ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΟ Ι ΑΣΚΟΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: Κος ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α. Κος ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΤΟΜΠΡΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ- ΕΥΓΕΝΙΑ Α.Μ. 1340200500426 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010

Περιεχόµενα Εισαγωγή.. σελ. 3 Ιστορική αναδροµή.. σελ. 4 Η έννοια των πολιτικών κοµµάτων.σελ. 5 Α) Corpus: Μη αυτοτελής οργάνωση- ένωση φυσικών προσώπων..σελ. 6 1) Ενώσεις φυσικών προσώπων...σελ. 6 2) Μη αυτοτελείς ενώσεις προσώπων..σελ. 7 3) Η οργάνωση των πολιτικών κοµµάτων...σελ. 8 α) Οργάνωση πλήρης.σελ. 8 β) Οργάνωση δηµοκρατική...σελ. 9 Β) Animus: Ο πολιτικός χαρακτήρας των κοµµάτων.σελ. 9 1) Η πολιτική τοποθέτηση (ιδεολογία) και η επιδίωξη προαγωγής του γενικού συµφέροντος σελ. 10 α)τα κόµµατα ως πολιτικές ενώσεις..σελ. 10 β) Πολιτική ιδεολογία..σελ.11 γ) Η επιδίωξη προαγωγής του γενικού συµφέροντος σελ.12 2) Η θέληση απόκτησης λαϊκού ερείσµατος και η έκφραση της λαϊκής θέλησης...σελ.12 3) Η θέληση συµµετοχής στη διακυβέρνηση του κράτους.σελ.13 Γ) Η νοµική φύση των πολιτικών κοµµάτων...σελ.13 α) Τα πολιτικά κόµµατα ως κρατικά όργανα...σελ.13 β) Τα πολιτικά κόµµατα ως νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου. σελ.14 β) Τα πολιτικά κόµµατα ως κοινωνικοί οργανισµοί.σελ.14 γ) Τα πολιτικά κόµµατα ως ιδιωτικές ενώσεις που ενεργούν κατ εξουσιοδότηση συνταγµατικές λειτουργίες...σελ.15 δ) Τα πολιτικά κόµµατα ως ενώσεις συνταγµατικού δικαίου.σελ.15 ) ιακρίσεις των πολιτικών κοµµάτων σελ.16 α) Ως προς την πολιτική δύναµη σελ.16 1) Κόµµατα εντός και εκτός της Βουλής... σελ.16 2) Κόµµατα κυβερνητικά και αντιπολιτευόµενα.σελ.17 β) Ως προς την οργανωτική µορφή σελ.17 1) Άµεσα και έµµεσα σελ.17 2) Κόµµατα µελών και εκλογέων σελ.17 3) Κόµµατα µελών και πλαισίων σελ.18 2

4) Κόµµατα µαζών και περιορισµένου αριθµού µελών..σελ. 18 5) Κόµµατα τοπικά και γενικής οργάνωσης σελ. 18 γ) Ως προς τους επιδιωκόµενους σκοπούς σελ.18 1) Προσωπικά κόµµατα και κόµµατα αρχών...σελ. 18 2) Κόµµατα περιορισµένου και γενικού ενδιαφέροντος..σελ. 19 3) Συντηρητικά, µεταρρυθµιστικά, ανατρεπτικά.σελ.19 4) Κόµµατα προγραµµάτων, Τα «καθολικά» κόµµατα...σελ.19 5) Κόµµατα συνταγµατικά και αντισυνταγµατικά...σελ.19 Ε) Η νοµική µεταχείριση των πολιτικών κοµµάτων σελ.20 α) Η ελληνική νοµική ρύθµιση των πολιτικών κοµµάτων...σελ.20 1) Ίδρυση- ιάλυση...σελ.20 2) Νοµική µορφή-προσωπικότητα. Καταστατικό, προγράµµατα, τίτλος, έµβληµα...σελ. 20 3) Η χρηµατοδότηση των πολιτικών κοµµάτων..σελ. 21 4) Η εσωκοµµατική ηµοκρατία...σελ. 21 Επίλογος... σελ. 23 Περίληψη.σελ. 23 Νοµολογία...σελ. 24 Βιβλιογραφία...σελ. 25 3

Εισαγωγή Τα πολιτικά κόµµατα δεν ήταν πάντοτε κατοχυρωµένα συνταγµατικά ως θεσµός. Κατά τον Triepel η στάση του σύγχρονου κράτους απέναντι στο πολιτικό κόµµα πέρασε τέσσερις φάσεις: της καταπολέµησης, της αγνόησης, της αναγνώρισης και αναγνώρισης για να καταλήξει στο στάδιο της συνταγµατικής νοµιµοποίησης. Η θεωρία του Αριστοτέλη για το ότι ο άνθρωπος είναι ζώο πολιτικό, επανεµφανίστηκε στο σύγχρονο κράτος µέσω των πολιτικών κοµµάτων, τα οποία ενσαρκώνουν εκείνα τα στοιχεία που προσδίδουν στην έµµεση δηµοκρατία, στοιχεία άµεσης δηµοκρατίας. Ωστόσο, ακόµη και σήµερα ο κοµµατικός χώρος θεωρείται από πολλούς ασυµβίβαστος µε ορισµένες κρατικές λειτουργίες. Με το Σύνταγµα του 1975, πέρασαν τα πολιτικά κόµµατα από το επίπεδο του πολιτικού και κοινωνικού φαινοµένου στην ενσωµάτωσή τους από τη συνταγµατική τάξη λειτουργώντας ως κρίκος νοµιµοποιήσεως µεταξύ λαού και κράτους και εδραιώνοντας την κοµµατική δηµοκρατία. Επιπλέον, τα πολιτικά κόµµατα εµπίπτουν στη σφαίρα εφαρµογής των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Στο σηµείο αυτό, αξίζει να σηµειωθεί πως τόσο το Σύνταγµα όσο και ο κοινός νοµοθέτης αποφεύγουν στο να δώσουν ένα σαφή ορισµό του πολιτικού κόµµατος. ιχογνωµία επικρατεί και ως προς τη νοµική φύση του πολιτικού κόµµατος. Όλα τα παραπάνω ζητήµατα, αναφορικά µε τη σύγχρονη µορφή δηµοκρατίας, την έννοια του πολιτικού κόµµατος και τη νοµική φύση αναλύονται στο κυρίως κείµενο της εργασίας. Τέλος τα πολιτικά κόµµατα, εκφράζουν το ευρύ φάσµα του κοινωνικού πλουραλισµού και τη σχέση των σύγχρονων κοµµατικών δηµοκρατιών µε τη δηµοκρατική αρχή. Επιχειρείται και θεµελίωση της αναγκαιότητα ύπαρξης δηµοκρατικών δοµών και στο επίπεδο της εσωτερικής λειτουργίας του κόµµατος. 4

Ιστορική Αναδροµή Σε αντίθεση µε την αρχαία Ρώµη, στην αρχαία Αθήνα, υπήρχαν πολιτικές διαιρέσεις µε κυριότερα τρία πολιτικά κόµµατα: το κόµµα των πεδιακών, το κόµµατων παραλίων και το κόµµα των διακρίων, ενώ µετά την τυραννίδα, µονιµοποιήθηκαν δύο πολιτικοί σχηµατισµοί: το ολιγαρχικό και το δηµοκρατικό κόµµα. Στην αρχαία Ρώµη όντας το πολίτευµα µη δηµοκρατικό, υπήρξαν δύο πολιτικά κόµµατα: των πληβείων και των πατρικίων. Για το λόγο αυτό, στο Βυζάντιο και στο Μεσαίωνα, δεν ευδοκίµησε η δηµιουργία πολιτικών κοµµάτων και οι θρησκευτικές διαιρέσεις χαρακτηρίζουν και επικαλύπτουν τις πολιτικές διαµάχες. Στο Βυζάντιο, η µόνη περίπτωση δράσης κάποιου τύπου πολιτικών σχηµατισµών ήταν οι ήµοι- φατρίες αγωνιζόµενων στον ιππόδροµο. Όσον αφορά τα πολιτικά κόµµατα στη νεώτερη Ευρώπη, στην Αγγλία η παλαιά ύπαρξη του Κοινοβουλίου συνεπάγεται και την µακρά ύπαρξη των πολιτικών κοµµάτων ενώ στη Γαλλία, η επανάσταση του 1789 και η συντακτική συνέλευση του ίδιου έτους ήταν ο κινητήριος παράγοντας για τον σχηµατισµό των πρώτων πολιτικών παρατάξεων. Αναφορικά µε τα πολιτικά κόµµατα στον νεώτερο ελληνικό κοινωνικό σχηµατισµό, η έναρξη του απελευθερωτικού αγώνα του 1821 συµπίπτει µε την εµφάνιση των πρώτων πολιτικών παρατάξεων. ηµιουργήθηκαν τρία µεγάλα κόµµατα: το ρωσικό, το αγγλικό και το γαλλικό. Το 1875 ενισχύεται το κοινοβουλευτικό σύστηµα και την περίοδο µετά το 1875 εισάγεται η αρχή της δεδηλωµένης από τον Χαρίλαο Τρικούπη ενώ η περίοδος 1882-1910 χαρακτηρίζεται από το δικοµµατισµό των κοµµάτων του Χ. Τρικούπη και του ηλιγιάννη. Τοµή στα πολιτικά πράγµατα της Ελλάδα αποτέλεσε η είσοδος στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό του Ελ. Βενιζέλου και του κόµµατος των Φιλελευθέρων. Από το 1975, για πρώτη φορά κάποιο ελληνικό Σύνταγµα προβλέπει ρητά το θεσµό του πολιτικού κόµµατος. 5

Η έννοια των πολιτικών κοµµάτων Πολιτικά κόµµατα είναι διαρκείς, ελεύθερες, µη αυτοτελείς ενώσεις ενεργών πολιτών, µε πλήρη και δηµοκρατική οργάνωση, που επιδιώκουν µέσα στο συνταγµατικό πλαίσιο ως φορείς της λαϊκής θέλησης, συµµετοχή στη διακυβέρνηση του κράτους, µε σκοπό την εξυπηρέτηση γενικού συµφέροντος, όπως προσδιορίζεται από την πολιτική τους τοποθέτηση. Ο παραπάνω ορισµός αποδίδει τη νοµική έννοια των πολιτικών κοµµάτων, η οποία έχει τυπική (corpus) και ουσιαστική (animus) διάσταση 1. Στην τυπική διάσταση ανήκουν τρία βασικά χαρακτηριστικά: α) ένωση προσώπων, ελεύθερη και διαρκής β) µη αυτοτελής, γ) οργάνωση πλήρης και δηµοκρατική. Στην ουσιαστική διάσταση της νοµικής έννοιας των πολιτικών κοµµάτων (animus) ανήκουν επίσης τρία βασικά χαρακτηριστικά, ήτοι: α) πολιτική ιδεολογία και επιδίωξη του γενικού συµφέροντος, β) έκφραση λαϊκής θέλησης, γ) συµµετοχή στη διακυβέρνηση. Τα πολιτικά κόµµατα αποτελούν ενώσεις προσώπων, οι οποίες έχουν συγκεκριµένη δική τους θέληση, που καθορίζει τους ειδικότερους σκοπούς τους και τον γενικότερο κύκλο δραστηριότητάς τους, καθώς επίσης και την απαιτούµενη οργάνωση για την έκφραση της θέλησης τους. Τα πολιτικά κόµµατα αποτελούνται από φυσικά πρόσωπα. Μέλη των κοµµάτων µόνο φυσικά πρόσωπα µπορούν να είναι, καθόσον η λειτουργία τους µόνο µε µέλη- φυσικά πρόσωπα είναι δυνατή. Από τη φύση των κοµµάτων ως πολιτικών και της επιδίωξής τους να συµµετέχουν στη διοίκηση των κοινών, συνάγεται ότι µέλη τους πρέπει να είναι ενεργοί πολίτες. Όσον αφορά γενικά το εκλογικό δικαίωµα, δεν αρκεί µόνο η ύπαρξη αλλά απαιτείται και η δυνατότητα άσκησής του Τα πολιτικά κόµµατα είναι τµήµατα του Λαού. Το σύνολο των πολιτικών κοµµάτων, κατά δίκαιο, ταυτίζεται µε τον Λαό. Από την αρχή της ταυτότητας λαού-πολιτικών κοµµάτων προκύπτει ότι υπάρχουν τόσες λαϊκές θελήσεις όσες και τα πολιτικά κόµµατα. Στα πολιτικά κόµµατα, δε σχηµατίζονται οι κρατικές αποφάσεις αλλά οι κρατικές θελήσεις. Ο σχηµατισµός των κρατικών αποφάσεων πραγµατοποιείται στα κρατικά όργανα. 1 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., «Οργάνωση και Λειτουργία του κράτους»,εκδόσεις Σάκκουλα, 2009, Αθήνα- Θεσσαλονίκη, σελ. 44-46 6

Α)Corpus: Μη αυτοτελής οργάνωση- ένωση φυσικών προσώπων 1) Ενώσεις φυσικών προσώπων Πρώτο θετικό στοιχείο της έννοιας των πολιτικών κοµµάτων είναι ότι αποτελούν ενώσεις προσώπων, οι οποίες έχουν συγκεκριµένη δική τους θέληση, που καθορίζει τους ειδικότερους σκοπούς τους και τον γενικότερο κύκλο δραστηριότητάς τους, καθώς επίσης και την απαιτούµενη οργάνωση για την έκφρασή της θέλησής τους. Τα κόµµατα αποτελούνται από φυσικά πρόσωπα καθόσον η λειτουργία τους µόνο µε µέλη- φυσικά πρόσωπα είναι δυνατή καθώς διαφορετικά θα αλλοιωνόταν η έννοια τους. Κατά την κρατούσα στη θεωρία άποψη, τα πολιτικά κόµµατα δεν αποτελούν ενώσεις προσώπων περιοδικού χαρακτήρα αλλά διαρκείς οργανώσεις 2. Το χαρακτηριστικό αυτό γνώρισµα της διάρκειας της κοµµατικής οργάνωσης προκύπτει αφενός µεν από τον διαρκή χαρακτήρα των γενικών σκοπών των κοµµάτων, καθώς από τον χαρακτήρα των λειτουργιών, που πρόκειται να ασκήσουν τα ιδρυόµενα κόµµατα. Ο διαρκής χαρακτήρας των κοµµατικών οργανώσεων, δεν σηµαίνει κατ ανάγκη και διάρκεια της πολιτικής ζωής των κοµµάτων 3. Κριτήριο για να χαρακτηριστεί ένα πολιτικό κόµµα ως διαρκές, είναι η ίδρυσή του για αόριστο χρονικό διάστηµα και χωρίς πρόθεση διάλυσης. Επιπλέον, ανεξάρτητα από τη χρονική διάρκεια της ζωής των πολιτικών κοµµάτων, ο χαρακτηρισµός τους ως διαρκών αναφέρεται και στη δραστηριοποίηση του κόµµατος. Η αναγνώριση των πολιτικών κοµµάτων ως φορέων της λαϊκής θέλησης συνεπάγεται την υποχρέωση δηµιουργίας σταθερών σχέσεων µεταξύ των κοµµάτων και του Λαού και όχι στην ευκαιριακή και κατά τις εκλογές µικρής διάρκειας επαφή, η οποία παίρνει τη µορφή της ψηφοθηρίας. Τα πολιτικά κόµµατα, στις σύγχρονες ηµοκρατίες, διέπονται από καθεστώς ελευθερίας, που είναι απαραίτητο για την προστασία τους από εξωτερικές επεµβάσεις. Καταρχήν, προστατεύεται η ελευθερία ίδρυσης, συµµετοχής και αποχώρησης των πολιτών από τα πολιτικά κόµµατα, καθώς και η λειτουργία τους γενικά. Η ίδρυση των πολιτικών κοµµάτων πρέπει να είναι ελεύθερη, ήτοι να πραγµατοποιείται µε την πρωτοβουλία 2 Βλ. Τσάτσο., «Συνταγµατικό ίκαιο», τόµος β, σελ. 114-115 3 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., ό.π., σελ 47-49 7

των ατόµων, χωρίς την κρατική επέµβαση. Επίσης, απαγορεύεται ο περιορισµός του αριθµού των κοµµάτων µε νόµο. Με την ελεύθερη ίδρυση των πολιτικών κοµµάτων, καθιερώνεται ταυτόχρονα και το πολυκοµµατικό σύστηµα, το οποίο προϋποθέτει την ύπαρξη τουλάχιστον δύο κοµµάτων.για τα κόµµατα πρέπει να εφαρµόζεται ο κανόνας του απεριόριστου αριθµού των µελών καθώς αποτελούν ελεύθερες ενώσεις και δεν επιτρέπεται να περιορίζεται µε το καταστατικό τους, ο αριθµός των µελών τους. Ακόµη, η αποχώρηση µέλους κόµµατος πρέπει να είναι απόλυτα ελεύθερη σε κάθε χρόνο 4. Άλλο σκέλος της ελευθερίας των πολιτικών κοµµάτων αναφέρεται στη δράση και τη λειτουργία τους γενικά. Τόσο η προς τα έσω όσο και η προς τα έξω κοµµατική δραστηριότητα πρέπει να προστατεύεται συνταγµατικά, καθόσον ταυτόχρονα τίθεται η αρχή της απαγόρευσης της επέµβασης στη λειτουργία των πολιτικών κοµµάτων, η οποία και αποτελεί θεµελιώδη κανόνα για την οµαλή κίνηση του πολιτεύµατος. Τα πολιτικά κόµµατα ως νοµικά πρόσωπα, απολαµβάνουν επίσης, θεµελιώδη δικαιώµατα. Η ελευθερία των πολιτικών κοµµάτων είναι όµως ιδιαίτερα ελευθερία ανταγωνισµού και σηµαίνει την παροχή ίσων δυνατοτήτων στα κόµµατα κατά τη διεξαγωγή του πολιτικού αγώνα. Η εγγύηση της ελευθερίας των πολιτικών κοµµάτων αποτελεί εγγύηση του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, σηµαίνει κατοχύρωση του ελεύθερου πολιτικού ανταγωνισµού και απαιτεί την παροχή ίσων δυνατοτήτων κατά τη διεξαγωγή του. 2) Μη αυτοτελείς ενώσεις προσώπων Η λέξη «κόµµα» παράγεται από το ρήµα «κόπτω». Από την ετυµολογική της προέλευση, η λέξη κόµµα έχει την έννοια του τµήµατος, ενός τµήµατος από τα περισσότερα, εκφράζει το µέρος του όλου. Κόµµα µε την έννοια του µέρους του Λαού, µπορεί να είναι οποιοδήποτε τµήµα του. Το δίκαιο αντιλαµβάνεται τα πολιτικά κόµµατα ως τµήµατα του Λαού, µε την αριθµητική έννοια και θα πρέπει να δηµιουργεί τις προϋποθέσεις και το νοµικό πλαίσιο για τη σύνθεσή τους από όλα τα κοινωνικά στρώµατα. Ως τµήµατα, τα κόµµατα έχουν ανάγκη συµπλήρωσης. Έτσι, χαρακτηριστικό γνώρισµα της νοµικής έννοιας των πολιτικών κοµµάτων 4 Βλ. ρόσο Ι., «Η νοµική θέση των πολιτικών κοµµάτων στην Ελλάδα», Εκδόσεις Σάκκουλα 1982, σελ.179 επ. 8

είναι ότι τα κόµµατα µόνον µε την ύπαρξη άλλων κοµµάτων είναι νοητά. Στη δηµοκρατική συνταγµατική τάξη έχει εφαρµογή το αξίωµα «ένα κόµµα ουδέν κόµµα». Εποµένως, το πολιτικό κόµµα δεν πρέπει να επιδιώκει την πλήρη εξαφάνιση των αντίπαλων πολιτικών παρατάξεων. Αντίθετα, πρέπει να έχει τη θέληση να παραδέχεται την ύπαρξη αντίπαλων πολιτικών κοµµάτων, τα οποία προσπαθεί, µε θεµιτά µέσα, να υπερνικήσει, όχι όµως και να καταστρέψει, να τα εξαφανίσει. 3) Η οργάνωση των πολιτικών κοµµάτων Από τους σκοπούς των πολιτικών κοµµάτων, γίνεται φανερή η επιτακτική ανάγκη, όχι απλώς οποιασδήποτε οργάνωσης, αλλά οργάνωσης που να µπορεί να παρέχει εγγύηση για την αντικειµενική δυνατότητα και τη σοβαρότητα της πρόθεσης για την πραγµατοποίηση αυτών των σκοπών. α) Οργάνωση πλήρης Από τον πολιτικό χαρακτήρα των κοµµάτων, συνάγεται ότι για την εκπλήρωση των σκοπών τους, απαιτείται ιδιαίτερη έκταση της κοµµατικής οργάνωσης, ήτοι πρέπει καταρχήν να επεκτείνεται σε όλη την επικράτεια, να εµφανίζει δηλαδή πληρότητα, που να ανταποκρίνεται στην αποστολή τους. Η πληρότητα της κοµµατικής οργάνωσης διακρίνει τα πολιτικά κόµµατα από τους άλλους πολιτικούς σχηµατισµούς µε περιορισµένη τοπική δράση. Το θέµα της πληρότητας της οργάνωσης εµφανίζει ιδιαίτερες δυσκολίες 5. Αφενός µεν υφίσταται, η ανάγκη για την επέκταση της οργάνωσης, αφετέρου δε αυτή η επέκταση δεν εξαρτάται πάντοτε από την αντίστοιχη θέληση του κόµµατος, αλλά και κυρίως από την απήχησή του στον Λαό, ήτοι από την πολιτική του δύναµη, η οποία δεν είναι η ίδια για όλα τα κόµµατα. Η οργάνωση πρέπει να θεωρείται από τον νόµο πλήρης, εφόσον τα ιδρυόµενα κόµµατα, σε εύλογο χρονικό διάστηµα, µπορούν να την αποκτήσουν. Τα κόµµατα που ήδη υπάρχουν και σε περίπτωση που έχασαν τη δύναµή τους, αναδιπλούµενα να µη θεωρείται ότι έχασαν και την πληρότητα της οργάνωσής τους. εν είναι δυνατό εποµένως να απαιτείται οργάνωση σε κάθε µικρή πόλη ή χωριό, αλλά αρκεί για παράδειγµα η ύπαρξη οργανώσεων του κόµµατος στις πρωτεύουσες των νοµών ή άλλων µεγαλύτερων διοικητικών διαιρέσεων του κράτους, καθόσον έτσι παρουσιάζει κάθε κόµµα δυνατότητα συµµετοχής του στη 5 Βλ. ηµητρόπουλο Α..,ό.π., σελ. 53-55 9

διαµόρφωση της λαϊκής θέλησης και εγγύηση της ανάλογης µε την αποστολή του σοβαρότητας. β) Οργάνωση δηµοκρατική Το ελληνικό Σύνταγµα, στο άρθρο 29 παρ.1 αναφέρεται ρητά στον κανόνα ότι η οργάνωση των πολιτικών κοµµάτων πρέπει να διέπεται από δηµοκρατικές αρχές 6. Ο κανόνας αυτός αποτελεί ισχύον δίκαιο. Η υποχρέωση των πολιτικών κοµµάτων να έχουν δηµοκρατική οργάνωση, αποτελεί, στην κοµµατική ηµοκρατία, αναγκαία συνέπεια της συνταγµατικής τους αναγνώρισης ως φορέων της λαϊκής θέλησης. Η έκφραση της λαϊκής θέλησης προϋποθέτει δηµοκρατική εσωτερική τάξη των πολιτικών κοµµάτων. Οι δύο αυτοί συνταγµατικοί κανόνες αποτελούν αδιάσπαστη ενότητα και δηµιουργούν το αξίωµα «δηµοκρατικά κόµµατα σε δηµοκρατικό κράτος». Σύµφωνα µε τα παραπάνω, η εσωκοµµατική ηµοκρατία είναι θέµα συνταγµατικής τάξης και όχι «εσωτερική υπόθεση» των κοµµάτων. Με τον κανόνα της εσωκοµµατικής ηµοκρατίας επιτάσσεται καταρχήν η εφαρµογή, µέσα σε κάθε ένα πολιτικό κόµµα, των δηµοκρατικών αρχών που εφαρµόζονται στο κράτος. Αυτό έχει την έννοια του συντονισµού της οργάνωσης και λειτουργίας κάθε κόµµατος προς εκείνη του κράτους και της ευθυγράµµισης των κοµµατικών οργανώσεων µεταξύ τους. Ωστόσο, τα θεµελιώδη δικαιώµατα δεν εφαρµόζονται στα πολιτικά κόµµατα όπως στο κράτος. Η κατοχύρωση του µέλους µέσα στο κόµµα είναι γενικά διαφορετική από την κατοχύρωση του πολίτη µέσα στο κράτος. Από τα παραπάνω, συνάγεται ότι η εφαρµογή δηµοκρατικών αρχών δεν έχει την έννοια της εφαρµογής τους στα πολιτικά κόµµατα, όπως στο κράτος, αλλά σηµαίνει επιλογή από τις δηµοκρατικές αρχές που εφαρµόζονται στο κράτος και προσαρµογή τους προς τις ιδιάζουσες συνθήκες των κοµµάτων. Η αρχή της εσωκοµµατικής δηµοκρατίας έχει ως αναγκαία συνέπεια την ευθυγράµµιση των κοµµατικών οργανώσεων µεταξύ τους. Το Σύνταγµα και οι Νόµοι ορίζουν ένα minimum δηµοκρατικότητας, το οποίο υποχρεούνται τα πολιτικά κόµµατα να µην παραβιάζουν, µπορούν όµως να περιλαµβάνουν στα καταστατικά τους διατάξεις δηµοκρατικότερου περιεχοµένου. Β) Animus: Ο πολιτικός χαρακτήρας των κοµµάτων 6 Βλ. ΣτΕ 2145/79, ΣτΕ 4037/79 10

Τα πολιτικά κόµµατα ανήκουν στην κατηγορία των µη κερδοσκοπικών ενώσεων, και ειδικότερα στις πολιτικές ενώσεις. Έτσι, τα κόµµατα, δεν έχουν εµπορικό χαρακτήρα. Εν τούτοις, µπορούν να είναι ιδιοκτήτες επιχειρήσεων, συναφών µε την πολιτική τους δραστηριότητα και βοηθητικών µε την εκπλήρωση των σκοπών τους. εν είναι δυνατόν όµως η απόκτηση κέρδους να αποτελεί βασικό σκοπό των πολιτικών κοµµάτων. Κατά το ουσιαστικό σύστηµα, η συµµετοχή κάποιου πολιτικού κόµµατος στις εκλογές είναι δυνατόν να ακολουθεί ή και να προηγείται της απόκτησης της ιδιότητας του κόµµατος. Κατά το µικτό σύστηµα, η συµµετοχή στις εκλογές ακολουθεί πάντοτε την απόκτηση της κοµµατικής ιδιότητας.τόσο κατά το ουσιαστικό, όσο και κατά το µικτό σύστηµα, τα πολιτικά κόµµατα υποχρεούνται να συµµετέχουν στις εκλογές. Περαιτέρω στα στοιχεία της νοµικής έννοιας των πολιτικών κοµµάτων, δεν ανήκει ιδιαίτερα η θέλησή τους να συµµετέχουν στις εκλογές, καθόσον ναι µεν τα κόµµατα εκδηλώνουν αυτή τη θέληση, αυτή όµως εµπεριέχεται ήδη στη θέληση έκφρασης της λαϊκής βούλησης και συµµετοχής στη διακυβέρνηση του κράτους 7. Εφόσον δεν απαιτείται η συµµετοχή στις εκλογές, για τον χαρακτηρισµό µιας πολιτικής ένωσης ως κόµµατος, κατά µείζονα λόγο δεν αποτελεί στοιχείο της νοµικής έννοιας η εκλογική επιτυχία. Εποµένως, αν κάποια πολιτική ένωση συµµετέχει διαρκώς στις εκλογές, χωρίς όµως επιτυχία, δεν αλλοιώνεται ο κοµµατικός της χαρακτήρας. 1) Η πολιτική τοποθέτηση( ιδεολογία) και η επιδίωξη προαγωγής του γενικού συµφέροντος α) Τα κόµµατα ως πολιτικές ενώσεις Ο όρος πολιτική σηµαίνει τον τρόπο, τη µέθοδο Ο όρος πολιτική προέρχεται από τη λέξη Πράγµα, πράγµα που δείχνει τη σχέση της έννοιας του πολιτικού µε συγκεκριµένη µορφή ανθρώπινης κοινότητας, τον προσανατολισµό, την κατεύθυνσή της προς ένα κοινωνικό σύνολο. Η έννοια του πολιτικού ταυτίστηκε µε την έννοια της πολιτικής ενέργειας. Πολιτική ενέργεια είναι η ενέργεια που ανάγεται στο σύνολο, σαφέστερα δε η ενέργεια που αναφέρεται στην κρατική απόφαση. Από άποψη συνταγµατικού δικαίου, η έννοια του πολιτικού συνδέεται οπωσδήποτε µε την κρατική εξουσία, εφόσον δε το πολίτευµα 7 Βλ. Ράικος, «Παραδόσεις Συνταγµατικού ικαίου»,β τόµος, σελ. 18 επ. 11

είναι δηµοκρατικό, συνάπτεται αναγκαία και προς την ελεύθερη δηµοκρατική συνταγµατική τάξη, προς τον ελεύθερο πολιτικό ανταγωνισµό, που αποσκοπεί στην εξεύρεση κοινής λύσης, κοινής απόφασης. Η έννοια του πολιτικού συνδέθηκε στενά µε την έννοια της δύναµης, της εξουσίας 8. Αυτός που ενεργεί πολιτικά ή έχει στα χέρια του την κρατική εξουσία ή κατέχει οποιανδήποτε «άλλη δύναµη» και προσπαθεί να επηρεάσει την κρατική εξουσία, τις κρατικές αποφάσεις. Το κόµµα νοείται ως η οργανωµένη οµάδα πολιτών που έχουν ως σκοπό την άσκηση ή τον συγκαθορισµό της πολιτικής εξουσίας και διαµορφώνεται παράλληλα µε την αυτονόµηση της κοινωνίας. 9 Υποκείµενο της πολιτικής ενέργειας δεν είναι µόνον το κράτος, τα κρατικά όργανα, αλλά και κάθε πολίτης ως homo politicus, καθώς και οι πολιτικές οµάδες. Στην τελευταία αυτή κατηγορία, υπάγονται τα πολιτικά κόµµατα, καθόσον προβαίνουν σε πολιτικές ενέργειες «ιδίω ονόµατι». Ο πολιτικός χαρακτήρας των κοµµάτων τα κατατάσσει στην κατηγορία των πολιτικών ενώσεων και ταυτόχρονα τα διακρίνει από τις άλλες ενώσεις τις µη πολιτικές. Ως πολιτικά κόµµατα, µόνο οι πολιτικές ενώσεις είναι νοητές. Οι πολιτικές οµάδες οργανώνονται σε σύνολο, εµφανίζουν ενότητα θέλησης. Οι πολιτικές ενώσεις, ως υποκείµενα πολιτικών ενεργειών ενεργούν πράξεις, που αναφέρονται στην κρατική εξουσία, την κρατική απόφαση. Συµµετέχουν στον «πολιτικό αγώνα», δηλαδή στη συνταγµατική εκείνη διαδικασία σχηµατισµού της κρατικής θέλησης 10 και απόφασης, η οποία βρίσκει τη νοµική-συνταγµατική της διατύπωση στην έκφραση: ελεύθερος πολιτικός ανταγωνισµός β) Πολιτική ιδεολογία Κάθε πολιτικό κόµµα έχει συγκεκριµένη πολιτική τοποθέτηση, ήτοι διάφορες πολιτικές αντιλήψεις και ιδέες για την αντιµετώπιση των γενικών και ειδικών προβληµάτων της χώρας. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι σήµερα τα κόµµατα δεν παρουσιάζουν τις παλιές ιδεολογικές τους διαφορές, η δε ακαµψία των δογµάτων υποχώρησε κατά πολύ. Από µερικούς αµφισβητείται κι αυτή η ύπαρξη της ιδεολογίας. Στα κόµµατα συνενώνονται άτοµα κοινών πολιτικών πεποιθήσεων. Αυτό δε σηµαίνει οπωσδήποτε, ότι µεταξύ των µελών υπάρχει ταυτότητα πολιτικών αντιλήψεων, αλλά ότι µεταξύ τους υπάρχουν κοινά σηµεία, 8 Βλ. ηµητρόπυλο Α.., ό.π., σελ. 59 9 Βλ. Τσάτσο. «Η ενδοκοµµατική αντιπολίτευση ως πρόβληµα του συνταγµατικού δικαίου», σελ.17-19 10 Βλ. Τσάτσο, ό.π., σελ. 21 12

ικανά να κινήσουν τα µέλη σε πολιτική δράση υπερ του κοµµατικού προγράµµατος. Μεταξύ των µελών κάθε κόµµατος αναπτύσσεται εσωτερικός σύνδεσµος, που έχει άµεση επίπτωση στην εσωτερική οργάνωσή τους. Στο σύνδεσµο που υπάρχει µεταξύ των µελών οφείλεται κυρίως η κοµµατική πειθαρχία. γ) Η επιδίωξη προαγωγής του γενικού συµφέροντος Το ενδιαφέρον των κοµµάτων για την κοινωνία εµφανίζεται γενικό και απεριόριστο. Η λύση των σπουδαιότερων πολιτικών ζητηµάτων συντελείται, κατά κανόνα, ανάλογα µε την πολιτική τους τοποθέτηση, πολλά δε από αυτά ανάγονται σε προγραµµατικές αρχές των κοµµάτων. Αυτή η συµπεριφορά βασίζεται στην επιδίωξη προαγωγής του γενικού συµφέροντος. Το πραγµατικό αυτό στοιχείο λαµβάνει στη σύγχρονη κοµµατική ηµοκρατία τη µορφή νοµικής υποχρέωσης. Η υποχρέωση αυτή διευκολύνεται από το ότι η σύνθεση των σύγχρονων κοµµάτων αποτελείται από τα µέλη όλων σχεδόν των κοινωνικών στρωµάτων. Έτσι, η εξυπηρέτηση του γενικού συµφέροντος από τα κόµµατα έχει την έννοια της ένταξης καθενός µερικότερου συµφέροντος µέσα στο γενικό πλαίσιο. Τα αποτελέσµατα αυτής της λειτουργίας εκφράζονται στα κοµµατικά προγράµµατα. 2) Η θέληση απόκτησης λαϊκού ερείσµατος και η έκφραση της λαϊκής θέλησης Τα πολιτικά κόµµατα έχουν τη θέληση να «καταλάβουν» και να ασκήσουν την εξουσία και επιδιώκουν προς τον σκοπό αυτό την απόκτηση λαϊκού ερείσµατος. Κατά τη δηµοκρατική αρχή, όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το Λαό και υπάρχουν υπέρ αυτού. Έτσι τα πολιτικά κόµµατα στρεφόµενα προς το Λαό, στρέφονται και προς την εξουσία, στρεφόµενα δε προς την εξουσία, στρέφονται και προς το Λαό. Με τη συµµετοχή τους στις εκλογές, τα πολιτικά κόµµατα δεν αποσκοπούν µόνο στην απόκτηση βουλευτικών εδρών και τον σχηµατισµό Κυβέρνησης, αλλά και στην απόκτηση ευρύτερης λαϊκής βάσης. Η αναζήτηση λαϊκής βάσης πραγµατοποιείται κυρίως µε τη σύµπραξη στη διαµόρφωση της πολιτικής λαϊκής θέλησης 11. Η διαµόρφώσή της αποτελεί για τα πολιτικά κόµµατα πρωταρχικό σκοπό και συνταγµατική τους υποχρέωση. Επιπλέον τα πολιτικά κόµµατα, δεν 11 Βλ. Αντωνίου Θ., «Στοιχεία άµεσης ηµοκρατίας στο αναθεωρηµένο Σύνταγµα του 1975», σελ. 32 επ., Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Κοµοτηνή, 1988 13

περιορίζονται στη διαµόρφωση της λαϊκής θέλησης αλλά επιθυµούν και να την εκφράσουν. Τα κόµµατα εµφανίζονται ως φορείς της λαϊκής θέλησης. Το ότι τα πολιτικά κόµµατα είναι φορείς της λαϊκής θέλησης, σηµαίνει ότι η θέληση κάθε κόµµατος, είναι τµήµα της λαϊκής θέλησης ή µε άλλη διατύπωση η λαϊκή θέληση αποτελείται από το άθροισµα των κοµµατικών θελήσεων. Κάθε πολιτικό κόµµα εκφράζει ασφαλώς τη θέληση ενός µόνο τµήµατος του Λαού και δεν µπορεί να είναι φορέας της λαϊκής θέλησης ως συνόλου, ενώ αντίθετα, περισσότερα πολιτικά κόµµατα είναι ικανά γι αυτό. 3) Η θέληση συµµετοχής στη διακυβέρνηση του κράτους Τα πολιτικά κόµµατα έχουν τη θέληση να αναλάβουν τη διακυβέρνηση και ως εκ τούτου στρέφονται προς το Λαό, το Κοινοβούλιο και την Κυβέρνηση. Η θέληση των πολιτικών κοµµάτων να συµµετέχουν στη διακυβέρνηση του κράτους σηµαίνει την επιδίωξή τους να σχηµατίζουν και να εκφράζουν την κρατική θέληση, και κατά συνέπεια, να προσδιορίζουν την κρατική απόφαση. Ήτοι, τα πολιτικά κόµµατα, επιδιώκουν, µε πολιτικό αγώνα, την αναγωγή των προγραµµατικών τους σκοπών σε σκοπούς του κράτους, την αναγωγή της πολιτικής τους σε κρατική πολιτική. Το δικαίωµα συµµετοχής στη διακυβέρνηση του κράτους, αναφέρεται σε όλα τα πολιτικά κόµµατα, εντός ή εκτός της Βουλής, κυβερνητικά ή αντιπολιτευόµενα. ιακυβερνώ, σηµαίνει ως προς µεν την Κυβέρνηση, κυβερνώ µε αντιπολίτευση, ήτοι δέχοµαι την ύπαρξη, κριτική και τον έλεγχό της. Ως προς δε την αντιπολίτευση, σηµαίνει κυρίως έλεγχο και κριτική των πράξεων και της πολιτικής της Κυβέρνησης. Γ) Η νοµική φύση των πολιτικών κοµµάτων α) Τα πολιτικά κόµµατα ως κρατικά όργανα Πολύ νωρίς υποστηρίχθηκε η άποψη από τον Triepel ότι τα πολιτικά κόµµατα λόγω της σπουδαιότητάς τους αποτελούν όργανα του κράτους. O ίδιος θεωρεί τα πολιτικά κόµµατα ως «εξωσυνταγµατικά µορφώµατα, των οποίων οι αποφάσεις νοµικά είναι ακατανόητες εξωτερικεύσεις ενός κοινωνικού σώµατος, ξένου προς το κρατικό όργανο». Ο Radbruch, αποδεχόµενος τις ιδέες του Triepel για τον ρόλο των κοµµάτων και την κοµµατική ηµοκρατία, υποστήριξε ότι τα πολιτικά κόµµατα είναι όργανα του κράτους. Τα κόµµατα εµφανίζονται ως 14

απώτερα αναδεικνύοντα όργανα όλων των άλλων οργάνων του κοµµατικού κράτους. Μετά τον δεύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο και τη συνταγµατική αναγνώριση στη Γερµανία των πολιτικών κοµµάτων, ο Θεµελιώδης Νόµος αναγνώρισε τα πολιτικά κόµµατα στο άρθρο 21 ως απαραίτητα όργανα για τον σχηµατισµό της πολιτικής θέλησης του λαού. Έτσι, ενσωµατώνονται στο Σύνταγµα και γίνονται απαραίτητα τµήµατα της κατά τη συνταγµατική τάξη, πολιτικής ζωής. Το γερµανικό οµοσπονδιακό συνταγµατικό δικαστήριο συνάγει εξ αυτών οργανική ιδιότητα των κοµµάτων. Υπέρ της οργανικής θέσης των πολιτικών κοµµάτων εκφράστηκε ο G. Perticone. Αργότερα, ο G.D. Ferri υποστήριξε επίσης την άποψη ότι τα πολιτικά κόµµατα, λόγω της συνταγµατικής τους θέσης, της αναγκαιότητας της ύπαρξής τους και του απαραίτητου των λειτουργιών τους, είναι κρατικά όργανα. Η αντίληψη ότι τα πολιτικά κόµµατα είναι κρατικά όργανα, διευρύνθηκε στην Ιταλία και υποστηρίχθηκε και από άλλους συγγραφείς 12. β) Τα πολιτικά κόµµατα ως νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου Η ιδέα της κατάταξης των πολιτικών κοµµάτων στην κατηγορία των νοµικών προσώπων δηµοσίου δικαίου δεν βρήκε ευρύτερη απήχηση. Υπέρ της θεωρίας αυτής, προβάλλονται πάντως τα εξής επιχειρήµατα. Με την αναγωγή των πολιτικών κοµµάτων σε νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, εξυψώνεται το κύρος τους, ενισχύεται η θέση τους και διευκολύνονται οι λειτουργίες τους. Με τον τρόπο αυτό, επιτυγχάνεται η σύνδεση των κοµµάτων, µε την κρατική οργάνωση. Με την αναγωγή όλων των πολιτικών κοµµάτων σε νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου, θα µπορούσε να βρει νοµική δικαιολόγηση η έναντι του κράτους νοµική τους προσωπικότητα, ο υποχρεωτικός χαρακτήρας των λειτουργιών τους, η κρατική χρηµατοδότηση, καθώς και άλλα παρεχόµενα στα κόµµατα από το κράτος µέσα και επιβαλλόµενες δεσµεύσεις. γ) Τα πολιτικά κόµµατα ως κοινωνικοί οργανισµοί Οι περισσότεροι από τους συγγραφείς αρνούνται την υπαγωγή των κοµµάτων στην κρατική περιοχή και τα θεωρούν ως οργανώσεις κοινωνικού χαρακτήρα, οι οποίες ανήκουν στον ιδιωτικό χώρο. Η άποψη αυτή τονίζει ότι τα πολιτικά κόµµατα δεν είναι τµήµατα του κράτους, δεν 12 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., ό.π., σελ. 71-74 15

βρίσκονται στο κράτος, αλλά έναντι του κράτους στην κοινωνική περιοχή 13. Συµπερασµατικά από τη θεωρία για τη φύση των πολιτικών κοµµάτων ως κοινωνικών οργανισµών, αναγνωρίζεται η ιδιαίτερη συνταγµατική τους θέση. Η θέση αυτή δύσκολα συµβιβάζεται µε τον ιδιωτικό χαρακτήρα των πολιτικών κοµµάτων. Ή αποφυγή των επί µέρους αντιφάσεων επιδιώκεται κυρίως στο πλαίσιο του περιορισµού των λειτουργιών των κοµµάτων. Τα κόµµατα διακρίνονται µεν από τις υπόλοιπες ενώσεις του ιδιωτικού δικαίου, αποτελούν όµως σύµφωνα µε τη νοµική τους φύση τέτοιες ενώσεις. δ) Τα πολιτικά κόµµατα ως ιδιωτικές ενώσεις που ασκούν κατ εξουσιοδότηση συνταγµατικές λειτουργίες Γίνεται προσπάθεια να εξηγήσουµε τη νοµική φύση των πολιτικών κοµµάτων, µε την ανάλογη εφαρµογή ενός θεσµού, της µε εξουσιοδότηση άσκησης, από φυσικά ή νοµικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, δηµόσιων λειτουργιών. Ο θεσµός αυτός συνίσταται στην ανάθεση µε κρατική πράξη, σε πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, ιδιαίτερων αρµοδιοτήτων δηµοσίου δικαίου, που ανήκουν σε κρατικά όργανα, τις οποίες ασκούν αυτά «ιδίω ονόµατι» και «ιδίω δικαιώµατι». Έτσι τα πολιτικά κόµµατα χαρακτηρίζονται, ως οργανισµοί ιδιωτικού δικαίου, που ασκούν µετά από εξουσιοδότηση συνταγµατικές αρµοδιότητες. ε) Τα πολιτικά κόµµατα στο δηµόσιο χώρο Τα τελευταία χρόνια, πολλοί συγγραφείς υποστήριξαν την άποψη ότι τα πολιτικά κόµµατα είναι ενώσεις, που ανήκουν στον δηµόσιο χώρο. Κατά τη θεωρία αυτή, τα πολιτικά κόµµατα ανήκουν στο δηµόσιο χώρο, κατέχουν µια δηµόσια θέση, η οποία εξ ολοκλήρου, είναι δηµοσίου δικαίου. Μέσα στον δηµόσιο χώρο, διαδραµατίζουν σπουδαιότατο ρόλο κατά τη διαδικασία του προσχηµατισµού της πολιτικής θέλησης. Τα πολιτικά κόµµατα, ως φορείς, εντός της δηµόσιας περιοχής, ενός ιδιαίτερου status διακρίνονται από τους άλλους παράγοντες, οι οποίοι παίρνουν µέρος στον προσχηµατισµό της κρατικής θέλησης. στ) Τα πολιτικά κόµµατα ως ενώσεις συνταγµατικού δικαίου Οι παραπάνω θεωρίες αδυνατούν να εξηγήσουν τη νοµική φύση των πολιτικών κοµµάτων. Τα πολιτικά κόµµατα ασκούν συνταγµατικές 13 Βλ. Κασιµάτη Γ., «Συνταγµατικό ίκαιο 2, Οι λειτουργίες του κράτους», τεύχος ά, Εκδόσεις Σάκκουλα 1980, σελ. 112 επ. 16

αρµοδιότητες, η υπόστασή τους ανάγεται στο συνταγµατικό δίκαιο, είναι ενώσεις συνταγµατικού δικαίου 14. Οι ενώσεις συνταγµατικού δικαίου διακρίνονται µε τα εξής γνωρίσµατα, που προκύπτουν από την ίδια τη φύση τους: α) Βρίσκονται στην περιοχή του σχηµατισµού της κρατικής θέλησης β) Έχουν πολιτικό χαρακτήρα γ) Ασκούν συνταγµατικές λειτουργίες δ) Η άσκηση συνταγµατικών λειτουργιών από αυτά είναι υποχρεωτική. Η θέλησή τους έχει πολιτικό περιεχόµενο και οι σκοποί τους πολιτικές κατευθύνσεις. Λόγω της λειτουργικής τους θέσης, οι ενώσεις συνταγµατικού δικαίου, έχουν ικανότητα δικαίου κατά το δηµόσιο δίκαιο, ανεξάρτητο της ικανότητας κατά το ιδιωτικό. Οι λειτουργίες που ασκούνται από αυτές, έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα κι ανάγονται στο σχηµατισµό της κρατικής θέλησης. Μεταξύ των ενώσεων συνταγµατικού δικαίου, ιδιαίτερη θέση κατέχουν τα πολιτικά κόµµατα, καθόσον όχι απλώς ανήκουν στην περιοχή της κρατικής θέλησης, αλλά ακόµη παραπέρα είναι φορείς της ) ιακρίσεις των πολιτικών κοµµάτων α) Ως προς την πολιτική δύναµη Ο ρόλος που διαδραµατίζεται από τα κόµµατα βαίνει παράλληλα προς τα µεγέθη των τµηµάτων του Λαού, τα οποία συγκαταλέγονται στα µέλη τους ή ψηφίζουν κατά τις εκλογές υπέρ τους και προς τις βουλευτικές έδρες που καταλαµβάνονται από τα κόµµατα κατά τις εκλογές. Όταν µεταβάλλεται η πολιτική δύναµη των κοµµάτων, µεταβάλλεται και η νοµική θέση τους. Βασικές διακρίσεις είναι σε κόµµατα εντός και εκτός της Βουλής, καθώς επίσης σε κυβερνητικά και αντιπολιτευόµενα. 1) Κόµµατα εντός και εκτός της Βουλής Κόµµατα εκτός της Βουλής είναι εκείνα, τα οποία δεν κατέχουν κοινοβουλευτική έδρα. Στην κατηγορία αυτή, ανήκουν τα κόµµατα που ιδρύθηκαν µετά τη διεξαγωγή των εκλογών, καθώς και εκείνα τα οποία είτε πήραν µέρος στις εκλογές, χωρίς όµως επιτυχία, είτε δεν µετείχαν σε αυτές. Στα κόµµατα εντός της Βουλής, συγκαταλέγονται, αφενός µεν τα κόµµατα που απέκτησαν κοινοβουλευτική οµάδα µε τη συγκέντρωση του τυχόν απαιτούµενου ποσοστού κατά τις εκλογές, αφετέρου δε τα 14 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., «Η συνταγµατική θέση των πολιτικών κοµµάτων στην Ελλάδα»,Εκδόσεις Σάκκουλα, 1974, σελ. 140-142 17

κόµµατα που δεν έχουν κοινοβουλευτική οµάδα, αλλά µόνον κοινοβουλευτικά µέλη. 2) Κόµµατα κυβερνητικά και αντιπολιτευόµενα Η διάκριση αυτή αναφέρεται κυρίως στα εντός της Βουλής κόµµατα. Ως κυβερνητικά, µε τη στενή έννοια του όρου, µπορούν να χαρακτηριστούν τα κόµµατα από τους κόλπους των οποίων σχηµατίζεται η Κυβέρνηση. Κυβερνητικά κόµµατα, µε ευρεία έννοια, είναι τα παρέχοντα ψήφο εµπιστοσύνης προς την Κυβέρνηση και εφόσον εξακολουθούν να παρέχουν αυτή. Κόµµατα αντιπολιτευόµενα είναι αυτά που διαφωνούν γενικά ή µερικά µε την πολιτική της Κυβέρνησης, και ασκούν έλεγχο και κριτική σε αυτή. Τα παραπάνω κόµµατα, εάν ετίθετο θέµα εµπιστοσύνης ή δυσπιστίας της Βουλής προς την Κυβέρνηση, θα την καταψήφιζαν. Ιδιαίτερη θέση εξάλλου µεταξύ των κοµµάτων της αντιπολίτευσης κατέχει η καλούµενη «αξιωµατική αντιπολίτευση», ήτοι το κόµµα που διαθέτει τη µεγαλύτερη αριθµητικά κοινοβουλευτική οµάδα. β) Ως προς την οργανωτική µορφή 1) Άµεσα και έµµεσα Η διάκριση των πολιτικών κοµµάτων σε άµεσα και έµµεσα βασίζεται στο «είδος» της ιδιότητας του µέλους του κόµµατος. Η ιδιότητα αυτή είναι άµεση, εφόσον κάθε πολίτης µπορεί αυτοπρόσωπα να αποκτήσει την ιδιότητα µέλους κόµµατος και να αποφασίζει ελεύθερα για τη διατήρηση ή απώλειά της. Τα έµµεσα κόµµατα αντίθετα συντίθενται, όχι από την ατοµικότητα των µελών, αλλά από άλλες ενώσεις ή µικρές οµάδες ή στελέχη, αντιπροσώπους του κόµµατος. Ο πολίτης και οπαδός του κόµµατος είναι «µέλος» του, µέσω των ανωτέρων συνδέσµων. 2) Κόµµατα µελών και εκλογέων Κόµµατα εκλογέων είναι εκείνα, τα οποία επαφίενται για την εκλογική τους επιτυχία σε συγκέντρωση αριθµού οπαδών, αδιάφορα αν αυτοί είναι και µέλη του κόµµατος. Τα κόµµατα αυτά δεν καταβάλλουν προσπάθειες προς επέκταση της οργάνωσής τους, δραστηριοποιούνται δε µόνον κατά τις εκλογές. Αντίθετα, τα κόµµατα µελών υπολογίζουν για την εκλογική τους επιτυχία στην επέκταση της οργάνωσής τους και στην ατοµική και συλλογική κινητοποίηση των µελών τους, τα οποία δραστηριοποιούνται διαρκώς και όχι µόνο κατά τις εκλογές. Είναι δυνατόν απλώς να 18

καταβάλουν εισφορά και να ψηφίζουν στις εκλογές τους υποψηφίους του κόµµατος. 3) Κόµµατα µελών και πλαισίων Ως κόµµατα µελών χαρακτηρίζονται εκείνα τα οποία λειτουργούν, σύµφωνα µε την αρχή της εσωκοµµατικής ηµοκρατίας, ήτοι γενικά τα κόµµατα, στα οποία λειτουργούν συνελεύσεις µελών, η ψήφος των οποίων, σταδιακά εξελισσόµενη, µπορεί από το καταστατικό του κόµµατος, να ασκήσει επιρροή στη λήψη των κοµµατικών αποφάσεων. Ως κόµµατα πλαισίων µπορούν να χαρακτηριστούν τα κόµµατα εκείνα, στα οποία τα µέλη δεν µπορούν να ασκήσουν επιρροή στη λήψη των κοµµατικών αποφάσεων. Τα κόµµατα αυτά δεν αποβλέπουν στη συγκέντρωση ενός αριθµού µελών, όσο δυνατόν υψηλότερου και εξασφαλίζουν την εκλογική τους επιτυχία µε την επιστράτευση αξιόλογων προσωπικοτήτων. Χαρακτηρίζονται και ως κόµµατα στελεχών. 15 4) Κόµµατα µαζών και περιορισµένου αριθµού µελών Κατά κανόνα, τα κόµµατα µελών είναι κόµµατα µαζών. εν αποκλείεται όµως και τα κόµµατα πλαισίων να έχουν αξιόλογο αριθµό µελών. Από νοµική άποψη, τα πολιτικά κόµµατα δεν πρέπει να είναι περιορισµένου αριθµού µελών, µε την έννοια του αποκλεισµού κατηγοριών πολιτών 16, µε την αναγραφή στο καταστατικό γενικών ρητρών ή του περιορισµού του αριθµού των µελών τους γενικά. 5) Κόµµατα τοπικά και γενικής οργάνωσης Τοπικά, καλούνται τα κόµµατα, τα οποία παίρνουν µέρος στις βουλευτικές εκλογές σε µία ή σε λίγες εκλογικές περιφέρειες. Πρόκειται, κατά κανόνα, για προσωπικά κόµµατα. Τα τοπικά κόµµατα στερούνται του στοιχείου της οργανωτικής πληρότητας. Ως κόµµατα γενικής οργάνωσης, χαρακτηρίζονται εκείνα τα πολιτικά κόµµατα, των οποίων η οργάνωση επεκτείνεται σε όλη την επικράτεια και σε τοπικό επίπεδο. γ) Ως προς τους επιδιωκόµενους σκοπούς 1) Προσωπικά κόµµατα και κόµµατα αρχών Από την άποψη επιδίωξης ή µη οποιουδήποτε ειδικού πολιτικού σκοπού, τα πολιτικά κόµµατα διακρίνονται σε προσωπικά και κόµµατα αρχών. Χαρακτηριστικό γνώρισµα των προσωπικών κοµµάτων είναι η έλλειψη ιδεολογικής βάσης, προγραµµάτων κλπ, την οποία αντικαθιστά η 15 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., ό.π., σελ. 84 16 Βλ. ρόσο Ι., «Η νοµική θέση των πολιτικών κοµµάτων στην Ελλάδα», σελ. 168 επ. 19

πίστη στον αρχηγό, όχι ως µέσο προς εξυπηρέτηση άλλων σκοπών αλλά ως αυτοσκοπός. Πρόκειται για οµάδες προσώπων τα οποία συσπειρώνονται γύρω από ισχυρή πολιτική προσωπικότητα. Αντίθετα προς τα προσωπικά, χαρακτηριστικό γνώρισµα των κοµµάτων αρχών είναι η επιδίωξη ειδικών πολιτικών σκοπών, ανεξάρτητα από την ευρύτητά τους. 2) Κόµµατα περιορισµένου και γενικού ενδιαφέροντος Από την άποψη ευρύτητας των σκοπών που ακολουθούν, τα κόµµατα διακρίνονται σε κόµµατα περιορισµένου και γενικού ενδιαφέροντος. Κόµµατα περιορισµένου ενδιαφέροντος είναι εκείνα των οποίων ο κύριος σκοπός συνίσταται στην εξυπηρέτηση των συµφερόντων περιορισµένων οµάδων προσώπων. Ως κόµµατα γενικού ενδιαφέροντος, µπορούν να χαρακτηριστούν εκείνα που επιδιώκουν το γενικό συµφέρον. 17 Χαρακτηριστικό τους είναι ότι αντιλαµβάνονται την κοινωνία ως σύνολο και δεν θεωρούν µόνο ένα τµήµα αυτής. 3) Συντηρητικά, µεταρρυθµιστικά, ανατρεπτικά Ο όρος συντηρητικό κόµµα σηµαίνει γενικά την πολιτική παράταξη, η οποία θέτει ως σκοπό τη διατήρηση του υπάρχοντος νοµικού και κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος. Τα µεταρρυθµιστικά κόµµατα αντίθετα περιλαµβάνουν στα πολιτικά τους προγράµµατα την πραγµατοποίηση διάφορων µεταρρυθµίσεων κοινωνικού, οικονοµικού κλπ περιεχοµένου. Τα ανατρεπτικά κόµµατα από την άλλη πλευρά, δεν επιδιώκουν τη µεταρρύθµιση, αλλά την ανατροπή, ήτοι την απότοµη και ολοκληρωτική αντικατάσταση του κοινωνικοπολιτικού καθεστώτος που υπάρχει, µε άλλο. 4) Κόµµατα προγραµµάτων. Τα «καθολικά» κόµµατα Η οργάνωση αυτών των κοµµάτων προγραµµάτων είναι ευρύτατη, στα µέλη τους δε συγκαταλέγονται πολίτες όλων των τάξεων. Τα καθολικά κόµµατα είναι κόµµατα γενικού ενδιαφέροντος, επιδιώκουν την εξίσωση των µερικότερων συµφερόντων και τον επιτυχή συντονισµό τους. Τα προγράµµατά τους στρέφονται προς τα ζωτικά προβλήµατα της χώρας και έχουν κυρίως πρακτική κατεύθυνση. 5) Κόµµατα συνταγµατικά και αντισυνταγµατικά Μια καθαρά νοµική διάκριση, από άποψη της θέσης τους εντός ή εκτός του συνταγµατικού πλαισίου κάθε χώρας, είναι σε συνταγµατικά 17 Βλ. ηµητρόπυλο Α.., ό.π., σελ.86 20

και αντισυνταγµατικά κόµµατα. Τα αντισυνταγµατικά κόµµατα, δεν είναι κόµµατα µε τη νοµική έννοια του όρου. Ε) Η νοµική µεταχείριση των πολιτικών κοµµάτων α) Η ελληνική νοµική ρύθµιση των πολιτικών κοµµάτων 1) Ίδρυση- ιάλυση Όσον αφορά την ίδρυση των κοµµάτων, απαιτείται η τήρηση ορισµένου τύπου. Το πολιτικό κόµµα πριν αναλάβει δραστηριότητα, καταθέτει ιδρυτική δήλωση στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Τη δήλωση καταθέτει ο Πρόεδρος ή η ιοικούσα Επιτροπή του και σε αυτή αναφέρεται ότι η οργάνωση και η δράση του εξυπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Στη δήλωση, πρέπει να περιλαµβάνεται ότι οι αρχές του κόµµατος είναι αντίθετες προς κάθε ενέργεια που αποσκοπεί στην κατάληψη της εξουσίας µε τη βία ή στην ανατροπή του ελεύθερου δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Στην κοινή νοµοθεσία, δεν ορίζεται κάτι σχετικό µε την απώλεια της κοµµατικής ιδιότητας ή τη διάλυση. Ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προβλέπει διαδικασία αναγκαστικής διάλυσης των πολιτικών κοµµάτων, η οποία, κατά συνέπεια δεν επιτρέπεται. Κατά την κοινή νοµοθεσία, είναι δυνατή µόνο η εκούσια διάλυση 18 ( αυτοδιάλυση) των κοµµάτων. Σύµφωνα µε το ουσιαστικό σύστηµα, το δικαστήριο θα κληθεί να κρίνει στη συγκεκριµένη περίπτωση, αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις, ώστε η συγκεκριµένη πολιτική ένωση να έχει και να διατηρεί την ιδιότητα του πολιτικού κόµµατος. Όµως, η άρνηση της κοµµατικής ιδιότητας δε σηµαίνει διάλυση της πολιτικής ένωσης και το τέλος του κόµµατος δεν είναι αναγκαία και τέλος της ένωσης. 2) Νοµική µορφή-προσωπικότητα. Καταστατικό, προγράµµατα, τίτλος, έµβληµα Κατά το ουσιαστικό σύστηµα, η νοµική µορφή για τα πολιτικά κόµµατα είναι χωρίς σηµασία. Αντίθετα κατά το τυπικό και το µικτό σύστηµα, τα πολιτικά κόµµατα αποκτούν αναγκαστικά νοµική προσωπικότητα. Όπως προκύπτει από τους σκοπούς που επιδιώκουν, τα πολιτικά κόµµατα γίνεται σαφές ότι ενεργούν πράξεις δηµοσίου δικαίου, η δε ενέργεια πράξεων ιδιωτικού δικαίου έχει καθαρά επιβοηθητικό χαρακτήρα. Σηµασία κυρίως έχει η κτήση νοµικής προσωπικότητας από την άποψη της ικανότητας δηµοσίου δικαίου, η δε ενέργεια πράξεων ιδιωτικού δικαίου έχει καθαρά επιβοηθητικό χαρακτήρα. Ιδιαίτερα πρέπει 18 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., σελ. 92-94 21

να τονιστεί ότι όσον αφορά τα πολιτικά κόµµατα δε νοείται η σωµατειακή νοµική προσωπικότητα. Τέλος, τα πολιτικά κόµµατα έχουν την ικανότητα να παρίστανται στα δικαστήρια 19. Τα κοµµατικά καταστατικά έχουν δηµόσιο χαρακτήρα. Πρέπει να είναι γραπτά και πλήρη, µε την έννοια ότι καλύπτουν ένα minimum περιεχοµένου, που περιλαµβάνει τα ουσιώδη θέµατα, που αναφέρονται στην κοµµατική οργάνωση γενικά. Στη συνέχεια, στα πολιτικά προγράµµατα των κοµµάτων, παίρνουν συγκεκριµένη µορφή οι γενικές πολιτικές αρχές και κατευθύνσεις των κοµµάτων. Έτσι, οι εκλογές έλαβαν δηµοψηφισµατικό χαρακτήρα καθώς οι πολίτες δεν καλούνται στις κάλπες για να εκλέξουν µόνο πρόσωπα αλλά και να εκφέρουν τη γνώµη τους σε συγκεκριµένο θέµα 20. Τα πολιτικά κόµµατα πρέπει οπωσδήποτε να έχουν τίτλο, έµβληµα και έδρα. Ο τίτλος πρέπει να είναι αληθής, µε την έννοια ότι πρέπει να αντιστοιχεί στις γενικές πολιτικές αρχές και κατευθύνσεις των κοµµάτων, που αναγράφονται στο καταστατικό τους. Στον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου γνωστοποιούνται επίσης το όνοµα, το έµβληµα και η έδρα του πολιτικού κόµµατος και υποβάλλονται το καταστατικό ή ιδρυτική του διακήρυξη. Το πολιτικό κόµµα µε τη γνωστοποίηση του ονόµατος και τοθ εµβλήµατος έχει το αποκλειστικό δικαίωµα της χρήσης τους. 3) Η χρηµατοδότηση των πολιτικών κοµµάτων Η κρατική χρηµατοδότηση των πολιτικών κοµµάτων, δεν αποτελεί συνταγµατική επιταγή, καθόσον προβλέπεται δυνητικά, θεωρείται πάντως ότι αποτελεί συνταγµατική αναγκαιότητα που εξασφαλίζει την ελευθερία δράσης τους, απαραίτητη για την οµαλή λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Ήδη, το κράτος ενισχύει οικονοµικά τα πολιτικά κόµµατα που συµµετέχουν στην ανάδειξη των µελών του εθνικού Κοινοβουλίου για να αντιµετωπίσουν τις λειτουργικές και εκλογικές τους δαπάνες. 4) Η εσωκοµµατική ηµοκρατία Κατά το άρθρο 29 παρ.1 του Συντάγµατος, η οργάνωση και η δράση των πολιτικών κοµµάτων οφείλει να υπηρετεί την ελεύθερη λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος. Η διάταξη αναφέρεται και στην εξωτερική αλλά και στην εσωτερική λειτουργία των πολιτικών κοµµάτων. Θεσπίζεται έτσι το αξίωµα «δηµοκρατικά κόµµατα σε 19 Βλ. Μητσόπουλος Γ., «Η ικανότητα ως διαδίκων των ενώσεων προσώπων των µη κεκτηµένων νοµική προσωπικότητα», Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ.4333 επ. 20 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., «Γενική Συνταγµατική Θεωρία»,Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα, 2001 22

δηµοκρατικό κράτος» και κατοχυρώνεται συνταγµατικά η αρχή της εσωκοµµατικής δηµοκρατίας 21. Με την αρχή αυτή καθιερώνεται συγκεκριµένος τύπος κοµµάτων όπου ο σχηµατισµός της πολιτικής θέλησης πραγµατοποιείται από τα κάτω προς τα πάνω. 21 Βλ. ηµητρόπουλο Α.., σελ. 97-98 23

Επίλογος Συµπερασµατικά, θα πρέπει να τονίσουµε πως τα πολιτικά κόµµατα αποτελούν το βασικό θεσµό της σύγχρονης ηµοκρατίας, καθώς η ανάπτυξη και εξέλιξή τους, µετέβαλε τη µορφή της δηµοκρατίας από αντιπροσωπευτική σε κοµµατική. Τα πολιτικά κόµµατα διασφαλίζουν την ουσιαστική λειτουργία του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, εξασφαλίζοντας τις προϋποθέσεις για την ενεργό πρόσβαση του λαού στη διακυβέρνηση της χώρας και τη διαµόρφωση της λαϊκής θέλησης και της κρατικής βούλησης. Κινούνται τόσο στον κοινωνικό χώρο όσο και στο επίπεδο της κρατικής εξουσίας. Αποτελούν την πολιτειακή διάσταση υπέρβασης της διάστασης κράτους- κοινωνίας κι έτσι παρατηρείται το φαινόµενο της κρατικοποίησης της κοινωνίας και κοινωνικοποίησης του κράτους. Η βασική αρχή του δηµοκρατικού πολιτεύµατος, η λαϊκή κυριαρχία βρίσκει πλέον την πραγµατική της έκφραση στο θεσµό των πολιτικών κοµµάτων. Από την αρχή αυτή, προκύπτει και η ανάγκη για ενδοκοµµατική δηµοκρατία. Εποµένως, η έκφραση των θεµελιωδών δικαιωµάτων της ελευθερίας και της ισότητας στο θεσµό του πολιτικού κόµµατος, ενισχύει, παγιώνει και εξασφαλίζει τα εχέγγυα για τη διατήρηση της άµεσης ηµοκρατίας σε πολλά επίπεδα, µε πρωταρχικό εκείνο της κοινωνίας. Περίληψη Το πολιτικό κόµµα βρίσκεται πλέον στο στάδιο της συνταγµατικής νοµιµοποίησης συντελώντας στην εµφάνιση της κοµµατικής δηµοκρατίας. Η νοµική του έννοια προκύπτει εµµέσως από το άρθρο 29, παρ. 1 του Συντάγµατος, σύµφωνα µε το οποίο, κόµµα είναι ένωση πολιτών που έχουν το δικαίωµα του εκλέγειν και η οργάνωση και η δράση της αποσκοπεί στην άµεσα άσκηση κρατικής εξουσίας. Τα πολιτικά κόµµατα, δεν έχουν νοµική προσωπικότητα, αλλά µπορούν να είναι υποκείµενα δικαιωµάτων και υποχρεώσεων για την εκπλήρωση της συνταγµατικής τους αποστολής. Ως υπηρετούντα την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας και ως εν δυνάµει κόµµατα εξουσίας, οφείλουν να διέπονται από δηµοκρατικές δοµές για την ενότητα και αποτελεσµατικότητα του κόµµατος. 24

ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ o 4/1936 ΠρΘες :αγωγή εξισώσεως κατά του Εθνικού Λαïκού Κόµµατος, που είχε υποµισθώσει ακίνητο o 36/1969 ΑΠ: Απαγόρευση ανασύστασης Κ.Κ.Ε. o 531/1980 ΑΠ: Παράσταση Κ.Κ.Ε. ως πολιτικού ενάγοντος για χρηµατική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης, εξαιτίας εκρήξεως βόµβας στα γραφεία του o 3423/1984 ΣτΕ: παροχή ραδιοτηλεοπτικού χρόνου στην Ένωση ηµοκρατικού Κέντρου o 131/1988 Πρλαρ: Ικανότητα Κ.Κ.Ε. να κληρονοµεί εκ διαθήκης o 240/1990 ΠρΑθ: Αγωγή αποζηµίωσης για αθέτηση προγραµµατικών διακηρύξεων o 2285/1994 ΣτΕ: Η πολιτική Άνοιξη ζητεί την ακύρωση της διοικητικής πράξης µε την οποία παραχωρείται επιπλέον οικονοµική ενίσχυση στα κόµµατα προς κάλυψη επιπλέον εκλογικών δαπανών o 34/1999 ΑΕ : Ευρωεκλογές Λευκά και άκυρα ψηφοδέλτια- Χρηµατοδότηση των πολιτικών κοµµάτων o 35/1999 ΑΕ : Ευρωεκλογές ίση µεταχείριση πολιτικών κοµµάτων o 656/2000 ΣτΕ: Αποκλεισµός ΗΚΚΙ από την πρόταση µελών του ΕΣΡ o 3077/2002 ΣτΕ: Απόφαση επιτροπής που αποφαίνεται επί της διαφωνίας ως προς τη χρήση εµβλήµατος κόµµατος µπορεί να ακυρωθεί ενώπιον του ΣτΕ 25

Βιβλιογραφία o Αντωνίου Θεοδώρα., Στοιχεία άµεσης δηµοκρατίας στο αναθεωρηµένο Σύνταγµα του 1975, Από την αντιπροσώπευση στην ταυτότητα, Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή, 1988 o ηµητρόπουλος Ανδρέας, Η δοµή και η λειτουργία της σύγχρονης δηµοκρατίας, Σάκκουλας Αθήνα, 1977 o ηµητρόπουλος Ανδρέας, Η συνταγµατική θέση των πολιτικών κοµµάτων, διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1974 o ηµητρόπυλος Ανδρέας, Γενική Συνταγµατική Θεωρία, Εκδόσεις Σάκκουλα o ηµητρόπουλος Ανδρέας, Οργάνωση και Λειτουργία του κράτους, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα- Θεσσαλονίκη, 2009 o ρόσος Γιάννης, Η νοµική θέση των πολιτικών κοµµάτων στην Ελλάδα, Α. Σάκκουλας, Αθήνα, 1982 o Κασιµάτης Γ., Συνταγµατικό ίκαιο 2, Οι λειτουργίες του κράτους, τεύχος α, Σάκκουλας, Αθήνα- Κοµοτηνή, 1980 o Μητσόπουλος Γ., Η ικανότητα ως διαδίκων των ενώσεων προσώπων των µη κεκτηµένων νοµική προσωπικότητα, Εκδόσεις Σάκκουλα o Τσάτσος ηµήτρης, Συνταγµατικό δίκαιο, τόµος β, Σάκκουλας 1993 o Tsatsos Dimitris- Morlok Martin, Parteienrecht, C.F. Muller, Heidelberg, 1982 26