Επιμορφωτικό σεμινάριο Καθηγητών μουσικής (ΠΕ16) Συνδιοργάνωση: - Βαρβάκειο Πρότυπο Πειραματικό Γυμνάσιο - Σχολική Σύμβουλος ΠΕ16 (Β και Γ Αθηνών) - Τμήμα Μουσικών Σπουδών του ΕΚΠΑ Χώρος: Μουσικό Εργαστήρι Βαρβακείου Υπεύθυνος Εργαστηρίου και έντυπου υλικού: Γιάννης Γ. Λυμπέρης καθηγητής μουσικής Α. Μουσική και διαθεματικότητα 1 Ψυχικό 12, 13 και 14 Μαρτίου 2013 Α1. Κάποια ζητήματα που αφορούν τη μουσική συμβαίνει να αφορούν και άλλα επιστημονικά πεδία. Η θεματολογία του μαθήματος της μουσικής δεν είναι αποκομμένη από τα άλλα μαθήματα του Προγράμματος Σπουδών. Παραδείγματα: 1. Η ποίηση μπορεί να είναι και μελοποιημένη ένα τραγούδι είναι μουσική και ποίηση (Μπορεί βέβαια και χορός). 2. Η Αρχαία Ελληνική Μουσική αποτελεί αντικείμενο μελέτης τόσο της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας όσο και της Μουσικής Θεωρίας. (Όμηρος, Λυρικοί, Αρχαίο δράμα) 3. Η νεώτερη ποίηση μπορεί να είναι μελοποιημένη. (Σολωμός, «Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι»). Διακρίνουμε εύκολα: - την όψη της ποίησης (Διονύσιος Σολωμός) και - την όψη της μουσικής (Γιάννης Μαρκόπουλος) 4. Η επιλογή μουσικής που συνοδεύει μια αφήγηση 5. Η κατασκευή των μουσικών οργάνων (μουσική, τεχνολογία, φυσική) 6. Τα εικαστικά 7. Οι Η/Υ κ.α. Α2. Συχνά γίνεται χρήση των όρων διαθεματικότητα και διεπιστημονικότητα Διαθεματική προσέγγιση σημαίνει Προσεγγίζω διδακτικά ένα θέμα χρησιμοποιώντας στοιχεία από συναφείς ή μη επιστήμες, ολιστικά, με αποτέλεσμα: - Να μην επικρατεί καμία από τις εμπλεκόμενες επιστήμες - Να χάνει κάθε επιστήμη την αυτοτέλειά της - Το παραγόμενο να είναι μια ομοιογενής, ενιαία γνώση Διεπιστημονική προσέγγιση σημαίνει Μελετώ ένα ζήτημα από την οπτική κάθε συναφούς με αυτό επιστήμης, χωριστά. Εδώ οι εμπλεκόμενες επιστήμες δεν χάνουν την αυτοτέλειά τους. Συνεργάζονται αλλά και διατηρούνται. Μια επιστήμη δηλαδή μπορεί να χρησιμοποιεί μεθοδολογικά εργαλεία από άλλες που και αυτές μπορεί να πραγματεύονται το ίδιο θέμα.
Β. Ομαδοσυνεργατικά σχήματα Όπως φανερώνουν τα συνθετικά της λέξης πρόκειται για μέθοδο (κανόνες, σύστημα, σχεδιασμός) εργασίας στην τάξη (άρα εργαστηριακός τρόπος δουλειάς και πιθανόν όχι εργασία στο σπίτι), με κύριο χαρακτηριστικό τη διάσπαση του συνόλου της τάξης σε μικρές ομάδες εργασίας. Η συνεργασία γίνεται τόσο μέσα στην κάθε ομάδα μεταξύ των μελών της (ενδοομαδικά), όσο και μεταξύ των ομάδων (διομαδικά). Κάποιες από τις βασικότερες αρχές της είναι: 1. Προετοιμασία του υλικού από τον εκπαιδευτικό. (σχέδιο μαθήματος το οποίο τώρα καθορίζει και τις συνθήκες λειτουργίας των ομάδων, τους στόχους της εργασίας τους, το κοινό αποτέλεσμα αλλά και το τεστ εξακρίβωσης του ατομικού αποτελέσματος. Απαραίτητη η εκπόνηση Φύλλου Εργασίας για κάθε ομάδα, που περιέχει ερωτήσεις, δράσεις και οδηγίες). 2. Κατανομή του συνόλου της τάξης σε ομάδες. ( Στις αρχές ξεκινάμε από διμελείς ομάδες και συνεχίζουμε στις τριμελείς. Σπάνια και όταν υπάρχει εμπειρία- χρησιμοποιούμε τετραμελείς. Προϋπόθεση να διδάξουμε στα παιδιά συνεργατικές δεξιότητες. Οι ομάδες λειτουργούν όταν τα μέλη τους έχουν διακριτούς ρόλους καθήκοντα, και μαθαίνουν να αλληλεπιδρούν. Έργο κάθε ομάδας είναι η κοινή εργασία, το κοινό αποτέλεσμα και η αλληλοϋποστήριξη. Λειτουργία λοιπόν κοινωνική και μαθησιακή. ) 3. Εργασία σε αυστηρά καθορισμένα χρονικά πλαίσια. (Δηλαδή, σε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα επεξεργάζονται οι ερωτήσεις και συντάσσεται ενιαίο κείμενο το οποίο εκφράζει την άποψη της ομάδας. Συνήθως προηγείται αρχική ολιγόλεπτη εισήγηση του καθηγητή με τα σημαντικότερα στοιχεία του μαθήματος. Μεσολαβούν ανατροφοδοτήσεις από μέρους του καθηγητή ή μαθητών με παροχή χρήσιμων πληροφοριών και υλικού). 4. Ανακοίνωση εργασιών στην τάξη και αξιολόγησή τους. (ανάγνωση εργασίας κάθε ομάδας, αξιολόγηση διόρθωση βαθμολόγηση βάσει συγκεκριμένου πλάνου από τις άλλες ομάδες. Ανάδειξη της καλύτερης εργασίας. Εάν οι ομάδες έχουν όλες το ίδιο θέμα, τότε είναι ανταγωνιστικές. Μπορεί πάλι, κάθε ομάδα να έχει διαφορετικό θέμα. Τότε μπορούμε να ενώσουμε τα επιμέρους αποτελέσματα σε ένα ενιαίο. Πάντως ακολουθεί ολιγόλεπτο ατομικό τεστ κάθε παιδί γράφει χωριστά- επάνω στα θέματα που επεξεργάστηκαν στις ομάδες τους. Από αυτό θα φανεί το εάν και πόσο πρόσεχαν, εργάζονταν και μάθαιναν κάποια παιδιά. Συχνά, συνηθίζεται κάθε ομάδα να αξιολογείται και από την επιτυχία ή αποτυχία των μελών της). 5. Σημαντικό αλλά και δύσκολο είναι να στελεχωθούν οι ομάδες. Άλλες απόψεις θέλουν τα παιδιά να αυτενεργούν και άλλες, να είναι αυτό, ευθύνη του εκπαιδευτικού. Για να αποφευχθούν κοινωνικού και μαθησιακού τύπου προβλήματα, καλό θα ήταν οι ομάδες να είναι ανομοιογενείς ως προς τον σχηματισμό τους. Γ1. Βασικές σκέψεις: Γ. Για τη μέθοδο «Σχέδια Εργασίας» (project) - Προσεγγίζω κάτι ερευνητικά, μεθοδικά, ολοκληρωμένα. (Μεθοδολογικό στοιχείο) - Μαθαίνω αλλά και ικανοποιώ τα ενδιαφέροντά μου, αναπτύσσω στάσεις και ενδιαφέροντα. (Ψυχολογικό στοιχείο) - Δουλεύουμε συλλογικά. (Κοινωνικό στοιχείο) - Θέλω μια εναλλακτική δράση στο πλαίσιο της όλης μαθησιακής διαδικασίας. Συνήθως ακούμε να το αποκαλούν: 2
Δημιουργικές συνθετικές εργασίες, σχέδια συνεργατικής έρευνας, προσχεδιασμένη εργασία, εργασιοκεντρική μέθοδο. Αξιοποιεί: - Διαθεματικότητα - Συλλογική δράση Γ2. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας 1. Τις ατομικές δυσκολίες πολλών παιδιών (ψυχολογικές, οικονομικές, μαθησιακές ) 2. Την ανάγκη αξιοποίησης της γνώσης ενιαιοποιώντας την, ομογενοποιώντας την, κάνοντας πράξη τα όσα μάθαμε από όλα τα μαθήματα. 3. Ότι μπορεί να λειτουργεί εναλλακτικά ως προς τις συμβατικές διδακτικές μεθόδους. 4. Ότι την χαρακτηρίζει βιωματικότητα 5. Ότι δημιουργεί διαφορετικές όψεις και απόψεις γύρω από το τι είναι σχολείο και τι μαθαίνουμε σε αυτό. 6. Ότι διαπραγματεύεται τη γνώση σε πραγματικά πλαίσια, ως αληθινή ζωή. (συνδυασμός σχολικού και εξωσχολικού στοιχείου) 7. Ότι μπορεί να ωθεί στην έρευνα, συλλογή στοιχείων, χρήση πηγών, κρίση, έλεγχο πληροφορίας και γνώσης και κατόπιν στη συνεργασία. ΠΑΝΤΟΤΕ ΟΜΩΣ ΜΕ ΤΗ ΣΩΣΤΗ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ, ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑ. Γ3. Πώς επιλέγουμε θέμα; Χαρακτηριστικά του θέματος ενός project - Να ενεργοποιεί φαντασία, συναισθήματα, ενδιαφέρον για τις επιμέρους επιστήμες, αλλά και όσο αυτό είναι δυνατό, να μην είναι μακριά και από τα προσωπικά ενδιαφέροντα των παιδιών. - Να προκαλεί σκέψη όχι παπαγαλία και άμεση εφαρμογή της γνώσης - Να είναι οπωσδήποτε «διεπιστημονικό» - Να προϋποθέτει ομαδική δράση (ομάδες εργασίας) - Να μη στοχεύει μόνο στο μάθημα αλλά και στην κοινωνικοποίηση Σε τι ωφελεί η συλλογικότητα; τι μας εξασφαλίζει; - Αποτέλεσμα κοινής δουλειάς: πλήρης εργασία αφού συμμετείχαν όλοι, άρα και ολοκληρωμένη. - Κατά το μέγιστο δυνατόν «εργασία στην τάξη». Σκοπός της αίθουσας διδασκαλίας είναι να μαθαίνουν τα παιδιά μέσα σ αυτήν - Λειτουργία συναισθημάτων - Απόρριψη άγχους - Διαφοροποίηση αναβάθμιση επανεκτίμηση των σχέσεων μαθητών μαθητών και μαθητών καθηγητών - «ένταξη» στην ομάδα αυτού που αποκαλείται «διαφορετικός» 3
ΠΡΟΣΟΧΗ! - Όχι σε πολυμελείς ομάδες - Όχι όσο το δυνατόν σε ομοιογενείς ομάδες Δ. Για τη σύνταξη του σχεδίου μαθήματος Δ1. Οι σκοποί και οι στόχοι μιας διδασκαλίας Σκοπός είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχει το μάθημα ή η συγκεκριμένη θεματική ενότητα. Διατυπώνεται με γενικούς όρους. Συνήθως προβλέπεται και διατυπώνεται από το ίδιο το Πρόγραμμα Σπουδών του Υπουργείου και στα βιβλία εκπαιδευτικού και μαθητή. Στόχοι είναι οι «επιμέρους σκοποί». Πρόκειται για επιδιώξεις που πλαισιώνουν τους σκοπούς. Συχνά σχεδιάζονται ή διαμορφώνονται από τον ίδιο τον εκπαιδευτικό του μαθήματος και δηλώνουν τι θέλει αυτός να πετύχει με τη διδασκαλία του. Δ2. Χρησιμότητα σχεδίου μαθήματος - Με το που μπαίνει ο εκπαιδευτικός σε αυτή τη διαδικασία βοηθιέται στο να αποσαφηνίσει εντελώς το σκοπό και τους στόχους του μαθήματος. (σχεδιάζοντας τους στόχους μπορεί κανείς να τους αναγνωρίζει μέσα στο μάθημα και να τους υλοποιεί. Ανάλογα τη στοχοθεσία, γίνεται και η επιλογή της κατάλληλης διδακτικής μεθόδου). - Βάζει τον εκπαιδευτικό στη διαδικασία να σκεφτεί το μάθημα που θα κάνει και να προβλέψει τις δυσκολίες που θα συναντήσει (σε επίπεδο τάξης, τμήματος, ομάδων παιδιών με κάποιες ιδιαιτερότητες κλπ) - Να προετοιμαστεί σωστά (αναζήτηση και οργάνωση υλικού, πρόβλεψη δραστηριοτήτων, καταμερισμό του υλικού σύμφωνα με το χρόνο, αποφυγή παραλείψεων κλπ) - Βοηθά στην ήρεμη και χωρίς άγχος προετοιμασία και διεξαγωγή του μαθήματος ειδικότερα σε όσους εκπαιδευτικούς δεν έχουν την απαιτούμενη εμπειρία. Δ3. Προετοιμασία του σχεδίου μαθήματος - Καθορίζεται ο σκοπός του μαθήματος (τι θα πούμε, τι περιμένουμε να έχουν μάθει στο τέλος της ώρας, τι στάσεις πρέπει να έχουν αποκτηθεί ) - Προσδιορίζουμε την συγκεκριμένη ύλη, την σειρά παρουσίασής της, καθορίζουμε τον τίτλο του μαθήματος. Προσδιορίζουμε ενότητες και ωριαίες διδασκαλίες. - Αναζητούμε τα κατάλληλα για αυτό το μάθημα υλικά και εποπτικά μέσα. - Αποφασίζουμε τον τρόπο (τη μέθοδο ή το σύστημα) παρουσίασης του μαθήματός μας. - Προαποφασίζουμε τον τρόπο που θα ελέγξουμε (εξέταση;) εάν οι μαθητές έμαθαν και κατά πόσο. - Προβλέπουμε να υπάρχει σύντομη ανακεφαλαίωση και αποφασίζουμε εάν θα υπάρχει εργασία για το σπίτι. 4
Ε. Αναλυτικά το σχέδιο μαθήματος Από τι αποτελείται ένα σχέδιο μαθήματος - Γενικά στοιχεία μαθήματος - Πορεία μαθήματος. Ε1. Στοιχεία μαθήματος 1. Τίτλος 2. Η βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε, η δικτυογραφία (εάν χρειάζεται), η δισκογραφία κλπ 3. Αναφέρεται ο σκοπός και οι διδακτικοί στόχοι. (Για ποιο λόγο υπάρχει αυτό το μάθημα, πού στοχεύει, τι αναμένουμε να αποκομίζουν οι μαθητές) 4. Αναφέρονται οι διδακτικές αρχές που εφαρμόζονται στη διδασκαλία. 5. Άλλα υλικά και εποπτικά μέσα. 6. Περιεχόμενο διδασκαλίας: Κατά τη σύνταξη και διατύπωση του «σχεδίου μαθήματος» λαμβάνονται υπόψη και αναφέρονται τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία ο εκπαιδευτικός οργάνωσε το συγκεκριμένο μάθημα. (Τέτοια κριτήρια μπορεί να είναι η καταλληλότητα, η εγκυρότητα, η σπουδαιότητα, η παιδαγωγική αξία, η καλλιτεχνική αξία, η συνεργασία με άλλα μαθήματα κλπ) Ε2. Πορεία του μαθήματος 1. Α. Φάση αρχικής επικοινωνίας των μαθητών και προετοιμασίας τους για το μάθημα. Με ποιο παιδαγωγικό κλίμα διαχειριζόμαστε τις πρώτες στιγμές στην τάξη; B. Ανάκληση της προηγούμενης γνώσης (εάν χρειάζεται). Ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιεί ο καθηγητής για το σκοπό αυτό. 2. Παρουσίαση του μαθήματος με χρήση κάποιας διδακτικής μεθόδου. Στη φάση αυτή ο εκπαιδευτικός μπορεί να υποβάλλει ερωτήσεις προκειμένου οι απαντήσεις να οδηγήσουν το μάθημα εκεί που πρέπει και να πραγματοποιούνται οι σχεδιασμένες δεξιότητες (τραγούδι, μουσική εκτέλεση, μουσικές ακροάσεις κλπ) 3. Ανακεφαλαίωση 4. Τρόπος αξιολόγησης των μαθητών (έλεγχος επίτευξης διδακτικών στόχων) Ε3. Οι Αρχές για τις οποίες έγινε λόγος παραπάνω (Ε1-4) 1. Εποπτεία (πλήρης εικόνα για κάτι, σαφείς παραστάσεις, όραση, ακοή, εποπτικά μέσα κλπ) 2. Αυτενέργεια (η συνειδητή δράση των μαθητών κατά τη διαδικασία της κατανόησης ενός φαινομένου. Όχι η επιβαλλόμενη ή εξαναγκασμένη. Τα σημαντικότερα αντιθετικά δίπολα είναι: - Δράση παθητικότητα - Έκφραση εντύπωση - Παραγωγική εργασία αναπαραγωγική εργασία - Κίνηση ακινησία - Εφεύρεση κατανόηση - Εργαστήριο ακροατήριο - Ενδιαφέρον αδιαφορία - Επιθυμία αποστροφή - Κίνητρα εσωτερικά κίνητρα εξωτερικά - Ελευθερία καταναγκασμός 5
3. Μάθηση με πράξεις ή κατασκευές (learning by doing) 4. Η ενθάρρυνση - επιβράβευση 5. Η επικαιρότητα (ευκαιριακή και επίκαιρη εργασία με διαφόρους τρόπους όπως: - Γεγονότα και καταστάσεις από την καθημερινή ατομική, σχολική, κοινωνική κλπ ζωή) - Τοπικές και σχολικές γιορτές - Ραδιοφωνικές ή τηλεοπτικές εκπομπές με εκμεταλλεύσιμο περιεχόμενο - Κινηματογραφικές ταινίες - Εκπαιδευτικές επισκέψεις σε διαφόρους χώρους 6. Η άσκηση κατά τη διδασκαλία ώστε να αποκτηθούν στάσεις, δεξιότητες, έννοιες. 7. Η αρχή της ατομικότητας και της εξατομικευμένης διδασκαλίας (δηλαδή ένας σχεδιασμός που λαμβάνει υπόψη του την διαφορετικότητα (γλώσσα, εθνικότητα) και τις ιδιαιτερότητες κάποιων παιδιών (μαθησιακές δυσκολίες, δυσκολία προσαρμογής ) 8. Διδασκαλία με χρήση τεχνολογίας. Επιπλέον: Αναμενόμενες στάσεις: 1. Μεθοδικότητα κατά την εργασία 2. Συνέπεια 3. Δημιουργικότητα και αίσθημα ικανοποίησης 4. Αυτοπειθαρχία - Αυτοσυγκέντρωση 5. Θετικά συναισθήματα Βιβλιογραφία πηγές Μάνος Κώστας, Γενική Διδακτική με στοιχεία Γενικής Παιδαγωγικής, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1989. Ματσαγγούρας Ηλίας, Ομαδοσυνεργατική Διδασκαλία και Μάθηση, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2000. Ματσαγγούρας Ηλίας, Η Διαθεματικότητα στη Σχολική Γνώση, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 2002. Πηγιάκη Πόπη, Προετοιμασία Σχεδιασμός και Αξιολόγηση της Διδασκαλίας, Διδακτική Μεθοδολογία, εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1999. 6