθεί η πορεία από το σύστημα των τιμαρίων στα τσιφλίκια στο πλαίσιο οικονομικών εξελίξεων και κυρίως στρατιωτικών/πολιτικών αλλαγών. Επίσης θα μελετηθεί η ανάδυση και σταδιακή ισχυροποίηση, στο τελευταίο τρίτο του 18 ου αιώνα τοπικών αγιάννηδων (Αλή Πασάς Ιωαννίνων, Πασβάνογλου Βιδυνίου) και η περίοδος της «αναρχίας» στις βουλγαρικές επαρχίες κατά τον ύστερο 18 ο αιώνα-αρχές 19 ου αιώνα. Θα συσχετισθεί αυτό το φαινόμενο με την ανάδυση των διαφόρων βαλκανικών εθνικών κινημάτων.
Κύριο ερώτημα: Παράκμασε η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον 18 ο αιώνα; Είχε πράγματι μετατραπεί στον «μεγάλο ασθενή» της Ευρώπης και αν ναι τι πραγματικά συνεπαγόταν αυτό;
Βασική βιβλιογραφία (του μαθήματος 7). Παλαιότερες/κλασσικές θεωρήσεις Σταυριανός, Λ.Σ., Τα Βαλκάνια, από το 1453 και μετά, τόμος Ι, Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2007, σελ. 253-424. Gibb, H.A.R. & Harold Bowen, Islamic Society and the West: A Study of the Impact of Western Civilization on Moslem Culture in the Near East, London: Oxford University Press, 1950, 1957 [βλ. την κριτική του Roger Owen στο Bulletin, British Society for Middle Eastern Studies, 3/2 (1976), σελ. 110-117].. Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London: Oxford University Press, 1961 [Αθήνα: Παπαζήσης, 2001-2002].
Αλλαγή δεν σημαίνει πάντα παρακμή. Πολλές φορές είναι απλώς «προσαρμογή».
Βασική βιβλιογραφία (του μαθήματος 7).Νεώτερες μελέτες Quataert, Donald, The Ottoman Empire, 1700-1922, Cambridge: Cambridge University Press, 2000, σελ. 37-53 [ελληνική μετάφραση, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2006]. Faroqhi, Suraiya N. (ed.), The Cambridge History of Turkey, v. 3, The Later Ottoman Empire, 1603-1839, Cambridge: Cambridge University Press, 2006 [ιδίως το κεφάλαιο του Fikret Adanir, σελ. 157-185]. Inalcik Halil & Donald Quataert, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-1914, v. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 1997 [ελληνική μετάφραση, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2008-2011], ιδίως κεφάλαιο του Bruce McGowan, The Era of the Ayans. Shaw, Stanford, Between old and new: The Ottoman Empire under Sultan Selim III, 1789-1807, Harvard: Harvard University Press, 1971. Findley, Carter, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922, Princeton: Princeton University Press, 1980.
Ο «οθωμανικός» 18 ος αιώνας Ι. 1699: Συνθήκη του Κάρλοβιτς. Απώλεια της Ουγγαρίας, Τρανσυλβανίας και τμήματος της Κροατίας/Σλαβονίας. Η Πελοπόννησος επίσης προσαρτάται στην Βενετική Δημοκρατία. 1703: Εξέγερση του στρατού. Εκθρόνιση του σουλτάνου Μουσταφά ΙΙ. 1703-1730: Βασιλεία του σουλτάνου Αχμέτ ΙΙΙ. Εποχή του «τουλιπών» στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πολιτιστική άνθηση, ενίσχυση των πολιτιστικών δεσμών με τη δύση, καθώς και μεταξύ των υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 1711-1713: Ρωσοτουρκικός πόλεμος. Νίκη των Οθωμανών, ανακατάληψη του Αζόφ. 1713: Οι Φαναριώτες ορίζονται ηγεμόνες των Παραδουνάβιων Ηγεμονιών. Ενίσχυση του ελέγχου των Ηγεμονιών από την Υψηλή Πύλη. 1714-1718: Πόλεμος με την Βενετία. Ανακατάληψη της Πελοποννήσου. 1716-1718: Πόλεμος με την Αυστρία. Απώλεια του Βελιγραδίου και της Ολτενίας στη Βλαχία. Συνθήκη του Πασάροβιτς (1718). 1736-1739: Πόλεμος με Αυστρία και Ρωσία. Η Συνθήκη του Βελιγραδίου (1739) καθορίζει την επιστροφή του Βελιγραδίου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Σουλτάνος Αχμέτ ΙΙΙ (1703-1730)
Ο «οθωμανικός» 18 ος αιώνας ΙI. 1739-1768: Περίοδος ειρήνης (με την εξαίρεση ενός πολέμου με το Ιράν, 1743-1746). Η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν λαμβάνει μέρος στις ενδοευρωπαϊκές πολεμικές διαμάχες (π.χ. τον Επταετή Πόλεμο, 1756-1763). 1768-1774: Πρώτος επί Μεγάλης Αικατερίνης Ρωσοτουρκικός Πόλεμος. Με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή η Οθωμανική Αυτοκρατορία χάνει εδάφη στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας (περιοχή της Αζοφικής) και αναγκάζεται να αποδεχτεί την «ανεξαρτησία» της Κριμαίας. 1770: Εξέγερση των Ελλήνων στην Πελοπόννησο (Ορλωφικά). 1783: Προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσική Αυτοκρατορία. 1787-1792: Δεύτερος επί Μεγάλης Αικατερίνης Ρωσοτουρκικός Πόλεμος. Με τη συνθήκη του Ιασίου (1792) η Οθωμανική Αυτοκρατορία χάνει και άλλες περιοχές στα βόρεια παράλια της Μαύρης Θάλασσας (ουκρανικές περιοχές).
Ο «οθωμανικός» 18 ος αιώνας ΙΙI. Μεταρρυθμίσεις, αντιδράσεις και εξεγέρσεις. 1784: Ο Αλή Πασάς αναγνωρίζεται από την Πύλη ως κυβερνήτης των Ιωαννίνων και του Δέλβινου. Μέχρι το 1812 επεκτείνει την κυριαρχία του σε μεγάλο τμήμα των νοτιοδυτικών Βαλκανίων (Ήπειρος, Μακεδονία, Θεσσαλία, Ρούμελη). 1789: Άνοδος στον θρόνο του Σουλτάνου Σελίμ ΙΙΙ, πρώτου «μεταρρυθμιστή» σουλτάνου. 1794: Απόπειρα μεταρρύθμισης των γενίτσαρων. Σχηματισμός του νέου στρατού (Nezim-i Cedid). 1798: Εισβολή του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Το 1801 η Αίγυπτος τίθεται υπό τον έλεγχο του αλβανικής καταγωγής Mehmed Ali. Τέλη 18 ου αιώνα-αρχές 19 ου αιώνα: Εποχή των Κιρτζαλήδων. Περίοδος αναρχίας στις βουλγαρικές 1803: Απώλεια του ελέγχου των Ιερών Τόπων (Μέκκα, Μεδίνα). 1804-1813, 1815: σερβικές εξεγέρσεις 1807: Εκθρόνιση και δολοφονία του σουλτάνου Σελίμ. Αποτυχία των μεταρρυθμίσεών του.
Η «κληρονομιά» του 17 ου αιώνα. Σε παλαιότερες θεωρήσεις της οθωμανικής ιστορίας ο 17 ος αιώνας ήταν ο κατεξοχήν αιώνας της παρακμής/υπονόμευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδίως το πρώτο μισό του. Σημειωνόταν ιδιαιτέρως η παρουσία αδύναμων ή ανίκανων σουλτάνων και υπογραμμιζόταν ο «εκφυλισμός» της δυναστείας, όπως και η διαφθορά της κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης. Σήμερα έχουμε μία ευρύτερη θεώρηση. Αναγνωρίζεται ότι όντως η ποιότητα των Σουλτάνων δεν ήταν τόσο υψηλή, αλλά δεν πρέπει να θεωρηθεί ότι η Αυτοκρατορία δεν κατάφερε σε αξιόλογο βαθμό να προσαρμοστεί σε δύσκολες συνθήκες (άνοδος ισχυρότερων στρατιωτικά δυνάμεων κτλ.).
Πολιτικο-στρατιωτικές εξελίξεις. Γενική θεώρηση Κατά το πρώτο μισό του 18 ου αιώνα η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατόρθωσε να αντιμετωπίσει με σχετική επιτυχία τους εχθρούς της. Έτσι μολονότι ηττήθηκε στον πόλεμο με την Αυστρία (1716-1718) και απώλεσε το Βελιγράδι, πέτυχε αφενός να νικήσει τους Ρώσους (1711-1713, ανακατάληψη του Αζόφ), να ανακτήσει την Πελοπόννησο (πόλεμος με Βενετία, 1714-1718) και τέλος να αντιμετωπίσει με επιτυχία Ρωσία και Αυστρία το 1736-1739. Κατά το δεύτερο μισό του 18 ου αιώνα η Υψηλή Πύλη απέτυχε στην εξωτερική της πολιτική. Ηττήθηκε κατά κράτος στους δύο ρωσοτουρκικούς πολέμους (1768-1774 και 1787-1792), χάνοντας τον έλεγχο της Κριμαίας και σημαντικών περιοχών στη Μαύρη Θάλασσα, ενώ στα τέλη του 18 ου αιώνα ουσιαστικά απώλεσε την Αίγυπτο (1798, κατάληψη από τους Γάλλους).
Οθωμανικός χάρτης της Ινδονησίας (έκδοση του Ibrahim Muteferrika)
Αντιμετωπίζοντας τις ήττες και γενικότερα την αυξανόμενη και εμφανή ισχύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Η παρακμή των «κλασσικών» οθωμανικών στρατιωτικών σωμάτων (Γενίτσαροι, Σπαχήδες ιππείς) θα οδηγήσει στην υποκατάστασή τους από Τατάρους ιππείς και τα σώματα μισθοφόρων που συγκέντρωναν οι επαρχιακοί διοικητές. Αυτά τα σώματα παρά την αξία τους δεν επαρκούσαν. Ξένοι αξιωματικοί/εκπαιδευτές. Συγκρότηση στρατιωτικών δυνάμεων με βάση ξεκάθαρα «δυτικά» πρότυπα.
Φρούριο που σχεδίασε γάλλος αξιωματικός για τους Οθωμανούς, 1768-1774
Η κατάσταση στις επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον 18 ο αιώνα Μεγαλύτερη «αυτοδιοίκηση» στις επαρχίες, των οποίων οι διοικητές δρουν περισσότερο «αυτόνομα». Πολύ σημαντικότερος ο ρόλος των τοπικών «ισχυρών» οικογενειών στη διοίκηση των επαρχιών/πόλεων/περιοχών και λιγότερο ισχυρή η θέση των διορισμένων από το κέντρο διοικητών. Πολλές φορές η θέση του διοικητή διδόταν σε κάποιο τοπάρχη. Αυτή η «αυτονομία» και η αυξανόμενη ισχύς των τοπικών αξιωματούχων δεν συνεπαγόταν και «αμφισβήτηση» της σουλτανικής κυριαρχίας. Οι τοπάρχες λειτουργούσαν περισσότερο ως «μεσάζοντες» μεταξύ των υπηκόων και της κεντρικής εξουσίας.
Τύποι τοπαρχών/«αγιάνηδων» (ayan) Πρώην υπάλληλοι της κεντρικής διοίκησης, που είχαν γίνει «ντόπιοι». Παλαιότερες, προ-οθωμανικές, οικογένειες που είχαν διατηρήσει ισχύ και πλούτο. Οικονομικά ισχυροί που είχαν εξειδικευθεί στην ενοικίαση φορολογικών εσόδων. Μέλη της γενιτσαρικής ελίτ. Μαμελούκοι (σκλάβοι στρατιώτες) στις αραβικές περιοχές.
Η εκμίσθωση φορολογικών εσόδων. Παραχώρηση, συχνά κατόπιν πλειοδοσίας σε έναν ιδιώτη του δικαιώματος να συγκεντρώνει και να καρπώνεται τους φόρους σε μία περιοχή με την υποχρέωση να καταβάλλει ένα χρηματικό ποσό στο θησαυροφυλάκιο. Όταν αυτή η παραχώρηση ήταν ετήσια ονομαζόταν malikane.
Από το Τιμάριο στο Τσιφλίκι. Τιμάριο: κλήρος γης ή πρόσοδοι (χωριού, πόλης κτλ.) που παραχωρούσε ο Οθωμανός σουλτάνος σε κάποιον υπήκοό του, συνήθως μουσουλμάνο, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του. Η πλειοψηφία αυτών των υπηκόων (τιμαριώτες) είχαν την υποχρέωση να εκστρατεύουν όταν τους ζητείτο (σπαχήδες/ιππείς). Οι τιμαριώτες δεν ήταν «ιδιοκτήτες» της γης, καθώς το προνόμιο που κατείχαν μπορούσε να ανακληθεί από τον Σουλτάνο και δεν ήταν κληρονομικό. Οι αγρότες που κατοικούσαν στα τιμάρια είχαν κάποιες υποχρεώσεις έναντι των τιμαριωτών (που δεν φαίνεται να ήταν πάρα πολύ βαριές), όπως και έναντι του κράτους.
Η αλλαγή του 17 ου αιώνα. Κατά τη διάρκεια του 17 ου αιώνα, και σύμφωνα με ορισμένες μελέτες ήδη από τα τέλη του 16 ου αιώνα, αρκετοί κάτοχοι τιμαρίων εκμεταλλευόμενοι την αποδυνάμωση της κεντρικής διοίκησης επιδίωξαν και συχνά πέτυχαν να καταστήσουν τα τιμάρια ιδιοκτησία τους (mülk) και να μπορούν να τα κληροδοτήσουν. Αυτό είχε ως συνέπεια τη χειροτέρευση και τη θέση των ραγιάδων/χωρικών, οι οποίοι μπορούσαν να εκδιωχθούν από τον τσιφλικούχο.
Παράγοντες που υπονόμευσαν το τιμαριωτικό σύστημα Η τάξη των σπαχήδων, που συνιστούσαν ουσιαστικά έναν «φεουδαρχικό» στρατό, υπονομεύθηκε αφενός από την ισχυροποίηση (αλλά και στρατιωτικά μεγαλύτερη χρησιμότητα των μισθοφόρων τμημάτων πεζικού), αλλά και την τάση του κρατικού μηχανισμού για την παραχώρηση των τιμαρίων σε ενοικιαστές φόρων, στην προσπάθειά του να αυξήσει τα έσοδά του. Από την άλλη ο πληθωρισμός του 17ου αιώνα οδηγούσε σε μείωση της αξίας των τιμαρίων και ενέτεινε την ανάγκη των τιμαριωτών να διασφαλιστούν. Αργότερα (από τον 18 ο αιώνα) η εμπορευσιμότητα κάποιων προϊόντων (π.χ. του βαμβακιού) ώθησε σε ακόμη μεγαλύτερο έλεγχο της γης. Πρέπει να τονιστεί ότι δεν μπόρεσαν όλοι οι τιμαριώτες να κάνουν την μετάβαση σε τσιφλικούχους (π.χ. είσοδος/προστασία γενιτσάρων, ισχυρών αξιωματούχων).
Γενίτσαροι
Από τον 17 ο αιώνα οι Γενίτσαροι παύουν σταδιακά να είναι το επίλεκτο στρατιωτικό σώμα που ήταν. Προέρχονται από μουσουλμανικές οικογένειες. Κληροδοτούν τη θέση τους στα παιδιά τους. Ασχολούνται με τέχνες/εμπόριο, ενίοτε συνιστούν μία «ομάδα προστασίας» των τεχνιτών. Πάρα ταύτα συνεχίζουν να είναι αφορολόγητοι (ως askeri) αλλά και να πληρώνονται μισθό.
Patrona Hallil (1730)
Σουλτάνος Σελίμ ΙΙΙ (1789-1807)
Nizam i Cedid Αναδιοργάνωση σε δυτικά πρότυπα στρατιωτικών σωμάτων (πυροβολικό). Σύσταση σχολών αξιωματικών. Σύσταση ειδικού ταμείου. Οργάνωση τακτικού στρατού. Πρόσληψη ξένων ειδικών.
Αγιάνηδες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Αλή Πασάς Τεπελενλής (περ. 1740-1822), στην Ήπειρο, Θεσσαλία, εν μέρει Στερεά Ελλάδα, δυτική Μακεδονία, νότια Αλβανία. Οικογένεια των Μπουσατλήδων στη βόρεια Αλβανία (περιοχή της Σκόδρας). Οσμάν Πασβάνογλου (1757-1808): πασάς στο Βιδίνιο, βορειοδυτική Βουλγαρία και ανατολική Σερβία. Ισμαήλ Μπέης, πασάς στις Σέρρες.
Θα μπορούσαν να θεωρηθούν αυτοί οι αγιάνηδες ως εχθροί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Είχαν ως στόχο τη διάσπαση/διάλυσή της;
Οσμάν Πασβάνογλου
Υπηρεσίες Αγιάνηδων Συγκέντρωση στρατού Συναγωγή φόρων. Τοπική ασφάλεια
Το παρόν υλικό αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της Πράξης "Απόκτηση Ακαδημαϊκής Διδακτικής Εμπειρίας σε Νέους Επιστήμονες Κατόχους Διδακτορικού στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, η οποία χρηματοδοτείται από το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» που συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς Πόρους.