4/5/2015. κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 175] Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ.

Transcript

1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Κωνσταντίνος Κ. Χατζόπουλος Καθηγητής ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΘΗΜΑ ΕΝ ΕΚΑΤΟ Η κοινωνική ζωή ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΥΠΗΡΧΑΝ ΥΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ «Με το οθωµανικό καθεστώς ο πληθυσµός χωριζόταν σε δύο κύριες οµάδες. Οι ασκερί,η στρατιωτική ή διοικητική τάξη, εκπλήρωναν κάποια δηµόσια λειτουργία ως αντιπρόσωποι του σουλτάνου και ήταν έτσι απαλλαγµένοι επισήµως από κάθε φορολογία. Η δεύτερη οµάδα, οι ραγιάδες, έµποροι, τεχνίτες και χωρικοί (στην κυριολεξία «το ποίµνιο»), ασκούσαν παραγωγικές δραστηριότητες και εποµένως πλήρωναν φόρους [ ] Η γενική αρχή ήταν ότι κάθε άτοµο έπρεπε να παραµένει στην κοινωνική του οµάδα, ούτως ώστε να διατηρείται η ισορροπία στο κράτος και στην κοινωνία» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωµανικό κράτος: Οικονοµία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ. 17] Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ ΗΤΑΝ ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΗ «Οι πολιτικοί στοχαστές της εποχής [ ] δεν κουράζονταν να ισχυρίζονται ότι ο φορολογούµενος πληθυσµός (ρεαγιά) πρέπει να εµποδίζεται από το να εισέρχεται στη γραφειοκρατική τάξη [ ] στο δεύτερο µισό του 17ου αιώνα υπήρξαν συντονισµένες προσπάθειες για την αποµάκρυνση από τη γραφειοκρατία αξιωµατούχων µε εγνωσµένη προέλευση από τις τάξεις των ραγιάδων» «Ο διαχωρισµός αποτελούσε τη βάση της οθωµανικής πολιτικής σκέψης στα χρόνια πριν και µετά από το 1600» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 158 & 159] ΟΜΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ Μουσουλµάνοι Μπέηδες (µη κρατικήαριστοκρατία): Παλιές και σηµαντικές οικογένειες µε µεγάλη οικονοµική και στρατιωτική δύναµη (αρχηγοί φυλών, πολέµαρχοι, µεγάλοι γαιοκτήµονες και κάτοχοι κοπαδιών) Κρατική αριστοκρατία Στρατιωτικοί-διοικητικοί αξιωµατούχοι (=askeri) (µπεηλέρµπεηδες, σαντζάκµπεηδες, σούµπασηδες κ.ά.) Καλεµιγιέ (γραφειοκράτες): Πολιτικοί αξιωµατούχοι της διοίκησης. Οι περισσότεροι προέρχονταν από τους «δούλους της Πύλης» («ιτς ογλάν») και όφειλαν τη δύναµή τους στα αξιώµατα που τους έδινε ο σουλτάνος Ουλεµάδες: «οι άνθρωποι των γραµµάτων/ επιστηµών». Έλεγχαν στην ουσία ολόκληρο το κράτος (στρατό, δικαιοσύνη, εκπαίδευση, δηµόσια διοίκηση κλπ). Στρατιωτικοί (askeri)= «οι άνθρωποι του σπαθιού» (γενίτσαροι και σπαχήδες) 1

2 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ- ΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ Ανήκαν στους askeri (στρατιωτικούς) «Οι ακόλουθοι που εγκατέλειπαν το παλάτι για µια καριέρα στη διοίκηση είχαν τη δυνατότητα διαφόρων σταδιοδροµιών. Κάποιοι στέλνονταν στις επαρχίες ως διοικητικοί αξιωµατούχοι και αργότερα ως διοικητές. Το ποσοστό πρώην ακολούθων που διορίζονταν απευθείας στη θέση του επαρχιακού διοικητή (είτε ως σαντζάκµπέηδες είτε ακόµη ψηλότερα ως µπεηρέλµπέηδες) αυξήθηκε από τα µέσα του 16ου αιώνα ως τα πρώτα χρόνια του 17ου» Πολλοί επαρχιακοί διοικητές παρέµεναν στην ΚΠολη και διοικούσαν την επαρχία τους µέσω αντιπροσώπων κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 175] ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ- ΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ «Μέχρι το δεύτερο µισό του 16ου αιώνα ο αριθµός αυτών που µπορούσαν να µεταβιβάσουν την περιουσία και τη δύναµή τους στους γιους τους είχε αυξηθεί. Είχαν αναπτυχθεί χαρακτηριστικά που µας θυµίζουν το σύστηµα των τάξεων της πρώιµης νεότερης Ευρώπης, µε τη σηµαντική διαφορά, ωστόσο, ότι στην τελευταία εκείνες είχαν προνόµια που διασφαλίζονταν από τη νοµοθεσία, ενώ οι οθωµανικές «τάξεις» λειτουργούσαν µε έναν εντελώς ανεπίσηµο τρόπο. Αυτός ο µετασχηµατισµός της οθωµανικής κοινωνικής δοµής µπορεί να ερµηνευτεί εν µέρει από τις αλλαγές στα πρότυπα της γαιοκτησίας. Σε κάποιες αραβόφωνες επαρχίες και σε µέρη της Μ. Ασίας και των Βαλκανίων ντόπιοι αριστοκράτες οικειοποιήθηκαν γαίεςπου ανήκαν προηγουµένως στο κράτος και επιχείρησαν, κάποιες φορές µε επιτυχία, να τις µεταβιβάσουν στους κληρονόµους τους» «Οι ουλεµάδες διέθεταν το ειδικό προνόµιο να µπορούν να µεταβιβάσουν την περιουσία τους στους κληρονόµους τους, ενώ οι υψηλοί αξιωµατούχοι στους άλλους κλάδους της οθωµανικής διοίκησης έπρεπε να αποδεχτούν την πιθανότητα δήµευσης της περιουσίας τους µετά θάνατον» κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σσ. 160 & 167] ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ- ΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ- ΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ- ΙΟΙΚΗΤΙΚΟΙ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΙ Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ) Ονοµάζονταν «άνθρωποι της γραφίδας» ( ehl-ι kalem ) και στελέχωναν τις οικονοµικές και διοικητικές υπηρεσίες «Η οθωµανική γραφειοκρατία γνώρισε ραγδαία ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του δεύτερου µισού του 16ου αιώνα» «Οι γιοι κρατικών υπαλλήλων ήταν οι πιο κατάλληλοι για τη στελέχωση της οικονοµικής και διοικητικής γραφειοκρατίας [ ] Ενώ η στελέχωση στη γραµµατειακή σταδιοδροµία ήταν πιο ανοιχτή από ό,τι για παράδειγµα η χορήγηση ενός τιµαρίου [ ] φαίνεται ότι συχνά απαιτούνταν κάποια συγγενική σχέση µε µέλη των οθωµανικών κρατικών υπηρεσιών». «Μέχρι τουλάχιστον τα µέσα του 16ου αιώνα οι µεντρεσέδες παρείχαν την µόνη αξιόπιστη µαθητεία στη λόγια εκπαίδευση. Γι αυτό το λόγο ένας αξιωµατούχος ο οποίος είχε περατώσει όλη την εκπαίδευση του µεντρεσέ µπορούσε να θεωρεί ότι έχει τα απαραίτητα προσόντα για να διεκδικήσει µια υψηλή θέση, ιδίως αν είχε επικεντρωθεί στη γραµµατική, τη ρητορική και την καλλιγραφία [ ] Στους κύκλους των γραφέων θεωρούνταν σίγουρα απαραίτητο να είναι κάποιος µουσουλµάνος [ ] κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ ] 2

3 Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ) «Όλα τα µέλη της γραφειοκρατικής τάξης δεν θεωρούσαν τους εαυτούς τους τίποτα περισσότερο από υπηρέτες του σουλτάνου. Από τη στιγµή που ο τελευταίος µπορούσε να προαγάγει ή να τιµωρήσει οποιονδήποτε κατά το δοκούν, τα µέλη της οθωµανικής γραφειοκρατικής τάξης πιθανότατα έδιναν µικρή έµφαση στην προέλευση ή στις διασυνδέσεις της οικογένειας. εδοµένων αυτών των συνθηκών, πρέπει να υπήρχαν λίγες ευκαιρίες για µέλη της άρχουσας τάξης να αποκτήσουν µια «εδραιωµένη θέση» που θα µπορούσε να κληροδοτηθεί τουλάχιστον για µερικές γενιές» «Ο φιλόδοξος νεαρός γραφέας εξαρτιόταν από τις ευεργεσίες του πάτρωνά του [ ] Η ιδανική πατρωνία ήταν φυσικά του ίδιου του σουλτάνου» Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ) κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ ] Η ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ (ΟΙ ΚΑΛΕΜΙΓΙΕ) ΟΙ ΟΥΛΕΜΑ ΕΣ Ονοµάζονταν «άνθρωποι της γνώσης» (ehl-ι ilm ) και χωρίζονταν σε τρεις οµάδες: Müftü (µουφτήδες) = αποφαίνονταν µε βάση τον ιερό νόµο kadiή qadi (καδήδες) =ιεροδικαστές (δίκαζαν µε βάση τον ιερό νόµο) müdüris (µουδίρηδες) =δάσκαλοι στους µεντρεσέδες Επικεφαλής των ουλεµάδων ήταν ο σεϊχουλισλάµ «Οι ουλεµάδες [ ] δεν συνιστούσαν κατά κανέναν τρόπο κλειστή κάστα [ ] Γιοι οικογενειών εµπόρων και, περιστασιακά, ακόµη και ουλεµάδων εκτός της αυτοκρατορίας µπορούσαν µέσα σε λίγες γενιές να αναρριχηθούν στις υψηλότερες θέσεις της ακαδηµαϊκής-δικαστικής ιεραρχίας» κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 171] ΟΙ ΟΥΛΕΜΑ ΕΣ «Οι ουλεµάδες διέθεταν το ειδικό προνόµιο να µπορούν να µεταβιβάσουν την περιουσία τους στους κληρονόµους τους, ενώ οι υψηλοί αξιωµατούχοι στους άλλους κλάδους της οθωµανικής διοίκησης έπρεπε να αποδεχτούν την πιθανότητα δήµευσης της περιουσίας τους µετά θάνατον. Επιπλέον, ο έλεγχος που ασκούσαν οι ουλεµάδες στα ευαγή ιδρύµατα, είτε ως διαχειριστές είτε ως επίτροποι, επέτρεπε εξίσου να αυξήσουν τα υπάρχοντά τους [ ] Πιθανώς χάρη σ αυτό το διπλό προνόµιο οι οικογένειες των ουλεµάδων κατόρθωσαν να διατηρούνται εύπορες και ισχυρές πολύ περισσότερο από µέλη της διοικητικήςστρατιωτικής µηχανής ή πλούσιους εµπόρους. Υπάρχουν κάποιες αξιοσηµείωτες περιπτώσεις οικογενειών ουλεµάδων στις αραβικές επαρχίες που παρέµειναν σε περιφανή θέση για τριακόσια χρόνια»» κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ ] ΟΙ ΟΥΛΕΜΑ ΕΣ 3

4 ΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΙ (ASKERI) Ονοµάζονταν «άνθρωποι του ξίφους» ( ehl-ι seyf ) Γενίτσαροι Σουλτανικό ιππικό Cebesi (τζεµπεσήδες=οπλουργοί) Topçu (τοπτσήδες=πυροβολητές) Top arabacilari (=µεταφορείς πυροβόλων) Σπαχήδες (= επαρχιακό ιππικό) (τιµαριούχοι) Cebelü (τζεµπελής) (=ακόλουθος του σπαχή) ΟΙ ΑΓΙΑΝΗ ΕΣ «Η διοικητική αναδιοργάνωση στο οθωµανικό κέντρο οδηγούσε σε συχνές παραχωρήσεις εσόδων σε κατ όνοµα διοικητές που επισκέπτονταν σπάνια τις επαρχίες «τους». Τέτοιοι διοικητές που βρίσκονταν συνεχώς σε εκστρατείες ή διέµεναν στην πρωτεύουσα εκπροσωπούνταν από αντιπροσώπους (µουτεσελλίµ), οι οποίοι συνέλεγαν τους φόρους [ ] Άνδρες µε ισχυρή τοπική βάση µπορούσαν να εισέλθουν στην επαρχιακή διοίκηση µέσω των φοροµισθώσεων [ ] Ως αποτέλεσµα, προσφέρονταν ευκαιρίες για επενδύσεις κεφαλαίων ακόµη και σε άτοµα µε µέση δυνατότητα διάθεσης ρευστού» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 177] ΟΙ ΑΓΙΑΝΗ ΕΣ ΟΙ ΑΓΙΑΝΗ ΕΣ ΟΙ ΑΓΙΑΝΗ ΕΣ «Ενώ η φοροµίσθωση πρόσφερε µε αυτούς τους τρόπους ευκαιρίες προαγωγής σε περιορισµένο αριθµό ντόπιων προκρίτων, οι ζηµίες από τις οποίες υπέφεραν οι χωρικοί και οι τεχνίτες ήταν συχνά πολύ υψηλές. Για να θεραπευτεί αυτή η κατάσταση, εισήχθη το 1695 µια πειραµατική µορφή φοροεκµίσθωσης, η οποία συνδύαζε τη φοροεκµίσθωση µε κάποια χαρακτηριστικά του σχεδόν εν αχρηστία συστήµατος της εκχώρησης φόρων έναντι υπηρεσιών (τιµάρια). Αυτές οι νέου είδους φοροεκµισθώσεις (µαλικιανέ) εκχωρούνταν εφ όρου ζωής» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 178] ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ Μη µουσουλµάνοι Ανώτερος κλήρος (µητροπολίτες, επίσκοποι, ραβίνοι κ.ά.) για κάθε αναγνωρισµένη θρησκεία (µιλλέτι) (Αντιστοιχούσαν στους ουλεµάδες) (;;;) Φαναριώτες, βογιάροικ.ά.: ανώτεροι αξιωµατούχοι της Πύλης ή των επαρχιών. Η εξουσία τους ήταν «δοτή», δηλ. τους την παραχωρούσε ο σουλτάνος (Αντιστοιχούσαν κατά κάποιο τρόπο στους στρατιωτικούς-διοικητικούς αξιωµατούχους) Πρόκριτοι (οικονοµική αριστοκρατία):ισχυροί κεφαλαιούχοι, µισθωτές των δηµοσίων προσόδων, δανειστές της κεντρικής εξουσίας και των τοπαρχών, µισθωτές των φόρων και των κρατικών µονοπωλίων (εβραίοι, αρµένιοι και ορθόδοξοι) (Αντιστοιχούσαν στους αγιάνηδες) Οι αρµοτολοί (ανήκαν στους askeri) 4

5 ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΑΡΧΟΥΣΑ ΤΑΞΗ- ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΑΞΗΣ Τα µέλη των περισσότερων κοινωνικών οµάδων που ανήκαν στην άρχουσα τάξη, εκτός από τα έσοδα που είχαν λόγω της θέσης που κατείχαν, είχαν το δικαίωµα να ασκούν το εµπόριο, να µισθώνουν φόρους ή, σπανιότερα, να είναι ιδιοκτήτες εργαστηρίων. Μετά από τον 17ο αι. συνήθως µετατρέπονταν σε γαιοκτήµονες, οικειοποιούµενοι τις κρατικές γαίες Από τις πηγές προκύπτει ότι ακόµη και Μεγάλοι Βεζίρηδες πλούτισαν από το εµπόριο. Ωστόσο, ορισµένοι συγγραφείς εκείνων των χρόνων ζητούσαν από τους σουλτάνους να απαγορεύσουν αυτές τις δραστηριότητες των αξιωµατούχων τους ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΑΞΗΣ «Η άρχουσα οθωµανική ελίτ δεν ήταν σε καµιά περίπτωση εχθρική ή ακόµη αδιάφορη απέναντι στο εµπόριο αντιθέτως χονδρέµποροι µεγάλης κλίµακας είχαν τη δυνατότητα να πλουτίσουν. Εντούτοις, ακόµη και οι µεγαλύτεροι έµποροι δεν µπορούσαν να ανταγωνιστούν την περιουσία ενός µέσου επιπέδου µέλους της γραφειοκρατικής τάξης [ ] Σε όλη τη διάρκεια του 16ου και του 17ου αιώνα ακόµη και οι πιο εύποροι έµποροι παρέµειναν υπό τον έλεγχο της γραφειοκρατικής τάξης» [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 155] 5

6 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΡΧΟΥΣΑΣ ΤΑΞΗΣ Οι γενίτσαροι είτε ασκούσαν το εµπόριο, είτε ήταν ιδιοκτήτες εργαστηρίων «Οι αξιωµατικοί των γενιτσάρων, ιδίως αυτοί που είχαν αρµοδιότητες αστυνόµευσης, ήταν οι πρώτοι που απέκτησαν µαγαζιά ή/και το δικαίωµα να ασκούν µια τέχνη [ ] οι έµποροι και οι τεχνίτες προσχωρούσαν στους γενίτσαρους ή στους αζάµπ (άτακτους παραστρατιωτικούς), για να προστατευτούν από νόµιµους και παράνοµους φόρους [ ] Σε αντάλλαγµα αυτής της προστασίας οι έµποροι και οι τεχνίτες πλήρωναν µια εισφορά στα σώµατα» κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σ. 207] ΟΙ ΡΕΑΓΙΑ ΕΣ Ο όρος προέρχεται από τον αραβικό όρο «riaya», ο οποίος σηµαίνει φροντίδα, µέριµνα Από τον όρο αυτόν προκύπτουν οι όροι «ra ι» και «ra ιya» Ο πρώτος στα αραβικά σηµαίνει «αυτός που φροντίζει (µεριµνά)» [κατ επέκταση σηµαίνει τον «βοσκό»], ενώ ο δεύτερος «αυτός που δέχεται τη φροντίδα κάποιου άλλου» (κατ επέκταση «τον προστατευόµενο») [εξ ου και «ποίµνιο»] Με τον όρο «ρεαγιάδες» στην Οθωµανική Αυτοκρατορία χαρακτηρίζονταν ΟΛΟΙ ΟΙ ΦΟΡΟΛΟΓΟΥΜΕΝΟΙ ΥΠΗΚΟΟΙ Έµποροι, πλανόδιοι µικρέµποροι, πραµατευτάδες Τεχνίτες Βιοτέχνες Αγωγιάτες Επαγγελµατίες Αργυραµοιβοί Επαγγελµατίες (τσαγκάρηδες, κουρείς κ. ά.) Κάθε υπήκοος που ασκούσε «αστικό επάγγελµα» Εργάτες (πολύ µικρό ποσοστό και συνήθως εποχικοί) Έµποροι, τεχνίτες και επαγγελµατίες ήταν οργανωµένοι σε συντεχνίες 6

7 Οι αγρότες Εξαρτηµένοι καλλιεργητές Ήταν η συντριπτική πλειονότητα των αγροτών Καλλιεργούσαν τις «δηµόσιες γαίες» του τιµαριωτικού συστήµατος Ήταν «δεµένοι» µε τη γη που καλλιεργούσαν (δεν µπορούσαν να την εγκαταλείψουν) Είχαν τίτλους «κατοχής» της γης τους Είχαν την προσωπική τους ελευθερία Κατέβαλλαν φόρους στην κεντρική εξουσία και στους τιµαριούχους Ελεύθεροι καλλιεργητές Οι αγρότες Ελεύθεροι καλλιεργητές Αποτελούσαν ολιγάριθµη κοινωνική οµάδα Είχαν την προσωπική τους ελευθερία εν ήταν «δεµένοι» µε τη γη που καλλιεργούσαν εν είχαν πάντοτε γη στην κατοχή τους Καλλιεργούσαν µε βάση ειδικές συµφωνίες συνήθως βακουφικές γαίες, αδιάθετα τιµάρια, εγκαταλελειµένες γαίες, κ.λπ. Κατέβαλλαν φόρους µόνο στην κεντρική εξουσία ΟΙ ΟΥΛΟΙ Ήταν είτε αιχµάλωτοι πολέµου, είτε ελεύθεροι που είχαν πουληθεί από τους δικούς τους ή είχαν συλληφθεί από τους δουλέµπορους (περίφηµοι ήταν οι Απχάζιοι) Στους 16ο και 17ο αι. ήταν Ούγγροι και Ρώσοι, ενώ αργότερα Κιρκάσιοι και Γεωργιανοί. Υπήρχαν και Αφρικανοί Εργάζονταν σε εργαστήρια ως φτηνή εργατική δύναµη. Σε ορισµένες περιπτώσεις ήταν δυνατό µετά από εργασία συγκεκριµένου χρόνου να τους απελευθερώσουν και µάλιστα να τους δώσουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν δικό τους εργαστήριο Στη µεγάλη τους πλειονότητα χρησιµοποιούνταν ως οικιακοί βοηθοί στους «µεγάλους οίκους» των οθωµανών αξιωµατούχων [βλ. [Σουράγια Φαρόκι, «Κρίση και αλλαγή», στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Β : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2011, σσ ] 7

8 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ OXI Μη µουσουλµανικός ληθυσµός υ οκείµενος σε κεφαλικό φόρο (σε νοικοκυριά) Βαλκάνια Νοικοκυριά υποκείµενα σε κανονικό κεφαλικό φόρο Οµάδες υποκείµενες σε χαµηλότερο κεφαλικό φόρο (Βλάχοι & µεταλλωρύχοι στη Βοσνία, Σερβία, Θεσσαλονίκη Σύνολο Μικρά Ασία Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Το σύνολο των καταγεγραµµένων µη µουσουλµανικών νοικοκυριών που υπόκειντο στον κεφαλικό φόρο το 1491 έφτανε περίπου τα στα Βαλκάνια και τα στη Μ. Ασία. Αν υποθέσουµε ότι ο πληθυσµός που εξαιρούνταν από τον φόρο ανερχόταν στο 6% του συνολικού πληθυσµού, µε έναν µέσο συντελεστή πέντε ατόµων ανά νοικοκυριό, στα οθωµανικά Βαλκάνια τη δεκαετία του 1490 ζούσαν περίπου τέσσερα εκατοµµύρια µη µουσουλµάνοι» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωµανικό κράτος: Οικονοµία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ ] 8

9 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ OXI Πληθυσµιακή αύξηση στη Μ. Ασία κατά τον 16 ο αιώνα (Οι αριθµοί αντιστοιχούν σε νοικοκυριά) Επαρχία Αύξηση Ανατολία (δυτική Μ. Ασία) Καραµάν (κεντρική Μ. Ασία) ,7 % ,8% Ζουλκαντρίγε (περιοχή Κιρσεχίρ-Μαράς) Ρουµ-ι Καντίµ (περιοχή Αµάσειας-Τοκάτ) Ρούµ-ι Χαντίς (περιοχή Τραπεζούντας- Μαλάτειας) ,6% ,0 % ,0% Σύνολο Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ OXI «Όσον αφορά τη Μ. Ασία, το 1490 η οθωµανική επικράτεια είχε τα σύνορά της σε µια γραµµή κατά προσέγγιση από την Τραπεζούντα µέχρι τον κόλπο της Αττάλειας, αφήνοντας απ έξω ολόκληρη την ανατολική Μικρασία. Στην περιοχή αυτή, µε συνολικά χριστιανικά νοικοκυριά, η περιοχή της Τραπεζούντας- Ρίζε [ ] ήταν το 1490 η µοναδική µε συµπαγή χριστιανικό πληθυσµό. Στη δυτική Μικρασία, αντίθετα, όπου οι Τουρκοµάνοι είχαν εισβάλει πολύ νωρίτερα, στις αρχές του 13ου αιώνα, µόνο µη µουσουλµανικά νοικοκυριά υπόκειντο στον κεφαλικό φόρο, ενώ αντίστοιχα υπήρχαν στην υπόλοιπη µ. Ασία, τα περισσότερα Έλληνες και Αρµένιοι, καθώς και µικρές εβραϊκές κοινότητες στις πόλεις» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωµανικό κράτος: Οικονοµία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ. 28] Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Την περίοδο τα φορολογήσιµα χριστιανικά νοικοκυριά στις πέντε µικρασιατικές επαρχίες αριθµούσαν ή 7% του συνολικού πληθυσµού» «Στα τέλη του 15ου αιώνα η Μ. Ασία δυτικά του Ευφράτη ήταν πλέον κατά κύριο λόγο µια µουσουλµανική χώρα, όπου κατοικούσαν µετανάστες µουσουλµάνοι Τούρκοι ή εξισλαµισµένοι ιθαγενείς πληθυσµοί [ ] Αν κρίνουµε από τα οθωµανικά πληθυσµιακά και φορολογικά κατάστιχα του δεύτερου µισού του 15ου αιώνα η δυτική Μικρασία κατοικούνταν πια κυρίως από Τουρκοµάνους» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωµανικό κράτος: Οικονοµία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ. 29] Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ «Συνολικά για την περίοδο ο Μπαρκάν προτείνει έναν πληθυσµό 12 ή 12,5 εκατοµµυρίων στην Οθωµανική Αυτοκρατορία, συµπεριλαµβανοµένων όσων ανθρώπων δεν καταγράφονταν στα φορολογικά κατάστιχα των Βαλκανίων και της Μικρασίας. Ο Μπρωντέλ προτείνει ένα µέγιστο 22 εκατοµµυρίων για τη µεγαλύτερη έκταση της αυτοκρατορίας στα τέλη του 16ου αιώνα» [Χαλίλ Ιναλτζίκ, «Το οθωµανικό κράτος: Οικονοµία και κοινωνία, », στο συλλογικό έργο Οικονοµική και κοινωνική ιστορία της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, τόµ. Α : , Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2008, σ ] Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ OXI Εκτίµηση του πληθυσµού της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας από τον Αλ. Μαυροκορδάτο το 1820 «Εθνικές» οµάδες Ευρωπαϊκές κτήσεις Συνολικά στην Οθωµανική Αυτοκρατορία Τούρκοι Έλληνες Σέρβοι, Βλάχοι & Μολδαβοί Αλβανοί Εβραίοι Αρµένιοι Άραβες Σύνολο Πηγή: Ιστορία του Νέου Ελληνισµού, Αθήνα, ΤΑ ΝΕΑ, 2002, τόµ. Α, σ. 84 9

10 Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ OXI Πληθυσµιακή πυκνότητα στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και σε ευρωπαϊκές χώρες το 1600 Χώρα Άτοµα ανά τετραγωνικό µίλι Ιταλία 97 Γαλλία 86 Κάτω Χώρες 112 Βρετανία 56 Ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας (Βαλκάνια µέχρι τον ούναβη και τον Ντράβα) Μικρασιατικές επαρχίες της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας