ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΧΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΧΠΙΣΙΚΧΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΧΝ ΔΠΙΣΗΜΧΝ ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΟ ΣΜΗΜΑ ΓΗΜΟΣΙΚΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ

ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΧΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΧΠΙΣΙΚΧΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΧΝ ΔΠΙΣΗΜΧΝ ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΟ ΣΜΗΜΑ ΓΗΜΟΣΙΚΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ Δηδίθεπζε: Γηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε θαη ηα Διιεληθά σο δεύηεξε ή μέλε γιώζζα Γηπισκαηηθή εξγαζία Θέκα εξγαζίαο: «Δπηπνιηηηζκόο θαη ζξεζθεπηηθόηεηα. Μηα εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε ζε γεγελείο καζεηέο θαη καζεηέο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθώλ νκάδσλ» Καξλαρσξίηε Γέζπνηλα - Μαξία (Α.Μ.: 247) Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: Γεσξγνγηάλλεο Παληειήο Πάηξα, 2011

Πεξηερόκελα 1. Δηζαγωγή 4 2. Θεωρία 6 2.1. Απνζαθήληζε ησλ όξσλ 6 2.1.1. Ο φξνο «Γηαπνιηηηζκηθφηεηα» 6 2.1.2. Ο φξνο «Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία» 6 2.1.3. Ο φξνο «Γηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε» 6 2.1.4. Ο φξνο «Πνιηηηζκφο» 7 2.1.5. Ο φξνο «Eπηπνιηηηζκφο» 8 2.1.6. Ο φξνο «Θξεζθεπηηθφηεηα» 8 2.1.7. Ο φξνο «Δηεξφηεηα» 9 2.1.8. Ο φξνο «Θξεζθεπηηθή Δηεξφηεηα» 10 2.1.9. Ο φξνο «Άηνκα πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ» 10 2.2. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ επηπνιηηηζκό θαη ηελ ζξεζθεπηηθόηεηα 10 2.2.1. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 10 2.2.1.1. Ζ άπνςε ηεο Φπρνινγίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 10 2.2.1.2. Ζ άπνςε ηεο Κνηλσληνινγίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 13 2.2.1.3. Ζ άπνςε ηεο Παηδαγσγηθήο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 16 2.2.1.4. Ζ άπνςε ηεο Φηινζνθίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 18 2.2.1.5. Ζ άπνςε ηεο Θενινγίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 19 2.2.1.6. Κξηηηθή ζηηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ επηπνιηηηζκφ 20 2.2.2. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε ζξεζθεπηηθφηεηα 21 2.2.2.1. Ζ άπνςε ηεο Θενινγίαο γηα ηε ζξεζθεπηηθφηεηα 21 2.2.2.2. Ζ άπνςε ηεο Φηινζνθίαο γηα ηε ζξεζθεπηηθφηεηα 22 2.2.2.3. Ζ άπνςε ηεο Παηδαγσγηθήο γηα ηε Θξεζθεπηηθφηεηα 23 2.2.2.4. Ζ άπνςε ηεο Φπρνινγίαο γηα ηε Θξεζθεπηηθφηεηα 25 2.2.2.5. Ζ άπνςε ηεο Κνηλσληνινγίαο γηα ηε Θξεζθεπηηθφηεηα 26 2.2.2.6. Κξηηηθή ζηηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε ζξεζθεπηηθφηεηα 28 2.2.3. Ζ ζεσξία ηνπ εθζπγρξνληζκνχ (modernization) 28 2.2.3.1. Ζ ζεσξία ηνπ εθζπγρξνληζκνχ ζηνλ πνιηηηζκφ 29 2.2.3.2. Ζ Θεσξία ηνπ εθζπγρξνληζκνχ θαη ν επηπνιηηηζκφο 29 2.2.3.3. Ζ ζεσξία ηνπ εθζπγρξνληζκνχ θαη ε ζξεζθεπηηθφηεηα 30 2.2.4. Κξηηηθή ζηηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ επηπνιηηηζκφ θαη ηε ζξεζθεπηηθφηεηα 32 2.3. Έξεπλεο ζρεηηθέο κε ηνλ Δπηπνιηηηζκό θαη ηελ Θξεζθεπηηθόηεηα 32 2.3.1. Έξεπλεο ζρεηηθέο κε ηνλ Δπηπνιηηηζκφ 32 2.3.1.1. Έξεπλεο ζρεηηθέο κε ηνλ επηπνιηηηζκφ ζε παηδηά θαη εθήβνπο 32 2.3.1.3. Έξεπλεο ζρεηηθέο κε ηνλ επηπνιηηηζκφ ζε ελήιηθεο 34 2.3.2. Έξεπλεο ζρεηηθέο κε ηε Θξεζθεπηηθφηεηα 36 2.3.2.1. Έξεπλεο ζρεηηθά κε ηε ζξεζθεπηηθφηεηα ζε παηδηά θαη εθήβνπο 36 2.3.2.2. Έξεπλεο ζρεηηθά κε ηε ζξεζθεπηηθφηεηα ζε ελήιηθεο 37 2.3.3. πκπεξάζκαηα εξεπλψλ- πξνζαλαηνιηζκφο 38 2.4. Δπηπνιηηηζκόο θαη ζξεζθεπηηθόηεηα: νη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο 39 2.4.1. Οη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο ζηελ Διιάδα ζηνηρεία 39 2.4.2. Ο επηπνιηηηζκφο ησλ γεγελψλ 40 2.4.3. Ζ ζξεζθεπηηθή ζπλχπαξμε θαη αλνρή 40 2.4.4. Οη Έιιελεο καζεηέο θαη νη πνιηηηζκηθά δηαθέξνληεο 41 2.5. θνπόο ηεο έξεπλαο 42 2.6. Τπνζέζεηο ηεο έξεπλαο 42 2.6.1. Γεληθή ππφζεζε ηεο έξεπλαο 42 2.6.2. Δπηκέξνπο ππνζέζεηο ηεο έξεπλαο 42 3. Μεζοδοιογία ηες έρεσλας 44 3.1. Γηαδηθαζία 44 3.2. Δξεπλεηηθά εξγαιεία 44 2

3.3. Γείγκα 45 3.4. ηαηηζηηθή επεμεξγαζία δεδνκέλσλ 46 4. Αποηειέζκαηα ηες έρεσλας 47 4.1. Θξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο θαη πξαθηηθέο ζε ζρέζε κε ηελ εζληθόηεηα θαη ην θύιν 47 4.1.1. πκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο θαη πξαθηηθέο ζε ζρέζε κε ηελ εζληθφηεηα θαη ην θχιν 56 4.2. Έθθξαζε ζξεζθεπηηθνύ ζπλαηζζήκαηνο ζε ζρέζε κε ηελ εζληθόηεηα θαη ην θύιν 57 4.2.1. πκπεξάζκαηα γηα ηελ έθθξαζε ζξεζθεπηηθνχ ζπλαηζζήκαηνο ζε ζρέζε κε ηελ εζληθφηεηα θαη ην θχιν 72 4.3. Βαζκόο ζεκαληηθόηεηαο ζξεζθεπηηθώλ πξαθηηθώλ ζε ζρέζε κε ηελ εζληθόηεηα θαη ην θύιν 74 4.3.1. πκπεξάζκαηα γηα ην βαζκφ ζεκαληηθφηεηαο ζξεζθεπηηθψλ πξαθηηθψλ ζε ζρέζε κε ηελ εζληθφηεηα θαη ην θχιν 87 4.4. Αλάπηπμε θηιηθώλ ζρέζεσλ θαη ζξεζθεπηηθόηεηα ζε ζρέζε κε ηελ εζληθόηεηα θαη ην θύιν 89 4.4.1. πκπεξάζκαηα γηα ηελ αλάπηπμε θηιηθψλ ζρέζεσλ θαη ηε ζξεζθεπηηθφηεηα ζε ζρέζε κε ηελ εζληθφηεηα θαη ην θχιν 99 4.5. Πξνζαξκνγή θαη ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηώλ ζην ζρνιείν ζρεηηθά κε ηελ εζληθόηεηα θαη ην θύιν 100 4.5.1. πκπεξάζκαηα γηα ηελ πξνζαξκνγή θαη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείν ζρεηηθά κε ηελ εζληθφηεηα θαη ην θχιν 103 5. Σσκπεράζκαηα- Σσδήηεζε 105 Βηβιηογραθία 109 Διιελόγισζζε 109 Ξελόγισζζε 112 Ιζηνζειίδεο 116 Δσρεηήρηο Πηλάθωλ 119 Δσρεηήρηο Γραθεκάηωλ 121 Παράρηεκα 123 3

1. Δηζαγσγή Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο κε ηελ αχμεζε ηεο κεηαλάζηεπζεο, ε ζχζηαζε ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ έρεη αιιάμεη, δεκηνπξγψληαο κηα πνιππνιηηηζκηθή θνηλσλία, ζηελ νπνία ε παξνπζία κεηαλαζηψλ θαη παιηλλνζηνχλησλ είλαη ζεκαληηθή. Απηή ε «ζπλχπαξμε» δεκηνπξγεί ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλάπηπμε θαηαζηάζεσλ επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ ιαψλ θαη σο εθ ηνχηνπ ε θνηλσλία καο θαζίζηαηαη δηαπνιηηηζκηθή. Οη αιιαγέο σζηφζν πνπ παξαηεξνχληαη ζε θνηλσληθφ επίπεδν δελ έρνπλ αθήζεη αλεπεξέαζην ηνλ εθπαηδεπηηθφ ρψξν, ν νπνίνο κε ηε ζεηξά ηνπ απνηειεί πεδίν κειέηεο θαη ζπζηεκαηηθήο έξεπλαο, θαζψο ζηα πιαίζηα ηεο δηαπνιηηηζκηθφηεηαο πξνβάιιεη επηηαθηηθή ε αλάγθε κεηαηξνπήο ηεο παξαδνζηαθήο εθπαίδεπζεο ζε δηαπνιηηηζκηθή γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αλαγθψλ ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ θαη ηπρφλ πξνβιεκάησλ πνπ ηνπο πξνθαιεί ε δηαπνιηηηζκηθή επηθνηλσλία. ηα πιαίζηα απηψλ ησλ ζπλζεθψλ, παξαηεξείηαη ην θαηλφκελν ηνπ επηπνιηηηζκνχ ην νπνίν πξνθχπηεη απφ ηε δπλακηθή αιιειεπίδξαζε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ θαη ηε κεηαμχ ηνπο επηθνηλσλία θαη θπξίσο αληαλαθιά ην απνηέιεζκα ηεο επαθήο απηήο: ην άηνκν ζα επηιέμεη εθείλε ηε ζηξαηεγηθή επηπνιηηηζκνχ πνπ ζα ην βνεζήζεη λα πξνζαξκνζηεί θαη λα εληαρζεί ζηελ θνηλσλία ηεο ρψξαο ππνδνρήο κε ην κηθξφηεξν θφζηνο γηα ην ίδην. Γεληθφηεξα φκσο, ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί πσο «επηπνιηηηζκφο» ππάξρεη ζε νπνηαδήπνηε δηαδηθαζία αιιαγήο πνπ ζπκβαίλεη γηα ηελ πξνζαξκνγή ζε κηα λέα θαηάζηαζε. Ζ ζξεζθεπηηθφηεηα είλαη έλα δηαρξνληθφ θαηλφκελν πνπ ζπλαληάηαη ζε επίπεδν θνηλσλίαο αιιά θαη ζε επίπεδν αηφκνπ. Οη δηάθνξεο ζξεζθείεο πνπ ππάξρνπλ αλά ηνλ θφζκν αιιά θαη ηα θαηλφκελα ζξεζθεπηηθνχ θαλαηηζκνχ πνπ έρνπλ θαηαγξαθεί ηζηνξηθά θαη παξαηεξνχληαη μαλά ηα ηειεπηαία ρξφληα, ππνδεηθλχνπλ ηε δχλακε πνπ αζθνχλ νη ζξεζθείεο ζηνπο πηζηνχο ηνπο αιιά θαη ηε δχλακε πνπ αζθνχλ ζην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο, δηακνξθψλνληαο ζηάζεηο, ήζε, έζηκα θ.ιπ. Δπνκέλσο, ε παξνχζα εξγαζία επηρεηξεί λα εξεπλήζεη ηε ζρέζε ηνπ επηπνιηηηζκνχ κε ηε ζξεζθεπηηθφηεηα ζηα πιαίζηα ηεο δηαπνιηηηζκηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Κπξίσο φκσο, επηρεηξεί λα πξνζδηνξίζεη ηα απνηειέζκαηα ηεο αιιειεπίδξαζεο ησλ ζξεζθεηψλ ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαη ησλ ρσξψλ πξνέιεπζεο θαη πσο απηά ηα απνηειέζκαηα επηδξνχλ ζηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο, ζπλήζεηεο θαη πξαθηηθέο ησλ αηφκσλ. Ζ παξνχζα εξγαζία απνηειείηαη απφ πέληε θεθάιαηα. Σν πξψην θεθάιαην, ηεο «Δηζαγσγήο», πεξηιακβάλεη ηε δηαηχπσζε ηνπ ζέκαηνο πνπ απαζρνιεί ηελ εξγαζία. Σν δεχηεξν θεθάιαην, ε «Θεσξία», παξνπζηάδεη ην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο εξγαζίαο θαη απνηειείηαη απφ έμη ππνθεθάιαηα. ε απηά παξνπζηάδνληαη νη απνζαθελίζεηο θάπνησλ βαζηθψλ φξσλ γηα ηελ παξνχζα εξγαζία, νη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο ηνπ επηπνιηηηζκνχ θαη ηεο ζξεζθεπηηθφηεηαο απφ Φπρνινγηθήο, Θενινγηθήο, Φηινζνθηθήο, Παηδαγσγηθήο θαη Κνηλσληνινγηθήο άπνςεο, πξνεγνχκελεο ζρεηηθέο έξεπλεο, ε ζχλδεζε επηπνιηηηζκνχ θαη ζξεζθεπηηθφηεηαο θαη νη ζηφρνη θαη νη ππνζέζεηο ηεο έξεπλαο. Σν ηξίην θεθάιαην, ε «Μεζνδνινγία», απνηειείηαη απφ ηέζζεξα ππνθεθάιαηα ηα νπνία αλαθέξνληαη ζηε δηαδηθαζία, ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία, ην δείγκα θαη ηε ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ. 4

ην ηέηαξην θεθάιαην, ηα «Απνηειέζκαηα», γίλεηαη ε παξνπζίαζε θαη ε αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο έξεπλαο, ηα νπνία αλαιχνληαη ζε ζρέζε κε ην θχιν θαη ηελ εζληθφηεηα. Σν πέκπην θαη ηειεπηαίν θεθάιαην ηεο εξγαζίαο αλαθέξεηαη ζηα ζπκπεξάζκαηα ηεο έξεπλαο θαη ζε ζπδήηεζε γχξσ απφ απηά. Ηδηαίηεξεο επραξηζηίεο εθθξάδνληαη πξνο ηνλ θ. Γεσξγνγηάλλε Παληειή, Καζεγεηή ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Παηξψλ, γηα ηε ζπλεξγαζία θαη ηελ πνιχηηκε θαζνδήγεζή ηνπ ζε φια ηα ζηάδηα ηεο ζπγγξαθήο ηεο εξγαζίαο. Δπραξηζηίεο απεπζχλνληαη επίζεο ζε φινπο ηνπο καζεηέο πνπ έιαβαλ κέξνο ζηελ έξεπλα, ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο Γηεπζπληέο ησλ ζρνιείσλ γηα ηε ζπλεξγαζία, θαζψο επίζεο θαη ζηε θίιε θ. Αλησλνπνχινπ Παηξνχια γηα ηελ θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο βνήζεηά ηεο. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ νηθνγέλεηά κνπ θαη φινπο φζνπο ήηαλ δίπια κνπ γηα ηελ ςπρνινγηθή ζηήξημε, ηελ ακέξηζηε βνήζεηα θαη ηελ παξνπζία ηνπο ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο δηαδηθαζίαο απηήο. 5

2. Θεσξία ην παξφλ θεθάιαην, ζα παξνπζηαζηνχλ βαζηθέο πηπρέο πνπ απνηεινχλ ην επξχηεξν ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηνπ ππφ κειέηε θαηλνκέλνπ. Πην αλαιπηηθά, κεηά ηελ απνζαθήληζε ησλ φξσλ πνπ εκπιέθνληαη ζηελ παξνχζα έξεπλα, ζα γίλεη κηα παξνπζίαζε ησλ απφςεσλ δηάθνξσλ επηζηεκψλ γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα. 2.1. Απνζαθήληζε ησλ όξσλ 2.1.1. Ο όξνο «Γηαπνιηηηζκηθόηεηα» Ζ Γηαπνιηηηζκηθφηεηα αλαθέξεηαη ζην «ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ζπγθεξαζκνχ δπν πνιηηηζκψλ ζην ίδην ην άηνκν ή ζην ίδην ζχλνιν αηφκσλ» 1. Με απηφ ελλννχκε φηη ην άηνκν ή ην ζχλνιν ησλ αηφκσλ κέζα απφ ηελ επαθή ηνπ κε έλαλ άιιν πνιηηηζκφ ζα έρεη απνθηήζεη κηα λέα πνιηηηζκηθή ηαπηφηεηα. πλεπψο, ε δηαπνιηηηζκηθφηεηα είλαη «ε δηαδηθαζία κε ηελ νπνία άηνκα, νκάδεο αηφκσλ ή έζλε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ αληηιακβάλνληαη, γλσξίδνπλ θαη βηψλνπλ ηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα, δεκηνπξγνχλ ζπλζήθεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ηνπο θαη πηνζεηνχλ ραξαθηεξηζηηθά απηψλ ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ» 2. 2.1.2. Ο όξνο «Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία» Ο φξνο Γηαπνιηηηζκηθή επηθνηλσλία αλαθέξεηαη ζηελ πξφζεζε θαη ηελ αλαγθαηφηεηα γηα επηθνηλσλία κε άιινπο πνιηηηζκνχο. Ζ αλάγθε απηή πξνθχπηεη απφ ηε δηαπνιηηηζκηθφηεηα θαη κπνξεί λα πξαγκαησζεί ζε έλα κάθξν- (εζληθφ- δηεζληθφ) ή έλα κίθξν- (δηαηνκηθφ δηνκαδηθφ) επίπεδν, φηαλ έλα άηνκν ή έλα έζλνο γεληθφηεξα επηζπκεί ή πξνηίζεηαη λα επηθνηλσλήζεη κε άηνκα ή έζλε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ ζε πνιηηηζκηθφ επίπεδν, ρσξίο λα ζεκαίλεη ππνρξεσηηθά ηελ απνδνρή ησλ πνιηηηζκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ άιισλ αηφκσλ ή εζλψλ, αιιά ηελ αλνρή ηεο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο 3. 2.1.3. Ο όξνο «Γηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε» Ο φξνο δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε αλαθέξεηαη ζε «φια ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα πνπ έρνπλ σο ζηφρν ηελ αλάπηπμε ηεο δηαπνιηηηζκηθφηεηαο θαη ηεο δηαπνιηηηζκηθήο επηθνηλσλίαο θαη απεπζχλνληαη ηφζν ζηνπο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθνχο πιεζπζκνχο φζν θαη ζηνλ εζληθφ πιεζπζκφ ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Δπηπξνζζέησο, ε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε πξνζπαζεί λα ζπκβάιεη ζηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηελ επαθή πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ 1 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Γηαπνιηηηζκηθφηεηα θαη Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε. ην Π. Γεσξγνγηάλλεο, (Δπηκ.). Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη: Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη. Τόμορ 7 ορ, Πάηξα: Απηνέθδνζε, ζ.ζ. 30-31. 2 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Γηαπνιηηηζκηθφηεηα θαη Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε. ην Π. Γεσξγνγηάλλεο, (Δπηκ.). Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη: Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη. Τόμορ 7 ορ, Πάηξα: Απηνέθδνζε, ζ. 31. 3 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Γηαπνιηηηζκηθφηεηα θαη Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε. ην Π. Γεσξγνγηάλλεο, (Δπηκ.). Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη: Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη. Τόμορ 7 ορ, Πάηξα: Απηνέθδνζε, ζ.ζ. 33-34. 6

αηφκσλ ή νκάδσλ ζηε ρψξα ππνδνρήο κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ θαη αθνξά ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα ηνπ ζπλφινπ ηεο εθπαίδεπζεο ζηε ρψξα ππνδνρήο» 4. 2.1.4. Ο όξνο «Πνιηηηζκόο» Γηα ηελ έλλνηα ηνπ πνιηηηζκνχ, έρεη δηαηππσζεί πιήζνο νξηζκψλ. Αξρηθά, πνιηηηζκφο είλαη «ην ζχλνιν ησλ πλεπκαηηθψλ θαη πιηθψλ πξντφλησλ πνπ έρεη λα επηδείμεη κηα δεδνκέλε ζηηγκή έλα ζχλνιν αλζξψπσλ πνπ αλήθεη δηαρξνληθά θαη ζπγρξνληθά ζε έλα έζλνο, θαη φηη ηα ζηνηρεία πνπ ζπγθξνηνχλ ηνλ θάζε πνιηηηζκφ δνκνχληαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, φπσο γηα παξάδεηγκα ηα ζηνηρεία πνπ ζπγθξνηνχλ κηα γιψζζα» 5. Ο Herskovits, ππνζηήξημε πσο ν πνιηηηζκφο απνηειείηαη απφ ην κέξνο εθείλν ηνπ πεξηβάιινληνο ην νπνίν έρεη δεκηνπξγεζεί απφ ηνλ άλζξσπν 6. Γειαδή, ν πνιηηηζκφο πεξηιακβάλεη φρη κφλν πιηθά αληηθείκελα (ζπίηηα, κέζα ζπγθνηλσλίαο, εξγαιεία θ.η.ι.), αιιά θαη θνηλσληθνχο ζεζκνχο (γάκνο, εξγαζία, παηδεία θ.η.φ.), νη νπνίνη ξπζκίδνληαη απφ δηάθνξνπο λφκνπο θαη θαλφλεο. Ο Rohner φξηζε ηνλ πνιηηηζκφ σο έλα νξγαλσκέλν ζχζηεκα λνεκάησλ ην νπνίν απνδίδνπλ ηα κέιε ηνπ ζηα άηνκα θαη ηα αληηθείκελα πνπ ηνλ απνηεινχλ, ελψ ν Jahoda, δίλνληαο βάζε ζηα πιηθά ζηνηρεία θάζε πνιηηηζκνχ, ππνζηήξημε πσο ε ίδηα ε χπαξμε ησλ ζπηηηψλ ζε έλαλ πνιηηηζκφ ζπκβάιιεη επίζεο ζηε δηακφξθσζε ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ κειψλ ηνπ θαη ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν αληηιακβάλνληαη άιιεο πηπρέο ηεο δσήο ηνπο (π.ρ. λνκάδεο, άζηεγνη) 7. Ζ ζεκεξηλή ζεκαζία ηνπ φξνπ πνιηηηζκφο ζπλίζηαηαη «ζηελ θαηεγνξία αληίιεςεο θαη πεξηγξαθήο ησλ θνηλσληθψλ δηαθνξψλ», ζεκαζία πνπ πξσηνεκθαλίζηεθε ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 18 νπ αηψλα, θαη νδήγεζε ζηνλ νξηζκφ ηνπ πνιηηηζκνχ σο «ην ζχλνιν ηζηνξηθά δηακνξθσκέλσλ θαη απφιπηα δηαθξηηψλ ζπιινγηθψλ ζπκπεξηθνξψλ». 8 Αθφκε, ν Auernheimer, νξίδεη ηνλ πνιηηηζκφ σο «έλα δηαξθψο εμειηζζφκελν ξεπεξηφξην δπλαηνηήησλ αλαπαξάζηαζεο θαη ζπλεηδεηνπνίεζεο ηεο ηαπηφηεηάο καο θαη ησλ ζρέζεσλ καο κε ην πεξηβάιινλ» 9. Σέινο, ζχκθσλα κε ηνλ Giddens, πνιηηηζκφο είλαη ν ηξφπνο δσήο ησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο, ή επηκέξνπο νκάδσλ ζηα πιαίζηα κηαο θνηλσλίαο θαη ζπκπεξηιακβάλεη ηνλ ηξφπν πνπ ληχλνληαη, ηηο γακήιηεο ζπλήζεηεο, ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ηηο ζξεζθεπηηθέο ηειεηνπξγίεο θαη ηηο αζρνιίεο ζηνλ ειεχζεξν ρξφλν ηνπο 10. 4 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Γηαπνιηηηζκηθφηεηα θαη Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε. ην Γεσξγνγηάλλεο, Π. (Δπηκ.). Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη: Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη. Τόμορ 7 ορ, Πάηξα: Απηνέθδνζε, ζ. 35. 5 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2009). Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία. ην Γεσξγνγηάλλεο, Π. (Δπηκ.). Γιαπολιηιζμική Κοινωνική Ψςσολογία και Έπεςνα: Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη. Τόμορ 5 ορ, Πάηξα: Απηνέθδνζε, ζ. 33. 6 Smith, P. B., Bond, M. H. (2005), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία, Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα, ζ. 81. 7 Smith, P. B., Bond, M. H. (2005), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία, Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα, ζ. 81-82. 8 Γθφβαξεο, Υ. (2004), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 132. 9 Auernheimer, G. (1992), Ethnizitaet und Modernitaet. ην: Γθφβαξεο, Υ. (2004), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 134. 10 Giddens, A. (2002), Κνηλσληνινγία, (κηθξ.) Γ.Γ. Σζανχζεο, Αζήλα: Gutenberg-Γαξδάλνο, ζ. 68. 7

2.1.5. Ο όξνο «Eπηπνιηηηζκόο» Ο «επηπνιηηηζκφο» είλαη κηα δηαδηθαζία πνπ αλαθέξεηαη ζηηο αιιαγέο ζηηο πνιηηηζηηθέο ζηάζεηο, ηηο αμίεο θαη ηηο ζπκπεξηθνξέο πνπ απνξξένπλ απφ ηε δηαπνιηηηζκηθή επηθνηλσλία 11. Δίλαη δειαδή «κηα δηεξγαζία ηεο πνιηηηζκηθήο κεηαβνιήο σο απνηέιεζκα ηεο ζπλερνχο επαθήο αηφκσλ απφ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο θαη ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηε ρξεζηκφηεηα ησλ θνηλσληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ» 12. χκθσλα κε ηνπο Redfield et al., «ν επηπνιηηηζκφο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα πεξηγξάςεη εθείλα ηα θαηλφκελα πνπ απνξξένπλ απφ ηε ζπλερή θαη άκεζε επαθή δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ θαζψο θαη ηηο ζπλαθφινπζεο αιιαγέο ζηνλ πνιηηηζκφ ηεο κηαο ή θαη ησλ δχν νκάδσλ, ελψ ν Γηεζλήο Οξγαληζκφο γηα ηε Μεηαλάζηεπζε, ρσξίο λα ιακβάλεη ππφςε ην ελδερφκελν γηα «απφξξηςε» θαη «αληίζηαζε ζηα πνιηηηζκηθά ζηνηρεία», νξίδεη ηνλ επηπνιηηηζκφ σο ηελ πξννδεπηηθή πηνζέηεζε ζηνηρείσλ ελφο «μέλνπ» πνιηηηζκνχ (π.ρ. ηδέεο, ιεμηιφγην, αμίεο, λφξκεο, ζπκπεξηθνξέο) απφ άηνκα, ή νκάδεο, κε δηαθνξεηηθφ πνιηηηζκηθφ ππφβαζξν» 13. Όινη νη παξαπάλσ νξηζκνί, έρνπλ σο θνηλφ ζεκείν ηελ έλλνηα ηεο αιιαγήο, θπξίσο σο δηαδηθαζία θαη σο απνηέιεζκα, αλ θαη ζχκθσλα κε ηνλ Berry, ζηελ νπζία πξφθεηηαη γηα δχν δηαθξηηά επίπεδα αιιαγψλ: ην νκαδηθφ θαη ην αηνκηθφ 14. ην νκαδηθφ επίπεδν, νη αιιαγέο είλαη πεξηζζφηεξν επδηάθξηηεο, αθνξνχλ ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη κπνξεί λα είλαη θπζηθέο, βηνινγηθέο, πνιηηηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο. ην αηνκηθφ επίπεδν ή αιιηψο ηνλ «ςπρνινγηθφ επηπνιηηηζκφ», νη αιιαγέο ζπκβαίλνπλ ζηα αηνκηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ζε ελδνςπρηθέο δηαδηθαζίεο, δειαδή αιιαγέο ζπλαηζζεκαηηθέο, ζπκπεξηθνξηθέο θαη γλσζηηθέο αιιαγέο, ζε ζέκαηα ζηάζεσλ, αμηψλ, ηαπηφηεηαο θ.ά. 2.1.6. Ο όξνο «Θξεζθεπηηθόηεηα» Ο φξνο «Θξεζθεπηηθφηεηα» αλαθέξεηαη ζηελ «ηδηφηεηα ηνπ πξνζψπνπ ή κηαο εθδήισζεο πνπ δείρλεη ζξεζθεπηηθή πίζηε ή επιάβεηα» 15. χκθσλα κε έλαλ άιιν νξηζκφ, ζξεζθεπηηθφηεηα είλαη ε έκθπηε ξνπή θαη θαηεχζπλζε πξνο ην Άγην θαη ην Θείν. Δίλαη έλα θαζνιηθφ θαη παλαλζξψπηλν θαηλφκελν, θαζψο φινη αλεμαηξέησο έρνπλ ζξεζθεπηηθφ ζπλαίζζεκα. Ζ ζξεζθεπηηθφηεηα αλήθεη ζηε θχζε 11 Motti-Stefanidi, F., Pavlopoulos, V., Obradović, J., & Masten, A. (2008). Acculturation and adaptation of immigrant adolescents in Greek urban schools. International Journal of Psycology, 43 (1), 45-58, ζ. 46. 12 Πξίληεδε, Α., & Παπιφπνπινο, Β. (2010). Κνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο γηα κεηαλάζηεο απφ δηαθνξεηηθέο θνπιηνχξεο, κέζα απφ ηζηνξίεο παηδηψλ δεκνηηθνχ ζρνιείνπ. ην Π. Γεσξγνγηάλλεο & Β. Μπάξνο (Δπηκ.) (2010), Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη Μεηανάζηεςζη Γιασείπιζη Σςγκπούζεων και Παιδαγωγική ηηρ Γημοκπαηίαρ: 13ο Γιεθνέρ Σςνέδπιο (Σφκ. Η). Πάηξα: Απηνέθδνζε, ζ. 560. 13 Μπεδεβέγθεο Ζ., Παπιφπνπινο Β., Γεσξγαληή Κ. (2010), Δζλνηηθή ηαπηφηεηα θαη ςπρνθνηλσληθή πξνζαξκνγή: Μηα εκπεηξηθή έξεπλα ζε εθήβνπο κεηαλάζηεο δεχηεξεο γεληάο, Σνκέαο Φπρνινγίαο, Σκήκα Φηινζνθίαο, Παηδαγσγηθήο θαη Φπρνινγίαο, Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ/Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο (ΗΜΔΠΟ), Αζήλα, ζ.ζ. 6-7. ην: www.imepo.gr/clientfiles/pdfs/ethnotiki_tautotita.pdf (πξνζπειάζηεθε ζηηο 20/9/2010) 14 Μπεδεβέγθεο Ζ., Παπιφπνπινο Β., Γεσξγαληή Κ. (2010), Δζλνηηθή ηαπηφηεηα θαη ςπρνθνηλσληθή πξνζαξκνγή: Μηα εκπεηξηθή έξεπλα ζε εθήβνπο κεηαλάζηεο δεχηεξεο γεληάο, Σνκέαο Φπρνινγίαο, Σκήκα Φηινζνθίαο, Παηδαγσγηθήο θαη Φπρνινγίαο, Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ/Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο (ΗΜΔΠΟ), Αζήλα, ζ. 7. ην: www.imepo.gr/clientfiles/pdfs/ethnotiki_tautotita.pdf (πξνζπειάζηεθε ζηηο 20/9/2010) 15 «Θξεζθεπηηθφηεηα». ην: Κξηαξάο Δ.(1995), Νέν ειιεληθφ ιεμηθφ ηεο ζχγρξνλεο δεκνηηθήο γιψζζαο, Αζήλα: Δθδνηηθή Αζελψλ, ζ. 597. 8

ηνπ αλζξψπνπ θαη απηφ απνδεηθλχεηαη απφ ην γεγνλφο φηη πάξα πνιινί άλζξσπνη, ελψ ζεσξεηηθά αξλνχληαη ηελ ππεξβαηηθή θαη ζεία πξαγκαηηθφηεηα, ζηελ πξάμε ζηξέθνληαη νιφςπρα ζ απηή 16. Ο Κηθέξσλαο ππνζηήξηδε φηη δελ ππάξρεη θαλέλα αλζξψπηλν γέλνο πνπ φζν απνιίηηζην ή άγξην θαη αλ είλαη, αθφκε θαη αλ αγλνεί πνηφλ Θεφ νθείιεη λα έρεη, λα κε γλσξίδεη φηη πξέπεη λα έρεη θάπνηνλ Θεφ. Ο Καξι Γηάζπεξο, ππνζηήξηδε φηη είλαη ηέηνηα ε θχζε ηνπ αλζξψπνπ, ψζηε ην Απφιπην θαηά θάπνηνλ ηξφπν είλαη έλαο ηφπνο ζηνλ νπνίν ν άλζξσπνο απαξαίηεηα θαη αλαπφθεπθηα πξέπεη λα ηνπνζεηήζεη θάηη έζησ θαη αλ απηφ είλαη ην Μεδέλ ή ε άπνςε φηη ηίπνηε Απφιπην δελ ππάξρεη, ζπκπιεξψλνληαο φηη «νξζψο έρεη ιερζεί γηα θαλαηηθνχο άζενπο, φηη απηνί πξνζθπλνχλ ηελ άξλεζε ηνπ Θενχ» 17. 2.1.7. Ο όξνο «Δηεξόηεηα» Ζ εηεξφηεηα νξίδεηαη σο ε παξνπζία πνηθίισλ δηαθνξψλ. «Μπνξεί λα πξφθεηηαη γηα πξνζεγγίζεηο, απφςεηο, ηξφπνπο δσήο, πξαθηηθέο θαη ζηάζεηο πνπ δηαθέξνπλ κεηαμχ ηνπο, αιιά απαληψληαη ζην ίδην κέξνο, θαλεξψλνληαο ηελ χπαξμε δηαθνξεηηθφηεηαο.» 18. Δίλαη «ην πιήζνο ησλ δηαθνξεηηθψλ κνξθψλ κε ηηο νπνίεο εκθαλίδεηαη θάηη, σο ε πξσηαξρηθή, ζεκειηψδεο θαη αλαθαίξεηε παξνπζία ηνπ Άιινπ θαη σο ε πέξαλ ηεο αηνκηθήο, θνηλσληθήο, εζληθήο ή άιιεο ηαπηφηεηαο πξαγκαηηθφηεηα.» 19. Δπηπξφζζεηα, ε εηεξφηεηα νξίδεηαη θαη σο ην λα έρεη θάπνην πξάγκα κηα δηαθνξεηηθή ηδηφηεηα 20. Αλαθνξηθά κε ηνπο αλζξψπνπο, ε εηεξφηεηα αλαθέξεηαη ζε φζνπο πξνζδηνξίδνληαη απφ ηδηφηεηεο άιιεο, δειαδή δηαθνξεηηθέο απφ ηελ δηθή καο ηαπηφηεηα 21, κε άιια ιφγηα, ν κε θπξίαξρνο 22. Δηδηθφηεξα, ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, ζπλαληάκε εηδηθέο κνξθέο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, νη νπνίεο είηε ζρεηίδνληαη κε ηκήκαηα ηνπ γεγελνχο πιεζπζκνχ πνπ ζεσξνχληαη δηαθνξεηηθά απφ ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ, είηε κε λένπο πιεζπζκνχο, πνπ έξρνληαη ζηε ρψξα ζηα πιαίζηα θάπνηνπ ηχπνπ κεηαλάζηεπζεο, θαη είλαη: ε εζληθή εηεξφηεηα, ε εζλνηηθή, ε ζξεζθεπηηθή, ε γισζζηθή θαη ε πνιηηηζκηθή (θψδηθεο αμηψλ, ζηάζεηο, ελδηαθέξνληα, θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο, γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο θ. ά.) 23. 16 «Θξεζθεπηηθφηεηα». ην: Παηδαγσγηθή ςπρνινγηθή εγθπθινπαίδεηα ιεμηθφ (1989), ηφκνο 4 [Δ-Η], Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα, ζ. 2368. 17 «Θξεζθεπηηθφηεηα». ην: Παηδαγσγηθή ςπρνινγηθή εγθπθινπαίδεηα ιεμηθφ (1989), ηφκνο 4 [Δ-Η], Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα, ζ. 2368. 18 Keast, J. (επηκ.)(2007), Θξεζθεπηηθή εηεξφηεηα θαη δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε: έλα βνήζεκα γηα ηα ζρνιεία, (επηκ.) Ά. Βαιιηαλάηνο, πκβνχιην ηεο Δπξψπεο, ζ. 222. ην: www.pi-schools.gr/lessons/religious/.../thr_eterot_diap_ekp.doc (πξνζπειάζηεθε ζηηο 18/11/2010). 19 Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.135. 20 Γαδήο, Α. (1839), Λεμηθφλ ηεο Διιεληθήο γιψζζεο, ηφκ. 1 νο, Αζήλα, ι. «έηεξνο». ην: Κπξίδεο Α.- Αλδξένπ Α. (επηκ.) (2005), Όςεηο ηεο εηεξφηεηαο, Αζήλα: Gutenberg, ζ.19. 21 Κπξίδεο Α.- Αλδξένπ Α. (επηκ.) (2005), Όςεηο ηεο εηεξφηεηαο, Αζήλα: Gutenberg, ζ.19. 22 Γηαθνπκάθε, Β. (2007), Ζ πηνζέηεζε ηεο «πνιππνιηηηζκηθφηεηαο»: Μηα εηζαγσγή ζην ζέκα ησλ πνιηηηθψλ δηαρείξεζεο ηεο εηεξφηεηαο ζηε ζχγρξνλε ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα, ζην: Δηεξφηεηα ζηε ρνιηθή Σάμε θαη Γηδαζθαιία ηεο Διιεληθήο Γιψζζαο θαη ησλ καζεκαηηθψλ: ε πεξίπησζε ησλ Σζηγγαλνπαίδσλ. Δπηκνξθσηηθφο νδεγφο. Τ.Π.Δ.Π.Θ., πξφγξακκα «Έληαμε ηζηγγαλνπαίδσλ ζην ζρνιείν», Βφινο: Δπηάινθνο, ζ.ζ. 11-21, ζ. 13. 23 Γθφηνβνο, Δ. (2002), Δθπαίδεπζε θαη εηεξφηεηα. Εεηήκαηα δηαπνιηηηζκηθήο παηδαγσγηθήο, Αζήλα: Μεηαίρκην, ζ.ζ. 55-80, ζ.59. 9

2.1.8. Ο όξνο «Θξεζθεπηηθή Δηεξόηεηα» Ζ «ζξεζθεπηηθή εηεξφηεηα» γεληθφηεξα, αλαθέξεηαη ζηε δηαθνξεηηθφηεηα ζηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο θαη ιαηξεπηηθέο ζπλήζεηεο ελφο αηφκνπ απφ ην ζχλνιν. Χζηφζν, «αλ εζηηάζνπκε ζε ζξεζθεπηηθέο νκάδεο ή άηνκα, είλαη πηζαλφλ λα βξνχκε ζεκαληηθά ζεκεία εηεξφηεηαο κέζα ζε θάζε ζξεζθεία - είηε είλαη νκνινγηαθή, ζέρηα ή πνιηηηζηηθή, ή αλ απαξηίδεηαη απφ θάπνην ζπλδπαζκφ απηψλ ησλ θαηεγνξηψλ. Δπίζεο, πνιινί άλζξσπνη κπνξεί λα έρνπλ κηα πξνζσπηθή θηινζνθία ή πλεπκαηηθφηεηα πνπ ρξεζηκνπνηεί ηδέεο απφ πνηθίιεο πεγέο κεξηθέο απ ηηο νπνίεο κπνξεί λα πξνέξρνληαη κέζα ή έμσ απφ κηα ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεία-ή πνπ δηεξκελεχεη ηηο παξαδνζηαθέο ηδέεο κε λέν ηξφπν» 24. ηελ νπζία, ε ζξεζθεπηηθή εηεξφηεηα ηζρχεη παληνχ εθφζνλ αθφκα θαη κέζα ζηελ ίδηα ζξεζθεπηηθή παξάδνζε, νη ζξεζθεπηηθέο πξαθηηθέο θαη ηα πηζηεχσ δηαθέξνπλ απφ νηθνγέλεηα ζε νηθνγέλεηα, θαη απφ άηνκν ζε άηνκν. Δπίζεο, ζηε ζχγρξνλε επνρή, ππάξρνπλ δηαθνξεηηθνί ηξφπνη αληίιεςεο ησλ ζηνηρείσλ πνπ ζπγθξνηνχλ κία «θαιή» δσή, θαη νη πεπνηζήζεηο απηέο απνξξένπλ απφ δηάθνξεο ζξεζθεπηηθέο θαη κε αληηιήςεηο, ελψ παξάιιεια θαη νη καζεηέο δελ αθήλνπλ ηηο αμίεο θαη ηηο βαζηά βησκέλεο πεπνηζήζεηο ηνπο έμσ απφ ηελ ηάμε 25. 2.1.9. Ο όξνο «Άηνκα πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθώλ νκάδσλ» Οη «πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο» είλαη «νκάδεο πνπ ππάξρνπλ ηφζν εληφο φζν θαη εθηφο ησλ ζπλφξσλ κηαο ρψξαο. Δληφο κηαο ρψξαο ηέηνηεο νκάδεο κπνξεί λα είλαη απηέο πνπ δηαθνξνπνηνχληαη ζε θάπνηεο ζπλήζεηέο ηνπο απφ ηηο επηθξαηνχζεο λφξκεο, φπσο γηα παξάδεηγκα νκάδεο πνπ κηινχλ κηα δηάιεθην θαη νη γεγελείο κεηνλφηεηεο, φπσο ζηελ Διιάδα νη αζίγγαλνη θαη νη κνπζνπικάλνη ηεο Θξάθεο. Δθηφο ησλ ζπλφξσλ, πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο ζεσξνχληαη: νη παιηλλνζηνχληεο νκνγελείο, νη νηθνλνκηθνί πξφζθπγεο θαη νη κεηαλάζηεο απφ άιιεο ρψξεο» 26. 2.2. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ επηπνιηηηζκό θαη ηελ ζξεζθεπηηθόηεηα 2.2.1. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκό ην ζεκείν απηφ, ζα παξνπζηαζηεί ε ζεσξία ηνπ επηπνιηηηζκνχ ππφ ην πξίζκα δηαθφξσλ επηζηεκψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηεο Φπρνινγίαο, ηεο Κνηλσληνινγίαο, ηεο Παηδαγσγηθήο, ηεο Φηινζνθίαο θαη ηεο Θενινγίαο. 2.2.1.1. Η άπνςε ηεο Φπρνινγίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκό Σν θαηλφκελν ηνπ επηπνιηηηζκνχ είρε αξρηθά ζεσξεζεί φηη ζπκβαίλεη ζε νκαδηθφ επίπεδν, αιιά αθνινχζσο αλαγλσξίζηεθε επξέσο φηη είλαη έλα θαηλφκελν 24 Keast, J. (επηκ.)(2007), Θξεζθεπηηθή εηεξφηεηα θαη δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε: έλα βνήζεκα γηα ηα ζρνιεία, Βαιιηαλάηνο Ά., πκβνχιην ηεο Δπξψπεο, ζ. 36. ην: www.pi-schools.gr/lessons/religious/.../thr_eterot_diap_ekp.doc (πξνζπειάζηεθε ζηηο 18/11/2010). 25 Keast, J. (επηκ.)(2007), Θξεζθεπηηθή εηεξφηεηα θαη δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε: έλα βνήζεκα γηα ηα ζρνιεία, (επηκ.) Ά. Βαιιηαλάηνο, πκβνχιην ηεο Δπξψπεο, ζ. 22. ην: www.pi-schools.gr/lessons/religious/.../thr_eterot_diap_ekp.doc (πξνζπειάζηεθε ζηηο 18/11/2010). 26 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2009). Πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη άζθεζε γισζζηθήο πνιηηηθήο. ην: Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.37. 10

πνπ ζπκβαίλεη θαη ζε αηνκηθφ επίπεδν. Ο επηπνιηηηζκφο ζην επίπεδν ηνπ αηφκνπ νλνκάζηεθε «ςπρνινγηθφο επηπνιηηηζκφο» 27 θαη αλαθέξεηαη ζηηο ςπρνινγηθέο αιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζε έλα άηνκν (ηφζν ζε ραξαθηεξηζηηθά ζπκπεξηθνξάο φζν θαη ζε εζσηεξηθά) κέζα απφ ηε δηαδηθαζία ηνπ επηπνιηηηζκνχ πνπ βηψλεη ε πνιηηηζκηθή νκάδα ζηελ νπνία αλήθεη. Οη θπξηφηεξεο αιιαγέο πνπ κπνξνχλ λα πξνθχςνπλ απφ ηνλ ςπρνινγηθφ επηπνιηηηζκφ ζην άηνκν είλαη πεξηβαιινληηθέο (λένο ηχπνο θαηνηθίαο, πεξηζζφηεξε ξχπαλζε θ.ι.π.), βηνινγηθέο (λέεο δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο, λέεο αζζέλεηεο), πνιηηηζηηθέο (γιψζζα, νηθνλνκία, πνιηηηθνί, ζξεζθεπηηθνί θαη θνηλσληθνί ζεζκνί), νηθνλνκηθέο θαη ςπρνινγηθέο: αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά θαη κεηαβνιή ζηελ θαηάζηαζε ςπρηθήο πγείαο ζρεδφλ πάληα εκθαλίδνληαη ζε φζα άηνκα πξνζπαζνχλ λα πξνζαξκνζηνχλ ζην λέν πεξηβάιινλ ηνπο 28. Οη αιιαγέο απηέο έρνπλ σο ζπλέπεηα ηελ εκθάληζε απηνχ πνπ είλαη γλσζηφ σο επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο. χκθσλα κε ηνλ Berry ην επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο είλαη κηα θπζηνινγηθή αληίδξαζε ησλ αλζξψπσλ θαη αλαθέξεηαη ζε έλα είδνο ζηξεο, ζην νπνίν έρεη δηαπηζησζεί φηη νη παξάγνληεο άγρνπο έρνπλ ηελ πεγή ηνπο ζηε δηαδηθαζία ηνπ επηπνιηηηζκνχ 29,30. Δπηπξνζζέησο, ην επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο ζπλνδεχεηαη απφ απμεκέλα επίπεδα θαηάζιηςεο θαη άγρνπο θαη ζπλδέεηαη γεληθφηεξα κε ηελ εκθάληζε ζχγρπζεο, άγρνπο, θαηάζιηςεο, ζπλαηζζεκάησλ πεξηζσξηνπνίεζεο θαη απνμέλσζεο, απμεκέλσλ ςπρνζσκαηηθψλ ζπκπησκάησλ θαη ζχγρπζεο ηαπηφηεηαο. Δπνκέλσο, ην επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο θαζνξίδεηαη απφ ηελ επηδείλσζε ζηελ θαηάζηαζε ηεο πγείαο ησλ αηφκσλ πνπ ππνβάιινληαη ζε επηπνιηηηζκφ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ςπρνινγηθψλ, ζσκαηηθψλ θαη θνηλσληθψλ πηπρψλ. Με άιια ιφγηα, γηα λα ραξαθηεξηζηνχλ νη αιιαγέο ζηε θαηάζηαζε ηεο πγείαο ηνπ αηφκνπ σο επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο, ζα πξέπεη απηέο λα ζπλδένληαη κε ζπζηεκαηηθφ ηξφπν κε γλσζηά ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηαδηθαζίαο ηνπ επηπνιηηηζκνχ, φπσο απηή βηψλεηαη απφ ηα άηνκα. Οη άλζξσπνη ζηελ πξνζπάζεηα ηνπο λα δηαρεηξηζηνχλ απηέο ηηο άζρεκεο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο, αλαπηχζζνπλ ζηξαηεγηθέο επηπνιηηηζκνχ, απφ ηηο νπνίεο εμαξηάηαη θαη ε έληαζε ηνπ επηπνιηηηζκηθνχ ζηξεο. Παξάιιεια κε ην επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο, νη κεηαλάζηεο αληηκεησπίδνπλ δχν θεληξηθά δεηήκαηα, ε απάληεζε ησλ νπνίσλ ζεηηθή ή αξλεηηθή- θαζνξίδεη θαη ηελ ζηξαηεγηθή επηπνιηηηζκνχ πνπ πξφθεηηαη λα επηιέμνπλ 31. Σα δεηήκαηα απηά εληάζζνληαη ζην δηζδηάζηαην κνληέιν ηνπ Berry 32 ζχκθσλα κε ην νπνίν ην επηπνιηηηδφκελν άηνκν θαιείηαη λα επηιέμεη κεηαμχ ηεο δηαηήξεζεο ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο ρψξαο θαηαγσγήο θαη ηελ πηνζέηεζε ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο ρψξαο ππνδνρήο. 27 Berry J.W., Kim U., Minde T., Mok D. (1987), Comparative Studies of Acculturative Stress, International Migration Review, 21 (3), 491-511, p. 492. 28 Berry J.W., Kim U., Minde T., Mok D. (1987), Comparative Studies of Acculturative Stress, International Migration Review, 21 (3), 491-511, p. 492. 29 Berry J.W., Kim U., Minde T., Mok D. (1987), Comparative Studies of Acculturative Stress, International Migration Review, 21 (3), 491-511, p. 492. 30 Berry, J. W. (2006). Stress perspectives on acculturation. In D. Sam, & J. W. Berry (Eds.), The Cambridge Handbook of Acculturation Psychology (pp. 43-58). Cambridge: University Press, pp. 43-44. 31 Καηέξε Δ., Καξαδήκαο Δ. (2009), Ζ επίδξαζε ηεο θαηαζθεπήο ηνπ εαπηνχ ζηνλ επηπνιηηηζκφ Αιβαλψλ θαη Ηλδψλ κεηαλαζηψλ ζηελ Διιάδα: νη επηπηψζεηο ζηελ ςπρηθή πγεία, Ψςσολογία, 16 (3), 302-320, ζ. 303. 32 Berry, J. W., & Sam, D. L. (1997). Acculturation and adaptation. In J. W. Berry, M. H. Segall, & C. Kagitcibasi (Eds.), Handbook of cross-cultural psychology. Vol.III: Social behaviour and applications (2nd ed., pp. 291 326). Boston: Allyn & Bacon, p.296. 11

ρήκα 1: Γηζδηάζηαην κνληέιν Berry ζρεηηθά κε ηε ζηάζε ηνπ αηόκνπ θαη ηηο ζηξαηεγηθέο επηπνιηηηζκνύ 33 ΕΖΣΖΜΑ 1 ν Θεσξείηε ζεκαληηθή ηε δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ; «ΝΑΗ» «ΟΥΗ» ΕΖΣΖΜΑ 2 ν Θεσξείηε ζεκαληηθή ηε δηαηήξεζε ζρέζεσλ κε άιιεο νκάδεο; «ΝΑΗ» «ΟΥΗ» ΔΝΑΡΜΟΝΗΖ ΑΦΟΜΟΗΧΖ ΓΗΑΥΧΡΗΜΟ ΠΔΡΗΘΧΡΗΟΠΟΗΖΖ Όπσο θαίλεηαη θαη ζην ζρήκα 1, ε απάληεζε ζην πξναλαθεξζέλ δήηεκα, νδεγεί ζηνλ θαζνξηζκφ ηεζζάξσλ ζηξαηεγηθψλ επηπνιηηηζκνχ: ηελ αθνκνίσζε, ηνλ δηαρσξηζκφ, ηελ ελαξκφληζε, θαη ηελ πεξηζσξηνπνίεζε. Ζ «Αθνκνίσζε» ζπλίζηαηαη ζηελ έιιεηςε επηζπκίαο ηνπ αηφκνπ γηα δηαηήξεζε ηεο πνιηηηζκηθήο ηνπ ηαπηφηεηαο θαη ηελ πξνζπάζεηα γηα θαζεκεξηλή αιιειεπίδξαζε κε ηελ θπξίαξρε νκάδα. Αληηζέησο, φηαλ ε κε θπξίαξρε νκάδα δίλεη βαξχηεηα ζηε δηαηήξεζε ηεο εζλνηηθήο ηεο ηαπηφηεηαο θαη παξάιιεια πξνζπαζεί λα απνθχγεη ηελ αιιειεπίδξαζε κε ηελ θπξίαξρε νκάδα έρνπκε «Γηαρσξηζκφ». Όηαλ πάιη εληνπίδεηαη έλα ελδηαθέξνλ γηα ηε ζπλχπαξμε ζηνηρείσλ ηφζν απφ ηε ρψξα πξνέιεπζεο φζν θαη απφ ηε ρψξα ππνδνρήο θαη κηα επηζπκία γηα δηαξθή αιιειεπίδξαζε κε ηηο ππφινηπεο νκάδεο, έρνπκε «Δλαξκφληζε». Σέινο, φηαλ ππάξρεη ειάρηζην ελδηαθέξνλ γηα δηαηήξεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο θαη γηα αλάπηπμε ζρέζεσλ κε ηα άηνκα ηεο ρψξαο ππνδνρήο, κηιάκε γηα «Πεξηζσξηνπνίεζε» 34. Οη ζηξαηεγηθέο επηπνιηηηζκνχ ζπζρεηίδνληαη κε ηελ πξνζαξκνγή ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ. Έξεπλεο ζην ρψξν ηεο Γηαπνιηηηζκηθήο Φπρνινγίαο ππνδεηθλχνπλ ηελ ελαξκφληζε σο ηελ πην πξνζαξκνζηηθή ζηξαηεγηθή, ηελ νπνία ζπλδένπλ κε ρακειφ επίπεδν επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο θαη πςειφ βαζκφ ππνθεηκεληθνχ αηζζήκαηνο επεμίαο. Αληηζέησο, ε πεξηζσξηνπνίεζε ζπλδέεηαη κε δπζθνιίεο ζηε δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηαο θαη θαξδηαγγεηαθέο παζήζεηο. Αλάκεζά 33 Berry J. W., Poortinga Y. H., Segall M. H. & Dasen P. R. (1996), Cross-cultural psychology. Research and applications. Cambridge University Press, p.278. 34 Berry J. W., & Sam D. L. (1997). Acculturation and adaptation. In J. W. Berry, M. H. Segall, & C. Kagitcibasi (Eds.), Handbook of cross-cultural psychology. Vol.III: Social behaviour and applications (2nd ed., pp. 291 326). Boston: Allyn & Bacon, pp. 296-298. 12

ηνπο βξίζθνληαη ε αθνκνίσζε, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε πςειφ επίπεδν λεπξσηηζκνχ θαη ν δηαρσξηζκφο ν νπνίνο ζρεηίδεηαη κε πςειφ επίπεδν ςπρσηηζκνχ 35. Όζνλ αθνξά ζε έθεβνπο κεηαλάζηεο, έξεπλα ησλ Παπιφπνπινο θ.ά. 36 έδεημε φηη ε ζηξαηεγηθή ηεο ελαξκφληζεο απνηειεί ηνλ πην ηζνξξνπεκέλν ηξφπν πξνζαξκνγήο γηα ηνπο έθεβνπο κεηαλάζηεο ησλ εθήβσλ κεηαλαζηψλ, θπξίσο γηα ηνλ ςπρνινγηθφ ηνκέα. Ζ αθνκνίσζε ζπλδέεηαη κε πςειή αθαδεκατθή θαη ςπρνθνηλσληθή επάξθεηα, ρσξίο σζηφζν λα πζηεξεί ζεκαληηθά ζε ςπρνινγηθφ επίπεδν. Οη καζεηέο πνπ επηιέγνπλ ηνλ δηαρσξηζκφ, παξνπζηάδνπλ ζρεηηθά θαιή ζρνιηθή επίδνζε, παξάιιεια φκσο εκθαλίδνπλ πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο ζην επίπεδν ησλ ζρέζεσλ κε ζπκκαζεηέο θαη θαζεγεηέο. Σέινο, ε πεξηζσξηνπνίεζε νδεγεί ζε πξνβιεκαηηθή πξνζαξκνγή, ζε ζπλδπαζκφ κε ρακειή ζρνιηθή επίδνζε, απμεκέλα πξνβιήκαηα ζπκπεξηθνξάο θαη απμεκέλν αξηζκφ ςπρνινγηθψλ πξνβιεκάησλ γεληθφηεξα. Χζηφζν, ε Sue θάλεη ιφγν γηα ην «θφζηνο ηνπ επηπνιηηηζκνχ» 37 ζχκθσλα κε ην νπνίν φηαλ ηα πνιηηηζκηθά πιαίζηα κε ηα νπνία έξρεηαη ζε επαθή ην άηνκν είλαη πνιχ δηαθνξεηηθά, ην άηνκν βηψλεη κηα πνιηηηζκηθή ζχγθξνπζε. Απηή ε πνιηηηζκηθή ζχγθξνπζε θάλεη πνιχ δχζθνιε ηελ επηινγή ηεο ελαξκφληζεο σο ζηξαηεγηθήο επηπνιηηηζκνχ θαη ζε πεξίπησζε πνπ απηή επηηεπρζεί, ην ίδην άηνκν ζα έρεη κεγάιν θφζηνο θαη πξνζσπηθά αιιά θαη ζηελ απνδνρή ηνπ απφ ηελ πνιηηηζκηθή ηνπ νκάδα. Δπνκέλσο, άηνκα ηα νπνία είλαη αιιεινεμαξηψκελα θαη δίλνπλ κεγαιχηεξε βαξχηεηα ζηελ νκάδα απ φηη ζηνλ εαπηφ ηνπο, επηιέγνπλ ην δηαρσξηζκφ σο ηελ ζηξαηεγηθή κε ηηο ιηγφηεξεο «πξνζσπηθέο» απψιεηεο. χκθσλα κε φζα αλαθέξζεθαλ πην πάλσ, ν ςπρνινγηθφο επηπνιηηηζκφο είλαη κηα δηαδηθαζία θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο ηφζν γηα ηελ νκαιή πξνζαξκνγή θαη θνηλσληθή έληαμε φζν θαη γηα ηελ ςπρηθή πγεία ηνπ αηφκνπ ζηελ θνηλσλία ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Δθηηκνχκε φηη γηα ηελ απνθπγή θαηλνκέλσλ φπσο ην επηπνιηηηζκηθφ ζηξεο θαη γεληθφηεξα γηα ηε δηαηήξεζε ηεο θαιήο ςπρηθήο πγείαο ηνπ επηπνιηηηδφκελνπ αηφκνπ, ε πεξηζζφηεξν επηηπρήο ζηξαηεγηθή επηπνιηηηζκνχ κε ηηο ιηγφηεξεο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο είλαη ε ελαξκφληζε, ε νπνία θαη θξίλεη αλ ε δηαδηθαζία ηνπ επηπνιηηηζκνχ ηνπ αηφκνπ ήηαλ επηηπρήο. Αθφκε, ε ελαξκφληζε επλνεί ηε δηαπνιηηηζκηθή επηθνηλσλία θαη ηελ αληαιιαγή πνιηηηζκηθψλ ζηνηρείσλ κεηαμχ ηεο θπξίαξρεο θαη κε θπξίαξρεο νκάδαο θαη βνεζά ηελ πξψηε λα ζρεκαηίζεη ζρέζεηο αιιειεπίδξαζεο κε ηε δεχηεξε. 2.2.1.2. Η άπνςε ηεο Κνηλσληνινγίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκό χκθσλα κε ηνπο πξναλαθεξζέληεο νξηζκνχο γηα ηνλ επηπνιηηηζκφ, δειαδή ηελ επηηπρή πξνζαξκνγή κέζσ ηεο ζπλερνχο επαθήο κε λέα ζηνηρεία, πνιηηηζκηθά θ.ά., είλαη εκθαλήο ν παξαιιειηζκφο κε ηε ζεσξία πεξί βηνινγηθήο εμέιημεο ηνπ Γαξβίλνπ. 35 Μπεδεβέγθεο, Ζ., Παπιφπνπινο, Β., Γεσξγαληή Κ., (2010) Δζλνηηθή ηαπηφηεηα θαη ςπρνθνηλσληθή πξνζαξκνγή: Μηα εκπεηξηθή έξεπλα ζε εθήβνπο κεηαλάζηεο δεχηεξεο γεληάο, Σνκέαο Φπρνινγίαο, Σκήκα Φηινζνθίαο, Παηδαγσγηθήο θαη Φπρνινγίαο, Δζληθφ θαη Καπνδηζηξηαθφ Παλεπηζηήκην Αζελψλ/Ηλζηηηνχην Μεηαλαζηεπηηθήο Πνιηηηθήο (ΗΜΔΠΟ), Αζήλα, ζ. 8. ην: www.imepo.gr/clientfiles/pdfs/ethnotiki_tautotita.pdf (πξνζπειάζηεθε ζηηο 20/9/2010). 36 Παπιφπνπινο, Β., Νηάιια, Μ., Καινγήξνπ, π., Θενδψξνπ, Ρ., Μαξθνχζε Γ. & Μφηηε-ηεθαλίδε, Φ. (2009). Δπηπνιηηηζκφο θαη πξνζαξκνγή κεηαλαζηψλ εθήβσλ ζην ζρνιηθφ πιαίζην. Ψςσολογία, 16 (3), 402-424. 37 Sue, S. (2005). Foreword. In K. M. Chun, P.B. Organista & G. Marin (Eds.), Acculturation: Advances in theory, measurement and applied research. Washington: American Psychological association, pp. xvii-xxi. 13

χκθσλα ινηπφλ κε ηε ζεσξία ηνπ Γαξβίλνπ, ε εμέιημε είλαη ην απνηέιεζκα ηεο θπζηθήο επηινγήο. Φπζηθή επηινγή είλαη ε επηινγή ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ εθείλσλ ησλ νξγαληθψλ φλησλ πνπ επηηξέπνπλ κεγαιχηεξε επειημία, θαιχηεξε πξνζαξκνγή θαη πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο γηα ππεξνρή ηνπ ελφο είδνπο ζην άιιν. Δπνκέλσο, ηζρχεη γηα φια ηα είδε ησλ δψσλ πσο ζα επηβηψζνπλ εθείλα πνπ είλαη θαιχηεξα πξνζαξκνζκέλα ζην πεξηβάιινλ ηνπο, ελψ «ηα ππφινηπα, πνπ δελ είλαη ηθαλά λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο απαηηήζεηο ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο, ζα εμαθαληζηνχλ» 38. Ζ ζεσξία ηεο επηβίσζεο έρεη βειηησζεί απφ ηφηε πνπ ηελ πξσηνδηαηχπσζε ν Γαξβίλνο, σζηφζν ηα βαζηθά ηεο ζηνηρεία παξακέλνπλ επξχηεξα απνδεθηά 39. Ζ έλλνηα ηεο «πξνζαξκνγήο» είλαη δαξβηληθφο φξνο θαη νδήγεζε ζηε δηαηχπσζε ηνπ «Κνηλσληθνχ Γαξβηληζκνχ». Ο Κνηλσληθφο Γαξβηληζκφο 40,41 ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο ζεσξίεο ηεο θνηλσληθήο εμέιημεο πνπ εκθαλίζηεθαλ ζην ηέινο ηνπ 19 νπ αηψλα θαη είλαη ε αλαινγηθή εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο ηνπ Γαξβίλνπ ζηελ θνηλσληνινγηθή εμέιημε. Παξάδεηγκα ηεο εμέιημεο απηήο είλαη ε εμέιημε ηνπ πνιηηηζκνχ απφ ηηο πξψηεο πξσηφγνλεο θνηλσλίεο ζηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο ηεο εθβηνκεράληζεο θαη ηνπ πιηθνχ πινπξαιηζκνχ. Ο Κνηλσληθφο Γαξβηληζκφο ρξεζηκνπνηεί ηηο έλλνηεο ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ηεο επηβίσζεο ηνπ ηζρπξφηεξνπ θαη σο εθ ηνχηνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ εκθάληζε ηνπ «ξαηζηζκνχ» 42 ηδίσο «ζηελ Δπξψπε» 43, ελψ παξάιιεια «παξέρεη εμήγεζε θαη δηθαηνινγία γηα ηε θηψρεηα θαη ηελ εθκεηάιιεπζε» 44. Χζηφζν, δελ ππήξρε πάληα μεθάζαξε ζπκθσλία γηα ηε ρξήζε ηνπ φξνπ «Κνηλσληθφο Γαξβηληζκφο». Ο φξνο εκθαλίζηεθε γηα πξψηε θνξά πεξίπνπ ην 1880 ζηελ Ακεξηθή, γηα λα πεξηγξάςεη έλα θπθεψλα πξνβιεκάησλ κέρξη ηε ζηηγκή πνπ έθηαζε ζηελ Δπξψπε δχν δεθαεηίεο αξγφηεξα. Γηα ηνπο Loria & Laveleye, δχν δηαθεθξηκέλνπο επξσπαίνπο θνηλσληνιφγνπο, ν Κνηλσληθφο Γαξβηληζκφο ζήκαηλε ηνλ σκφ αηνκηθηζκφ, άπνςε ζηελ νπνία ζπλεγνξεί θαη ν Herbert Spencer. Γηα άιινπο, ήηαλ κηα λέα ινγηθή γηα ην ζνζηαιηζκφ θαη ηελ ηαμηθή πάιε. ηε δεθαεηία ηνπ 1890, ν Ρψζνο Novicow ρξεζηκνπνίεζε ηνλ Κνηλσληθφ Γαξβηληζκφ γηα λα πεξηγξάςεη έλα πιήζνο ηκπεξηαιηζηηθψλ θαη κηιηηαξηζηηθψλ ζπλαηζζεκάησλ. Σέινο, ην 1906, ν Ακεξηθαλφο θνηλσληνιφγνο Lester Ward αλαθάιπςε ζηνλ Κνηλσληθφ Γαξβηληζκφ κηα αθφκε έλλνηα, ηελ επγνληθή. Σέινο, ην 1936, ν House πξνζπάζεζε λα ελψζεη φινπο ηνπο πξναλαθεξζέληεο νξηζκνχο ζε έλαλ, ιέγνληαο φηη πξφθεηηαη γηα κηα ζεσξία πνπ πξνζπαζεί λα πεξηγξάςεη θαη λα εμεγήζεη θνηλσληθά θαηλφκελα κε ηνπο φξνπο ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ηεο ζχγθξνπζεο, ηδίσο αλάκεζα ζε νκάδεο, θαη ηελ ηζνξξνπία θαη ηελ πξνζαξκνγή πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηέηνηεο ζπγθξνχζεηο 45. Απηφο ν νξηζκφο ηνπ House επεθξάηεζε κέρξη ην 1940, φηαλ έλαο Ακεξηθαλφο θνηλσληνιφγνο φξηζε ηνλ Κνηλσληθφ Γαξβηληζκφ σο έλα ηερληθφ φξν πνπ 38 Giddens, A. (2002), Κνηλσληνινγία, (κηθξ.) Γ.Γ. Σζανχζεο, Αζήλα: Gutenberg-Γαξδάλνο, ζ. 69. 39 Giddens, A. (2002), Κνηλσληνινγία, (κηθξ.) Γ.Γ. Σζανχζεο, Αζήλα: Gutenberg-Γαξδάλνο, ζ. 70. 40 Abercrombie, N., Hill, St., Turner, Br.(1994), The Penguin Dictionary of Sociology, 3 rd ed., Penguin books, p. 385. 41 «Κνηλσληθφο Γαξβηληζκφο». ην: Σζανχζεο Γ.Γ. (1989), Υξεζηηθφ ιεμηθφ θνηλσληνινγίαο, Αζήλα: Gutenberg, ζ.ζ.153-154. 42 Bannister, R. C. (2001), Evolutionism, Including Social Darwinism. In: N.J. Smelser & P. B. Baltes (Eds.), International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences (pp. 5033-5038). Oxford: Elsevier Science Ltd. p. 5035-5036 43 Mazrui, Α. Α. (1968), From Social Darwinism to current theories of modernization: a tradition of analysis. World Politics, 21 (1), 69-83, p.69. 44 Bannister, R. C. (1979), Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought, Philadelphia: Temple University Press, p.3. 45 Bannister, R. C. (1979), Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought, Philadelphia: Temple University Press, p.4. 14

ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα νξίζεη κηα νκάδα ζπγγξαθέσλ, θνηλσληνιφγσλ, θαη επγνληζηψλ, πνπ αγλννχλ ηε ζεκαληηθφηεξε δηάθξηζε κεηαμχ αλζξψπνπ θαη θαηψηεξσλ δψσλ: ηελ θαηνρή ηνπ πνιηηηζκνχ. απηφ ζπκθσλεί θαη έλα ζνβηεηηθφ θηινζνθηθφ ιεμηθφ ηεο επνρήο, ην νπνίν ζεσξεί ηνλ Κνηλσληθφ Γαξβηληζκφ σο κηα εζθαικέλε κεηαθνξά ηνπ λφκνπ ηνπ αγψλα γηα επηβίσζε ζηνλ θφζκν ησλ δψσλ θαη ησλ θπηψλ, ζηε ζθαίξα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ 46. Δπνκέλσο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1940, νη ζπδεηήζεηο θαη νη δηαθνξέο ζηηο απφςεηο πεξί Κνηλσληθνχ Γαξβηληζκνχ θαηέιεμαλ ζε έλαλ πνιχ δηεπξπκέλν νξηζκφ ηνπ φξνπ. χκθσλα κε ηνλ Curti, ν φξνο ήηαλ ην φλνκα πνπ δφζεθε «ραιαξά» θαηά ηελ εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο ηεο πάιεο γηα ηελ χπαξμε θαη ηεο επηβίσζεο ηνπ ηζρπξφηεξνπ ζηελ θνηλσλία θαη ν Hofstadter πξνρσξψληαο αθφκε πεξηζζφηεξν επηζεκαίλεη φηη ν φξνο αλαθέξεηαη ζηε γεληθφηεξε πξνζαξκνγή ηνπ δαξβηληζκνχ θαη ησλ ζπλαθψλ ελλνηψλ πνπ πεξηέρεη ζηηο θνηλσληθέο ζεσξίεο 47. χκθσλα κε ηνλ Crook, ζηε ζεσξία ηνπ Κνηλσληθνχ Γαξβηληζκνχ είλαη δπλαηφλ λα δηαθξηζνχλ δπν εηδψλ ηάζεηο: κηα γεληθνχ πεξηερνκέλνπ θαη κηα πεξηζζφηεξν πεξηνξηζηηθή 48. Οη νπαδνί ηεο πξψηεο, δείρλνπλ λα είλαη πην επέιηθηνη θαη δίλνπλ έκθαζε ηελ πνηθηιία ησλ επηπηψζεσλ ηεο εμειηθηηθήο ζεσξίαο ηνπ Γαξβίλνπ ζηελ θνηλσλία. Πξνβάινπλ ην Γαξβηληζκφ θαη ηνλ Κνηλσληθφ Γαξβηληζκφ ππφ ηελ επξχηεξε έλλνηα, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ γεληθψλ εμειηθηηθψλ ελλνηψλ φπσο είλαη ε έλλνηα ηεο θπζηθήο επηινγήο. Οη νπαδνί ηεο πεξηνξηζηηθήο άπνςεο δεηνχλ ε έλλνηα ηνπ Κνηλσληθνχ Γαξβηληζκνχ λα νξηνζεηείηαη κε ηελ θνηλσληθή ζεσξία πνπ ρξεζηκνπνηεί έλλνηεο θεληξηθέο ηεο δαξβίλεηαο βηνινγίαο- φπσο ε θπζηθή επηινγή θ.η.ι. O Crook εθηηκά πσο ε εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο ηνπ Γαξβίλνπ ζηελ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή εμέιημε, ηφληζε ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπνπ λα ειέγμεη ηε θχζε θαη λα ππεξβεί ηε θπζηθή επηινγή θαη νδήγεζε καθξηά απφ ην βηνινγηθφ ληεηεξκηληζκφ κε ηηο ζπληεξεηηθέο θαη νινθιεξσηηθέο ηηο επηπηψζεηο ηνπ. Πνιινί θξηηηθνί ηεο ζεσξίαο ηνπ Κνηλσληθνχ Γαξβηληζκνχ απνξξίπηνπλ ηελ ηδέα πεξί βειηίσζεο ηεο πνηφηεηαο ηνπ πνιηηηζκνχ κε ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ζηεξηδφκελνη ζηελ πεπνίζεζε φηη ηέηνηεο θξίζεηο δελ έρνπλ επηζηεκνληθή βάζε αιιά πεξηζζφηεξν απερνχλ πξνζσπηθέο απφςεηο πξνηηκήζεηο γηα ην ηη είλαη θαιφ θαη θαθφ ζηελ αλζξψπηλε χπαξμε 49. Δπίζεο, νη Berry et al. ππνζηεξίδνπλ φηη κπνξεί λα πξνθχςεη πνηθηινκνξθία κέζσ ηεο πξνζαξκνζηηθήο κεηαβνιήο αιιά δελ δέρνληαη φηη απφ ηελ αιιαγή απηή πξνθχπηεη απαξαίηεηα πξφνδνο 50 θαη ν ιφγνο είλαη φηη ελψ ππάξρνπλ αξθεηέο αληηθεηκεληθέο ελδείμεηο π.ρ. γηα ηελ νηθνινγηθή αιιαγή, ππάξρνπλ κφλν ππνθεηκεληθέο ελδείμεηο φηη ε κηα πξνζαξκνγή είλαη θαιχηεξε απφ ηελ άιιε θαη ζεσξνχλ φηη ν πνιηηηζκφο θαη ε ζπκπεξηθνξά είλαη απνηέιεζκα πξνζαξκνγήο ζε νηθνινγηθνχο θαη θνηλσληθνπνιηηηθνχο παξάγνληεο. πλνςίδνληαο ηα παξαπάλσ θαη ζχκθσλα κε ηελ Δμειηθηηθή ζεσξία θαη ηε ζεσξία ηνπ Κνηλσληθνχ Γαξβηληζκνχ ζα κπνξνχζε λα εηπσζεί πσο φπσο ην θάζε είδνο επηιέγεη λα δηαηεξήζεη εθείλα ηα ζηνηρεία πνπ ην έρνπλ νδεγήζεη ζε επηηπρή πξνζαξκνγή ζην πεξηβάιινλ απνξξίπηνληαο φζα ζηνηρεία δελ ηνπ θάλεθαλ ρξήζηκα, 46 Bannister, R. C. (1979), Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought, Philadelphia: Temple University Press, p.4. 47 Bannister, R. C. (1979), Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought, Philadelphia: Temple University Press, pp. 4-5. 48 Crook, P. (1996), Social Darwinism: the concept. History of European Ideas, 22 (4), pp. 261-274. 49 Berry, J. W., Poortinga, Y. H., Segall, M. H., Dasen, P. R. (1992). Cross-cultural psychology: research and applications. Cambridge University press, p.168. 50 Berry, J. W., Poortinga, Y. H., Segall, M. H., Dasen, P. R. (1992). Cross-cultural psychology: research and applications. Cambridge University press, p.169. 15

έηζη θαη ην άηνκν επηιέγεη λα δηαηεξήζεη εθείλα ηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ ην βνήζεζαλ ζηελ πάιε γηα ηελ επηβίσζε θαη θαη επέθηαζε ηελ θαιχηεξε πξνζαξκνγή ζηελ θνηλσλία. Όηαλ δε αλαθεξφκαζηε ζε άηνκα πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ, απηφ ζεκαίλεη ηελ πηνζέηεζε εθείλσλ ησλ ζηνηρείσλ πνιηηηζκηθψλ θαη κε- πνπ ζα επηηξέςνπλ ζην άηνκν ηελ θαιχηεξε πξνζαξκνγή ζηε ρψξα ππνδνρήο, δειαδή ζε απνηειεζκαηηθφηεξν επηπνιηηηζκφ. 2.2.1.3. Η άπνςε ηεο Παηδαγσγηθήο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκό ηελ επηζηήκε ηεο Παηδαγσγηθήο, ν Δπηπνιηηηζκφο ζπλαληάηαη ζηελ Δθπαίδεπζε. Κπξίσο απερεί ηηο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο πνπ πηνζέηεζαλ νη ρψξεο ππνδνρήο γηα ηελ νκαιφηεξε έληαμε ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ, θπξίσο ησλ παηδηψλ ηνπο θαη ηελ κεηέπεηηα εμέιημή ηνπο ζηελ θνηλσλία ηεο θπξίαξρεο νκάδαο. Σν θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο, πνπ εληάζεθε κεηά ηνλ Β Παγθφζκην Πφιεκν, δεκηνχξγεζε ηελ αλάγθε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο γηα εμεχξεζε ιχζεο ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ. ηφρνο ήηαλ ε νκαιή έληαμε ησλ αηφκσλ απηψλ ζηηο θνηλσλίεο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο. Έηζη, νη ρψξεο ππνδνρήο δεκηνχξγεζαλ εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο, βαζηζκέλεο ζε δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη νη νπνίεο δηαθξίλνληαη ζε πέληε κνληέια εθπαίδεπζεο: ην αθνκνησηηθφ, ην κνληέιν ελζσκάησζεο, ην πνιππνιηηηζκηθφ, ην αληηξαηζηζηηθφ θαη ην δηαπνιηηηζκηθφ. Σν αθνκνησηηθφ κνληέιν εθπαίδεπζεο, θπξηάξρεζε κέρξη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960. ηεξηδφηαλ ζηελ αληίιεςε φηη νη κεηαλαζηεπηηθνί πιεζπζκνί γηα λα ζπκκεηέρνπλ ηζφηηκα ζηελ θπξίαξρε θνηλσλία πξέπεη λα ζπγρσλεπηνχλ κε ηνλ θπξίαξρν πνιηηηζκφ, ν νπνίνο ζα πξέπεη λα ιεηηνπξγήζεη ζαλ έλα «πνιηηηζκηθφ ρσλεπηήξη (melting pot)» 51. Γηα ηελ εθπαίδεπζε, «ην αθνκνησηηθφ κνληέιν ζήκαηλε πσο φινη νη καζεηέο, αλεμάξηεηα απφ ηελ εζληθή θαη πνιηηηζκηθή ηνπο πξνέιεπζε, πξέπεη λα απνθηήζνπλ γλψζεηο θαη ηθαλφηεηεο πνπ ζα ηνπο επηηξέςνπλ λα ζπκκεηάζρνπλ ζηνλ θνηλφ εζληθφ πνιηηηζκφ» 52 θαη πσο ν κφλνο ηξφπνο είλαη ε γξήγνξε εθκάζεζε ηεο γιψζζαο ηεο θπξίαξρεο νκάδαο θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο, δειαδή ην ζρνιείν ζα πξέπεη λα «εθαξκφδεη κηα κνλνγισζζηθή θαη κνλνπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε» 53. Οη Park θαη Burgess ήηαλ νη θπξηφηεξνη ππνζηεξηθηέο ηεο ηδέαο ηεο αθνκνίσζεο 54 θαη ππνζηήξηδαλ φηη ε αθνκνίσζε ήηαλ ην ηειεπηαίν απφ ηα πέληε ζηάδηα εμέιημεο ησλ επαθψλ κεηαμχ γεγελψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ: επαθή, αληαγσληζκφο, ζχγθξνπζε, πξνζαξκνγή θαη αθνκνίσζε. Σν κνληέιν ελζσκάησζεο, ζηεξίδεηαη ζηελ ηδέα «ηεο αλαγλψξηζεο φηη θάζε κεηαλαζηεπηηθή νκάδα είλαη θνξέαο ελφο πνιηηηζκνχ πνπ δέρεηαη ηηο επηδξάζεηο απφ ηε ρψξα ππνδνρήο, ηαπηφρξνλα φκσο αζθεί επίδξαζε ζ απηήλ θαη ζπκκεηέρεη ζηελ αλαδηακφξθσζή ηεο» 55 θαη ππνζηεξίδεη ηελ αλνρή ζηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα. ηελ εθπαίδεπζε, απηφ ζπλεπαγφηαλ ηε δηδαζθαιία ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο πξνέιεπζεο 51 Cummins, J. (2005), Σαπηφηεηεο ππφ δηαπξαγκάηεπζε. Δθπαίδεπζε κε ζθνπφ ηελ ελδπλάκσζε ζε κηα θνηλσλία ηεο εηεξφηεηαο. (επηκ.) Δ. θνχξηνπ. Αζήλα: Gutenberg, ζ. 75. 52 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ. 208. 53 Μάξθνπ, Γ. (1995), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, ηφκ. Η, Αζήλα: απηνέθδνζε, ζ. 127. 54 Γθφβαξεο, Υ. ( 2004), Δηζαγσγή ζηε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 47. 55 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ. 211. 16

γηα ηνπο κεηαλάζηεο θαη ηε δεκηνπξγία πξνγξακκάησλ ζρνιηθήο θαη θνηλσληθήο ελίζρπζεο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεξε ελζσκάησζή ηνπο ζην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσλία 56. Χζηφζν, ε εθκάζεζε ηεο εζληθήο γιψζζαο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ ζεσξείην βνεζεηηθφ κέζν γηα ηελ θαιχηεξε εθκάζεζε ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο ππνδνρήο θαη φρη απηνζθνπφο 57. Σν πνιππνιηηηζκηθφ κνληέιν πξνέθπςε απφ ηε ζπλεηδεηνπνίεζε φηη ηα πξνεγνχκελα κνληέια δελ ήηαλ απνηειεζκαηηθά γηα ηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ αληηκεηψπηδαλ ηα παηδηά ζην ζρνιείν. Έηζη, ηε δεθαεηία ηνπ 1970 έθαλε ηελ εκθάληζε ηνπ ην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν αλαγθάδνληαο ηα εζλνθεληξηθά κνληέια λα ζηξαθνχλ ζηνλ πνιηηηζκηθφ πινπξαιηζκφ, ππνζηεξίδνληαο ηε ζεκαζία ηεο ζπλχπαξμεο φισλ ησλ πνιηηηζκψλ θαη ηελ αλαγθαηφηεηα λα γλσξίδεη ην παηδί ηνλ εζληθφ ηνπ πνιηηηζκφ θαη ηελ εζληθή ηνπ παξάδνζε. ηελ εθπαίδεπζε, απηφ εθθξάζηεθε κε ηε δεκηνπξγία εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ πνπ ιακβάλνπλ ππφςε ηηο γισζζηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ, θαιιηεξγψληαο ην ζεβαζκφ θαη ηελ αλεθηηθφηεηα ζηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα 58. Σν αληηξαηζηζηηθφ κνληέιν πξνέθπςε απφ ηελ θξηηηθή ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ κνληέινπ ζηελ ηάζε πνπ είρε λα ηνλίδεη πεξηζζφηεξν αηνκηθέο ζηάζεηο παξά ηηο θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη εζηηάδεη ζηνπο ζεζκνχο θαη ηηο δνκέο ηεο θνηλσλίαο πνπ πξνθαινχλ ηελ εκθάληζε ηνπ ζεζκηθνχ ξαηζηζκνχ, πεξηνξίδνληαο κ απηφ ηνλ ηξφπν ηηο επθαηξίεο θαη ηηο επηινγέο ζπγθεθξηκέλσλ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ. Αλαπηχρζεθε ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ζηελ Αγγιία θαη ηελ Ακεξηθή θαη έρεη σο βαζηθνχο ζηφρνπο ηελ ηζφηεηα φισλ ησλ παηδηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, ηελ θξαηηθή δηθαηνζχλε θαη ίζεο επθαηξίεο γηα φινπο, θαη ηελ ρεηξαθέηεζε γηα απειεπζέξσζε απφ ξαηζηζηηθά πξφηππα 59. Ο Holzkamp, ζεσξεί φηη ζε κηα ηέηνηα εθπαίδεπζε, ν ζηφρνο δελ πξέπεη λα είλαη ε αιιαγή ξαηζηζηηθψλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ κέζσ εζηθψλ παξνηξχλζεσλ αιιά κέζσ ελφο αληηθεηκέλνπ κάζεζεο φπσο είλαη ν ξαηζηζηηθφο ιφγνο 60. Σέινο, ην δηαπνιηηηζκηθφ κνληέιν, απνηειεί εμέιημε ηνπ πνιππνιηηηζκηθνχ κνληέινπ θαη εκθαλίδεηαη επίζεο ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 θπξίσο ζηελ Δπξψπε. χκθσλα κε ηελ ηειηθή έθζεζε ηνπ πκβνπιίνπ ηεο Δπξψπεο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ πνιηηηζκηθή αλάπηπμε ησλ κεηαλαζηψλ (Project No 7), ε δηαπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ζηεξίδεηαη 61 ζην φηη νη θνηλσλίεο είλαη πνιππνιηηηζκηθέο, θάζε πνιηηηζκφο θέξεη ηα δηθά ηνπ ραξαθηεξηζηηθά πνπ πξέπεη λα γίλνληαη ζεβαζηά απ φινπο θαη ζην φηη ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα απνηειεί έλα ελ δπλάκεη πξνλφκην, γηα ηελ αμηνπνίεζε ηνπ νπνίνπ πξέπεη λα δηαζθαιηζηεί ε αιιειεπίδξαζε αλάκεζα ζηνπο πνιηηηζκνχο κε παξάιιειε δηαηήξεζε ηεο ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηάο ηνπο. πλεπψο, ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο είλαη φηη έρεη σο πεδίν αλαθνξάο ηελ εκπεηξία ησλ παηδηψλ ζηηο ρψξεο ππνδνρήο, πξνθαιεί 56 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ. 211. 57 Γθφβαξεο, Υ. ( 2004), Δηζαγσγή ζηε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 52. 58 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ. 211. 59 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ. 212. 60 Γθφβαξεο, Υ. ( 2004), Δηζαγσγή ζηε δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ.ζ. 72-73. 61 Μάξθνπ, Γ. (1995), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, ηφκ. Η, Αζήλα: απηνέθδνζε, ζ. 272. 17

ηελ αιιειεπίδξαζε ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο ρψξαο θαηαγσγήο κε ηεο ρψξαο ππνδνρήο, πξνθαιεί ηελ αλαζεψξεζε ησλ θνηλσληθνθεληξηθψλ θαη εζληθνθεληξηθψλ θξηηεξίσλ ηνπ ζρνιείνπ θαη απνηειεί ηξφπν γηα ηε κέγηζηε δπλαηή θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή έληαμε ησλ παηδηψλ ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ 62. Σέινο, ν H. Essinger φξηζε ην δηαπνιηηηζκηθφ κνληέιν σο ηελ παηδαγσγηθή απάληεζε ζηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ πνιηηηζκψλ, ην νπνίν δηέπεηαη απφ ηέζζεξηο βαζηθέο αξρέο: 1. «Σελ ελζπλαίζζεζε, δειαδή ηελ θαηαλφεζε ησλ πξνβιεκάησλ ησλ άιισλ θαη ηεο δηαθνξεηηθφηεηάο ηνπο. 2. Σελ αιιειεγγχε, ε νπνία μεπεξλά ηα φξηα ησλ νκάδσλ, ησλ θξαηψλ θαη ησλ θπιψλ θαη παξακεξίδεη ηελ θνηλσληθή αληζφηεηα θαη αδηθία. 3. Σν ζεβαζκφ ζηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα πνπ πξαγκαηνπνηείηαη κε ην άλνηγκά καο ζηνπο άιινπο πνιηηηζκνχο θαη ηε ζπκκεηνρή απηψλ ζηνλ δηθφ καο πνιηηηζκφ. 4. Δμάιεηςε ηνπ εζληθηζηηθνχ ηξφπνπ ζθέςεο θαη ηελ απαιιαγή απφ εζληθά ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο, ψζηε νη δηαθνξεηηθνί ιανί λα κπνξέζνπλ λα επηθνηλσλήζνπλ κεηαμχ ηνπο» 63. πλνςίδνληαο φια ηα παξαπάλσ, βιέπνπκε φηη αλεμάξηεηα απφ ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθαξκνγήο ησλ κνληέισλ, ν ζρεδηαζκφο ηνπο είρε έλα θνηλφ ζθνπφ: ηελ απφθηεζε ησλ θαηάιιεισλ δεμηνηήησλ θαη ηεο γισζζηθήο ηθαλφηεηαο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ έληαμε, ελζσκάησζή θαη ζπκκεηνρή ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ θνηλσλία φρη κφλν άκεζα αιιά θαη καθξνπξφζεζκα. 2.2.1.4. Η άπνςε ηεο Φηινζνθίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκό Δπίζεκε άπνςε ηεο Φηινζνθίαο γηα ηνλ επηπνιηηηζκφ δελ ππάξρεη. Ζ άπνςε ηεο Φηινζνθίαο φκσο γηα ηε ζρέζε ηεο κε ηνλ πνιηηηζκφ εληνπίδεηαη ζε έλαλ ηδηαίηεξν θιάδν ηεο, ηε Φηινζνθία ηνπ Πνιηηηζκνχ. Ο ζπγθεθξηκέλνο θιάδνο κειεηά πνιηηηζκηθέο ζπληζηψζεο φπσο ι.ρ. ην πεξηερφκελν θαη ε θχζε ηνπ πνιηηηζκνχ απφ κηα θηινζνθηθή ζθνπηά. Ζ πνιηηηζκηθή εμέιημε ηφζν ζε πλεπκαηηθφ φζν θαη ζε πιηθφ επίπεδν δηα κέζνπ ησλ αηψλσλ έρεη απνηειέζεη αληηθείκελν κειέηεο ηνπ ππφ εμέηαζε θιάδνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα θαη ζχκθσλα κε ηνλ Wulf, γηα λα θαηαιάβνπκε πσο ν πνιηηηζκφο θάζε επνρήο αληηθαηνπηξίδεηαη ζηε θηινζνθία, πξέπεη λα εμεηάζνπκε ζηνηρεία ηνπ πνιηηηζκνχ πνπ ζπλδένληαη πεξηζζφηεξν κε ηελ πλεπκαηηθή δσή 64, φπσο ηελ πνιηηηθή ζθέςε, ηηο εζηθέο θαη θνηλσληθέο αμίεο, ηελ ηέρλε θαη ηηο ζξεζθεπηηθέο πεπνηζήζεηο. Όζνλ αθνξά ζην Γπηηθφ θφζκν, κπνξεί λα εηπσζεί πσο ε θπξίαξρε ηδενινγία πνπ επεξέαζε θαη δηακφξθσζε ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ, έρεη ζηεξηρζεί ζηελ απηνλνκία θαη ηελ αηνκηθή επζχλε, θάηη πνπ αληαλαθιάηαη ζηε ζξεζθεία, ηελ θνηλσληθή πνιηηηθή θαη ηελ ηέρλε, ηα νπνία ζπληζηνχλ δείθηεο ηεο πνιηηηζκηθήο σξηκφηεηαο 65. 62 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ.ζ. 212-213. 63 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008). Μνληέια Δθπαίδεπζεο παηδηψλ κεηαθηλνχκελσλ πιεζπζκψλ. ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο, Γιαπολιηιζμική Δκπαίδεςζη. Βημαηιζμοί για μια αλλαγή ζηην εκπαίδεςζη, ηόμ.7 ορ, Πάηξα: απηνέθδνζε, ζ. 213. 64 Wulf, M. (1924), Philosophy and civilization in the middle ages, Princeton: Princeton University Press, p. 19. 65 Stallknecht, N. P. (1969), Philosophy and civilization. In: M. Grene, The anatomy of knowledge, Oxford: Alan Press, pp. 219-232, p. 219. 18

Απηή φκσο ε αηνκηθή επζχλε δε ζπλαληάηαη ζηηο πξσηφγνλεο θνηλσλίεο 66, φπνπ ε θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά θαη ηα πξφηππα ηεο εγθεθξηκέλεο ζπκπεξηθνξάο πξάγκαηη αθήλνπλ ζην άηνκν ειάρηζηα πεξηζψξηα ειεπζεξίαο. Ο θφβνο ηεο παξαβίαζεο έρεη εδξαηψζεη ήζε θαη απαγνξεχζεηο πνπ πξνβάιινπλ σο ε θχξηα πεγή ησλ θηλήηξσλ, θαη ην άηνκν, αληί λα αλαγλσξίδεηαη φηη αξρίδεη θαη ηειεηψλεη ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη είλαη πεγή αμηνιφγεζεο θαη απφθαζεο, αλαδεηά ηε ιχζε εληφο ηεο δσή ηεο θνηλφηεηαο. Γηα ηνλ Wittgenstein ν πνιηηηζκφο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε ιέμε «πξφνδνο» θαη απηή ε πξφνδνο ζπληζηά ηε κνξθή ηνπ, φκσο απηφ δε ζεκαίλεη φηη ε πξφνδνο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ 67. Δπίζεο, ν πνιηηηζκφο είλαη θαηαζθεπαζηηθφο, δειαδή αζρνιείηαη κε ην λα νηθνδνκεί δηαξθψο πεξηπινθφηεξεο θαηαζθεπέο θαη απηφ είλαη απιψο κέζν γηα ηελ επίηεπμε ηεο πξνφδνπ θαη φρη απηνζθνπφο. 2.2.1.5. Η άπνςε ηεο Θενινγίαο γηα ηνλ Δπηπνιηηηζκό ηελ επηζηήκε ηεο ζενινγίαο δελ ππάξρεη μεθάζαξε άπνςε γηα ηνλ επηπνιηηηζκφ, απιψο γίλεηαη ιφγνο γηα ηε ζρέζε ζξεζθείαο θαη πνιηηηζκνχ, ηδίσο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ. Καηά κία έλλνηα, εθφζνλ ε ζενινγία πξεζβεχεη φηη ππάξρεη αιιειεπίδξαζε κεηαμχ πνιηηηζκνχ θαη ζξεζθείαο, κπνξνχκε λα δνχκε κηα αλαινγηθή ζρέζε κε ηνλ επηπνιηηηζκφ. Απφ ηελ άιιε, ην γεγνλφο φηη ε ζρέζε απηή πεξηνξίδεηαη κφλν ζηε ζηελή εμέηαζε ηεο επίδξαζεο ηνπ Υξηζηηαληζκνχ ζηνλ πνιηηηζκφ, δείρλεη κηα κνλνκέξεηα έλαληη ησλ ππφινηπσλ ζξεζθεηψλ. Δπίζεο, νθείινπκε λα θάλνπκε ζαθέο φηη ε παξνχζα αλάιπζε είλαη εζηηαζκέλε ζηελ άπνςε ηεο ρξηζηηαληθήο ζενινγίαο. χκθσλα κε ηελ άπνςε ηεο Θενινγίαο, ε ζξεζθεία ζπκβάιιεη ηδηαίηεξα θαη ζηνλ πνιηηηζκφ 68, γεγνλφο πνπ αληηθαηνπηξίδεηαη ηφζν ζηα ζεηηθά επηηεχγκαηα φπσο είλαη ε ζξεζθεπηηθή ηέρλε, ε νπνία ζε νξηζκέλνπο πνιηηηζκνχο είλαη ε κφλε ή ε ζεκαληηθφηεξε κνξθή ηέρλεο, φζν θαη ζηα αξλεηηθά (π.ρ. ζξεζθεπηηθνί πφιεκνη). απηφ ζπλεγνξεί θαη κηα άιιε άπνςε 69, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε αιιειεπίδξαζε πνιηηηζκνχ ζξεζθείαο δηαθαίλεηαη απφ ην γεγνλφο φηη απφ ηε κηα ηα έξγα ησλ αλζξψπσλ, δειαδή ν πνιηηηζκφο, πξνζιακβάλνληαη θαη κεηαπιάζνληαη ζε ζρέζε Θενχ, θφζκνπ θαη αλζξψπνπ θαη, απφ ηελ άιιε, ε αιήζεηα γηα ηνλ Θεφ, ηνλ θφζκν θαη ηνλ άλζξσπν γίλεηαη πξαγκαηηθφηεηα κέζα ζηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ ηζηνξία. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ν Αξαβηθφο πνιηηηζκφο, πνπ ε παξνπζία ηνπ καξηπξείηαη κέρξη ζήκεξα ζ φιε ηε Μέζε Αλαηνιή θαη ηε Β. Αθξηθή θαη έρεη «ζθξαγηζηεί» απφ ηε ζξεζθεία ηνπ Ηζιάκ. Όπσο θαη ζηελ Άπσ Αλαηνιή, πάκπνιιεο φςεηο ηνπ πνιηηηζκνχ ηεο ζα ήηαλ αθαηαλφεηεο ρσξίο ηε βαζηά επίδξαζε ηνπ Βνπδηζκνχ θαη θηλεδηθψλ θαη ηαπσληθψλ ζξεζθεηψλ ζηελ θνπιηνχξα, ηελ ηέρλε θαη ηνλ ηξφπν δσήο ησλ ρψξσλ απηψλ. Παξνκνίσο, ζηε Λαηηληθή Ακεξηθή ην κείγκα 66 Stallknecht, N. P. (1969), Philosophy and Civilization. In:The Anatomy of Knowledge, (ed.) M. Grene, London: Alden Press, pp. 219-232, p. 220. 67 Wittgenstein, L. (1986), Πνιηηηζκφο θαη αμίεο, (κηθξ.) Μ. Γξαγψλα Μνλάρνπ, Κ.Κ. Κσβαίνο, Αζήλα: Καξδακίηζα, ζ. 25. 68 Γξίηζαο, Γ. Λ., Μφζρνο, Γ. Ν., Παπαιεμαλδξφπνπινο,.Λ., Υξηζηηαληζκφο θαη ζξεζθεχκαηα. Β Γεληθνχ Λπθείνπ. Αζήλα: Ο.Δ.Γ.Β., ζ. 213. 69 Γηαγθάδνγινπ,. (2008), Ο δηάινγνο Θενινγίαο θαη πνιηηηζκνχ βαζηθή ζπληζηψζα ηεο ζχγρξνλεο ζξεζθεπηηθήο αγσγήο θαη παηδείαο. Αλαθνίλσζε ζην ΗΓ πλέδξην Μεηαπηπρηαθνχ Φνηηεηηθνχ ζενινγηθνχ ζπλδέζκνπ. Παηδεία, Πνιηηηζκφο θαη Δθθιεζία: Ζ ζπκβνιή ηεο Θενινγίαο. ην: http://www.pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=26 (πξνζπειάζηεθε ζηηο 8/3/2011) 19

Ρσκαηνθαζνιηθηζκνχ θαη γεγελψλ ζξεζθεπκάησλ, έρεη επηδξάζεη βαζηά ζηνλ ςπρηζκφ θαη ηελ ηέρλε ησλ θαηνίθσλ 70. Όζνλ αθνξά ζηε ζξεζθεία ηνπ Υξηζηηαληζκνχ, ηα απνηειέζκαηα ηεο αιιειεπίδξαζήο ηνπ κε ηνλ πνιηηηζκφ είλαη έθδεια ζηελ ειιεληθή Αλαηνιή, κε ηε δεκηνπξγία ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπ Βπδαληίνπ θαη ηελ επηξξνή ζηηο γχξσ ρψξεο (Αξκελία, Γεσξγία), ζην Βνξξά κε ηε δεκηνπξγία ηνπ πνιηηηζκνχ ησλ ζιαβηθψλ ρσξψλ, ζηε Λαηηληθή Γχζε πνπ νδήγεζε ζην δπηηθφ (Δπξσπατθφ-ακεξηθαληθφ) πνιηηηζκφ 71 θαη θαη εμνρήλ ζην Νέν Διιεληζκφ πνπ βαζίζηεθε ζηε ζχλζεζε ζηνηρείσλ Διιεληζκνχ θαη Υξηζηηαληζκνχ. Παξφι απηά, νη ζρέζεηο Διιεληζκνχ- Υξηζηηαληζκνχ δελ ήηαλ αξκνληθέο εμαξρήο. Αληηζέησο, ηνλ 4 ν αηψλα ν Διιεληζκφο ήηαλ ζε ζχγθξνπζε κε ηνλ Υξηζηηαληζκφ θαη παξφιν πνπ ν ρξηζηηαληθφο πνιηηηζκφο είρε αξρίζεη ήδε λα δηακνξθψλεηαη, ν Διιεληζκφο δελ ήηαλ αθφκα έηνηκνο λα απαιιαγεί απφ ηηο εηδσινιαηξηθέο αλακλήζεηο πνπ ηνλ δηαθαηείραλ κέρξη ηφηε 72. Ζ ζρέζε Υξηζηηαληζκνχ θαη Διιεληζκνχ ζπληζηά ηε «δηαπνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηεο ζενινγίαο» 73, δειαδή ηε ζπλάληεζε, ηνλ δηάινγν, ηε ζχγθξνπζε, ηελ αιιεινδηείζδπζε θαη, ηειηθά, ηε ζχλζεζε ησλ κεηαμχ ηνπο ζηνηρείσλ. Δίδακε ινηπφλ πσο κέζα απφ ηελ επηθνηλσλία ζξεζθείαο θαη πνιηηηζκνχ, ν δεχηεξνο, δηαρξνληθά θαη ζε παγθφζκηα θιίκαθα, επεξεαδφηαλ άκεζα απφ ηε ζξεζθεία θαη ελζσκάησλε ζηνηρεία απηήο πνπ νδεγνχζαλ ζηε δηακφξθσζε θαη κεηεμέιημή ηνπ, δειαδή θάηη αλάινγν κε ηε δηαδηθαζία ηνπ επηπνιηηηζκνχ. 2.2.1.6. Κξηηηθή ζηηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηνλ επηπνιηηηζκό ην παξφλ θεθάιαην είδακε πσο πξνζεγγίδνπλ δηάθνξεο επηζηήκεο ηελ έλλνηα ηνπ επηπνιηηηζκνχ. Αλ θαη ν επηπνιηηηζκφο ζαλ φξνο δε ζπλαληάηαη ζε φιεο ηηο επηζηήκεο, ζηηο πεξηζζφηεξεο ζπλαληάκε ηελ επξχηεξε έλλνηα ηνπ επηπνιηηηζκνχ, δειαδή ηε αιιαγή θαη ηελ πξνζαξκνγή κέζσ ηεο επαθήο κε θάηη λέν. ηελ επηζηήκε ηεο Φπρνινγίαο, ν ςπρνινγηθφο επηπνιηηηζκφο αλαθέξεηαη ζηηο ςπρνινγηθέο αιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζε έλα άηνκν κέζα απφ ηε δηαδηθαζία ηνπ επηπνιηηηζκνχ πνπ βηψλεη ε πνιηηηζκηθή ηνπ νκάδα. ηελ Κνηλσληνινγία, ν Κνηλσληθφο Γαξβηληζκφο εξκελεχεη ηηο αιιαγέο θαη ηελ εμέιημε πνπ ζπκβαίλνπλ ζε κηα θνηλσλία. ηελ Παηδαγσγηθή, ηα κνληέια εθπαίδεπζεο αληηζηνηρνχλ ζηηο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο πνπ πηνζέηεζαλ νη ρψξεο ππνδνρήο γηα ηελ νκαιφηεξε έληαμε ησλ παηδηψλ ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ. ηε Φηινζνθία, ε Φηινζνθία ηνπ Πνιηηηζκνχ αζρνιείηαη κε ηηο αιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζε έλαλ πνιηηηζκφ. Σέινο, ε Θενινγία πξνζεγγίδεη ηνλ επηπνιηηηζκφ κέζα απφ ηε ζρέζε ζξεζθείαο θαη πνιηηηζκνχ θαη εηδηθφηεξα κέζα απφ ηηο αιιαγέο πνπ επηθέξεη απηή ε αιιειεπίδξαζε ζηνλ πνιηηηζκφ ηεο εθάζηνηε θνηλσλίαο πνπ εθδειψλεηαη κηα ζπγθεθξηκέλε ζξεζθεία. 70 Γξίηζαο, Γ. Λ., Μφζρνο, Γ. Ν., Παπαιεμαλδξφπνπινο,.Λ., Υξηζηηαληζκφο θαη ζξεζθεχκαηα. Β Γεληθνχ Λπθείνπ. Αζήλα: Ο.Δ.Γ.Β., ζ. 213. 71 Γξίηζαο, Γ. Λ., Μφζρνο, Γ. Ν., Παπαιεμαλδξφπνπινο,.Λ., Υξηζηηαληζκφο θαη ζξεζθεχκαηα. Β Γεληθνχ Λπθείνπ. Αζήλα: Ο.Δ.Γ.Β., ζ. 213. 72 Φινξφθζθπ, Γ. (1982), Υξηζηηαληζκφο θαη Πνιηηηζκφο, (κηθξ.) Ν. Πνπξλάξα, Θεζζαινλίθε: Πνπξλάξα, ζ. ζ. 152-153. 73 Γηαγθάδνγινπ,. (2008), Ο δηάινγνο Θενινγίαο θαη πνιηηηζκνχ βαζηθή ζπληζηψζα ηεο ζχγρξνλεο ζξεζθεπηηθήο αγσγήο θαη παηδείαο. Αλαθνίλσζε ζην ΗΓ πλέδξην Μεηαπηπρηαθνχ Φνηηεηηθνχ ζενινγηθνχ ζπλδέζκνπ. Παηδεία, Πνιηηηζκφο θαη Δθθιεζία: Ζ ζπκβνιή ηεο Θενινγίαο. ην: http://www.pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=2&ep=26 (πξνζπειάζηεθε ζηηο 8/3/2011) 20