Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΦΑΝΩ ΣΥΖΥΓΟΣ ΔΥΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΡΙΑ ΤΣΙΡΚΟΥ Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΦΑΝΩ ΣΥΖΥΓΟΣ ΔΥΟ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΚΑΙ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Β ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Θ. ΚΟΡΡΕΣ θεσσαλονικη 2012 1

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η παρούσα μελέτη έχει ως στόχο να καταγράψει τη ζωή, τη δράση και την προσωπικότητα της Θεοφανώς, μιας αυτοκράτειρας, που εξακολουθεί να γοητεύει έως σήμερα με την πολυτάραχη ζωή της. Παράλληλα, προσεγγίζει μια σημαντική περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αυτή της Μακεδονικής δυναστείας, καθώς η Θεοφανώ, συνδέθηκε με τρεις μεγάλους αυτοκράτορες της περιόδου αυτής, τον Ρωμανό Β (959-963), τον Νικηφόρο Β Φωκά (963-969) και τον Ιωάννη Τζιμισκή (969-976), ενώ υπήρξε μητέρα του Βασιλείου Β (976-1025) και του Κωνσταντίνου Η (1025-1028). Η ευρύτερη εποχή της θεωρείται περίοδος ακμής του Βυζαντίου σε επίπεδο στρατιωτικών επιτυχιών, οικονομικής ανάπτυξης και πολιτιστικής επίδρασης στους γειτονικούς λαούς του κράτους. Η ζωή της παρουσιάζει στοιχεία μυθιστορηματικά. Η πορεία της στο ιστορικό γίγνεσθαι είναι η ιστορία μιας γυναίκας που εξαιτίας της μοναδικής της ομορφιάς, αλλά και της ισχυρής προσωπικότητά της, ανέβηκε στον ίδιο το βυζαντινό θρόνο. Σε πολύ νεαρή ηλικία, μόλις είκοσι τριών ετών έχασε τον πρώτο σύζυγό της, Ρωμανό Β, και βρέθηκε σε δεινή θέση έχοντας να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της διαδοχής του θρόνου. Χρειαζόταν αποφασιστικότητα, εγρήγορση, πολιτικό αισθητήριο και ισχυρό χαρακτήρα για να αντεπεξέλθει στις εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες που διαμορφώθηκαν. Μετά από μία εισαγωγή όπου περιγράφονται εν συντομία τα κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου βασιλείας της Μακεδονικής δυναστείας, η εργασία διαρθρώνεται σε τέσσερα μέρη όπου καταγράφεται η ζωή της Θεοφανώς, η οποία σηματοδοτείται από τη ζωή των προσώπων με τα οποία η αυτοκράτειρα σχετίστηκε: Ρωμανό Β, Νικηφόρο Φωκά, Ιωάννη Τζιμισκή, Βασίλειο Β. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται σε πρόσωπα, που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη των γεγονότων, όπως ο Ιωσήφ Βρίγγας και ο Βασίλειος Λακαπηνός. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερα τον σεβαστό δάσκαλό μου, καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας κύριο Θεόδωρο Κορρέ για την ανάθεση αυτής της εργασίας, για τη βοήθεια και την υπομονή που με περιέβαλλε, καθώς και την πολύτιμη καθοδήγησή του, τόσο στη σύνθεση της εργασίας, όσο και κατά τη διάρκεια των σπουδών μου σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα επίσης να απευθύνω και από τη θέση αυτή στα άλλα δύο μέλη της εξεταστικής επιτροπής, την κυρία Πολύμνια Κατσώνη 2

αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας και την κυρία Διονυσία Μισίου, επίκουρη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας για τις πολύτιμες επιστημονικές συμβουλές και επισημάνσεις τους. Ευχαριστώ ακόμη, την κυρία Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, την κυρία Μάρθα Γρηγορίου-Ιωαννίδου, ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας και τον κύριο Ιωάννη Λεοντιάδη αναπληρωτή καθηγητή. Οι γνώσεις τους, το αδιάλειπτο ενδιαφέρον τους και οι συμβουλές τους, υπήρξαν πολύτιμες για τη μύησή μου στην επιστημονική εργασία. Στο πλαίσιο της εκπόνησης της παρούσας εργασίας εργάστηκα κυρίως στις βιβλιοθήκες του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θα ήθελα να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή τους υπευθύνους των σπουδαστηρίων και βιβλιοθηκών για τη διευκόλυνση που μου παρείχαν. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω την ειλικρινή μου ευγνωμοσύνη στους γονείς μου Αθανάσιο και Ζωή Τσίρκου, τον σύζυγό μου Χρήστο Παγώνη, τον γιο μου Λεωνίδα, αλλά και την καλή μου φίλη Εύα Χατζηστογιάννη, που με στήριξαν από τη πρώτη στιγμή που ξεκίνησα αυτήν την προσπάθεια. Σε όλους αυτούς οφείλω πολλά και τους είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων για την κατανόηση και την αγάπη τους. Θεσσαλονίκη 2012 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ...2 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...38 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μακεδονική δυναστεία...50 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Θεοφανώ και Ρωμανός Β Α.Ι Η Θεοφανώ και ο Ρωμανός Β πριν την άνοδό του στο θρόνο (956-959)...59 Α.ΙΙ Η βασιλεία του Ρωμανού Β και η Θεοφανώ (959-963)...65 Α.ΙΙΙ Η εξωτερική πολιτική του Ρωμανού Η ανακατάληψη της Κρήτης από τους Άραβες...72 Α.ΙV H εσωτερική πολιτική του Ρωμανού Β - Νομοθετικά μέτρα...74 Α.V To επαναστατικό κίνημα του Βασιλείου Πετεινού...76 Α.VI Ο θάνατος του Ρωμανού Β και το ζήτημα διαδοχής...78 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Θεοφανώ και Νικηφόρος Φωκάς Β.Ι Η Θεοφανώ ως αντιβασίλισσα και η σχέση της με τον Νικηφόρο...88 Β.ΙΙ Η Θεοφανώ σύζυγος του Νικηφόρου Φωκά...94 Β.ΙΙΙ Ο Νικηφόρος Φωκάς αυτοκράτορας και η εξωτερική πολιτική του...99 Β.ΙV Η εσωτερική πολιτική του Νικηφόρου Φωκά α) Οικονομικά μέτρα...101 β) Διαφωνία και σύγκρουση με την εκκλησία...104 γ) Η πολιτική του Νικηφόρου Φωκά προς τους στρατιώτες...105 δ) Λαϊκή δυσαρέσκεια και αντίδραση προς τα μέτρα του Νικηφόρου...106 ε) Ο προβληματισμός και η στάση της Θεοφανώς...109 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Θεοφανώ και Ιωάννης Τζιμισκής Γ.Ι Η σχέση της Θεοφανώς με τον Ιωάννη Τζιμισκή και η συμβολή της στην άνοδό του στο θρόνο...114 Γ.ΙΙ. Η εξύφανση της δολοφονίας και το φρικτό τέλος του Νικηφόρου...121 Γ.ΙΙΙ. Τα επακόλουθα της δολοφονίας: Η απομάκρυνση της Θεοφανώς και εδραίωση στην εξουσία του Ιωάννη Τζιμισκή...124 Γ.IV. Η εξορία της Θεοφανώς και το αμαύρωμα της φήμης της...128 Γ. V. Ο θάνατος του Ιωάννη Τζιμισκή...130 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ Θεοφανώ και Βασίλειος Β Δ.Ι. Η άνοδος στο θρόνο του Βασιλείου Β και η επαναφορά της Θεοφανώς στο παλάτι...134 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...137 4

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1 Α. Σειρές, περιοδικά, λεξικά Anal. Boll. Analecta Bollandiana, Revue critique d hagiographie. A Journal of Critical Hagiography publiée par la Société des Bollandistes, Paris-Bruxelles 1882 κ.ε. B Δ Bedi Kartlisa BF ΒΚΜ-ΚΒΕ BM BMGS BS Bsl Bυζαντιακά Βυζαντινά Βυζαντινός Δόμος. Περιοδικό ελληνικής και μεσαιωνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα 1987 κ.ε. Bedi Kartlisa, Revue études géorgiennes et caucasiennes. Paris 1948-1984. Byzantinische Forschungen, Internationale Zeitschrift für Byzantinistik, Amsterdam 1966 κ.ε. Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών (Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη 1970 κ.ε. Βιβλιοθήκη Μαρασλή. Byzantine and Modern Greek Studies, University of Birmingham, Centre of Byzantine, Ottoman and Modern Greek Studies, Birmingham 1975 κ.ε. Byzantina Sorbonensia Byzantinoslavica. Revue internationalis des études byzantines, Prague 1929 κ.ε. Βυζαντιακά, Επιστημονικόν όργανον Ελληνικής Ιστορικής Εταιρίας: Περίοδος Μεσαιωνικού Ελληνισμού, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε. Βυζαντινά, Επιστημονικό όργανο Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου 1 Η υπόλοιπη βιβλιογραφία παρατίθεται στα οικεία κεφάλαια με πλήρη παραπεμπτικά στοιχεία. 5

Πανεπιστημίου, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. BV Byzantion Byzantina Vindobonensia. Herausgegeben von der Kommission für frühchristliche und ostkirchliche Kunst der Österreichischen Akademie der Wissenschaften und von Institut für Byzantinistik der Universität Vien. Βyzantion,Revue Internationale des Études Byzantines, Paris Liège 1924-1929, Paris Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzing 1892 κ.ε.-münchen 1950 κ.ε. CB CBHB CFHB CCSG Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Bonnae 1828-1897. Corpus Bryxellensae Historiae Byzantinae. Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Washington - Berlin Wien Bruxelles Roma 1967 κ.ε. Corpus Christianorum. [Series Graeca], Turnhout 1982. Δ. Δημητράκος, Λεξικόν Δ. Δημητράκος, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τ. 1-9, Θεσσαλονίκη 1933-1952. Δίπτυχα DOP DOS ΕΑΙΕΔ-ΕΚΕΙΕΔ ΕΕΒΣ Δίπτυχα Εταιρίας Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μελετών, Αθήνα 1979 κ.ε. Dumbarton Oaks Papers, Cambridge 1941 κ.ε. Dumbarton Oaks Studies, Washington D.C. 1950 κ.ε. Επετηρίς τοῦ Κέντρου (μέχρι καί τόν 9 ο τόμο: τοῦ Αρχείου) τῆς Ἱστορίας τοῦ Δικαίου τῆς Ακαδημίας Ἀθηνῶν, Αθῆναι 1948 κ.ε. Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών 6

Σπουδών, Αθήναι 1924 κ.ε. ΕΕΦΣΑΠΘ Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1931 κ.ε. EHR English Historical Review, London 1886 κ.ε. ΕΙΕ-ΙΒΕ Ελληνικά ΕΠΛΒΙΠ FM ΗΘΕ ΙΕΕ JGR JHS JÖB JRS Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών. Ελληνικά. Φιλολογικό και λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα (Δημοσιεύματα της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών), Αθηναι 1928 κ.ε., Θεσσαλονίκη 1952 κ.ε. Εγκυκλοπαιδικό προσωπογραφικό λεξικό βυζαντινής ιστορίας και πολιτισμού, επιμ. Α.Γ.Κ. Σαββίδης, Αθήνα Fontes Minores, τ. I-X, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte], Frankfurt a. M. 1976-1998. Ηθική και Θρησκευτική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 1-12, Αθήνα 1962-1968. Ιστορία τοῦ Ελληνικοῦ Έθνους. ( Εκδοτικῆς Αθηνῶν), τομ. 1-16, Αθῆναι 1971-2000, τομ. Η : Βυζαντινός ἑλληνισμός, Αθῆναι 1980. Ι. και Π. Ζέπου, Jus Graecoromanum (ανατύπωση από Κ.Ε. Ζachariä von Lingenthal με προσθήκες), τ.1-8, Αθήναι 1931 (ανατύπωση Aalen 1962). The Journal of Hellenic Studies. The Society for the Promotion of Hellenic Studies, London 1880 κ.ε. Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien-Köln-Graz 1969 κ.ε. The Journal of Roman Studies, London 1911 κ.ε. 7

ΚΒΕ Κρητικά Χρονικά Lex. Mittel. H. Lidell-R. Scott, Λεξικόν ΛΒΟ MB MGH- SS Media in Francia MM/PEC NAASR/AHS OCP ODB OLΑ Past and Present Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών Θεσσαλονίκη. Κρητικά Χρονικά, Ηράκλειο 1947 κ.ε. Lexicon des Mittelalters, München- Zurich 1977 κ.ε. H. G. Lidell-R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, London 1887 (ελλ. μτφρ. Ξ. Π. Μόσχος Μ. Κωνσταντινίδης, τ. Α - Δ, Αθήνα 1907). Ι. Καραγιαννόπουλος, Λεξικό βυζαντινής ορολογίας. Οικονομικοί όροι, τομ. Α. Συντάκτες Σ. Βαρναλίδης Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου Π. Κατσώνη Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, (ΚΒΕ), Θεσσαλονίκη 2000. Le Monde Byzantin. Publiè sous la direction de Paul Lemerle. Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, Hannover 1874. Media in Francia, Recueil de mélanges offert à Karl Ferdinand Werner à l occasion de son 65e anniversaire par ses amis et collègues français, Παρίσι 1989. The Medieval Mediterranean. Peoples, Economies and Cultures, 400-1500. National Association for Armenian Studies and Re-search. Armenian Heritage Series. Orientalia Christiana Periodica, Roma 1934. The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. Kazdan, τ. I-III, New York-Oxford 1991. Orientalia Lovaniensia Αnalecta. Past and Present. A Journal of Historical Studies, Oxford 1952 κ.ε. 8

PG PL PLP PO REB SBAW SM ΣΜΔΣ ΣΣΜ Σύμμεικτα TM VR ZRVI J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series graeca, v. 1-161, Paris 1857-1866. J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series latina, v. 1-221, Paris 1844-1864. E. Trapp R. Walther H. V. Beyer u.a., Prosographisches Lexikon der Palaiologenzeit, τ. 1-12, [Österreichische Akademie der Wissenschaften] Wien 1976-1996. Patrologia Orientalis, Paris Turnhout 1903 κ.ε. Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. Sitzungsberichte (Philosophisch- Philologisch und Historischt Klasse) der Wissenschaften, München. Studi Medievali. Spoleto, Centro Italiano di Studi sull Alto Medioevo. Σειρά Μελετών Διπλωματίας και Στρατηγικής. Σειρά Στρατηγικών Μελετών. Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 1965 κ.ε. Travaux et Mémoires, Centre de Recherche d Histoire et Civilisation Byzantines, Paris 1965 κ.ε. Variorum Reprints Zbornik Radova Vizantoloskog Insituta, Beograd 1975 κ.ε. 9

Β. ΠΗΓΕΣ Actes d Iviron Actes d Iviron, τ. Ι (Des origines au milieu du XIe sieclè), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomides, Denise Papachryssanthou με τη συνεργασία της Hélène Mètrèvèli [Archives de l Athos, XVI], Paris 1985. Actes de Lavra Actes de Lavra, τ.i (Des origins à 1204), έκδ. P. Lemerle, A. Guillou, N. Svoronos, avec la collaboration de Denise Papachryssanthou [Archives de l Athos, V], 1970. Μιχαήλ Ατταλειάτης Bασιλικά Βιδουκίνδος Βίος Αθανασίου Βίος Βασιλείου Bίος Αγ. Ευθυμίου Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, έκδ. Pérez Martin, Miguel Ataliates, Historia, [Nueva Roma, 15], Madrid 2002. Basilicorum Libri LX. [Series A], τ. I-VIII. Textus Librorum I-LX, έκδ. H.J.Scheltema N. Van der Wal και (μόνο για τ.viii), D. Holwerda, Groningen 1955-1988. Widukindi Res Gestae Saconicae, έκδ.a. Bauer R. Rau, Adalberti Continuatio Reginonis, Liutpandi Opera Quellen zur Geschichte der sächsischen Kaiserzeit VIII, Darmstadt 1971 σ.16-183. Bίος Αθανασίου του Αθωνίτου, έκδ.j. Noret, Vitae duae antique Sancti Athanasii Athonitae, [CCSC 9], Louvain 1982. Βίος Βασιλείου, έκδ. Ι. Bekker, Τheophanes Continuates, CB, Bonnae 1838, σ. 211-353. Vie de Saints Jean et Euthyme (στα γεωργιανά), έκδ. Ι. Abouladze, Monuments II σ. 38-100, trad. latine per Peeters, Histoire monastiques, σ. 8-68. Contint la vie proprement dite (Παρ. 1-82 de Peeters) un Memoire etabli en 1042 (Παρ. 83-89), enfin une Note rediggee par Georges l Hagiorite vers 1045 (Παρ. 90). Αn. Boll.36-37 (1917-1919). Χρονικό του Σαλέρνο Chronicon Salernitanum εν MGH SS 3, 10

έκδ.g. H. Pertz, Hannoverae 1839 ανατ. 1963, σ. 467-561. CJ Codex Justinianus, εκδ. P. Krueger, (=Corpus Juris Civilis II), Berlin 1877 (έκτοτε συνεχείς ανατυπώσεις). DAI Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, De Administrando Imperio, έκδ. G. Moravcik, αγγλ. μετάφρ. R. J. H. Jenkins, τ. 1, [CFHB I], Washington 1967, τ. 2, Commentary, έκδ. R. J. H. Jenkins, London 1962. Λέων Διάκονος Λέων Διάκονος, Ἱστορία, έκδ. C. B. Hase, Leonis Diaconi Caloënsis Historiae, CB, Bonnae 1828. F. Dölger, Regesten F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453 (Corpus der griechischen Urkunden des Mittelalters und der neueren Zeit). 1. Teil: Regesten von 565-1025, München Berlin 1924, 4. Teil: von 1282-1341, München 1960. Γενέσιος Ιωσήφ Γενέσιος, Βασιλεῖαι, έκδ. Α. Lesmüller-Werner et I. Thurn, Iosephi Genesii Regum Libri Quattuor, [CFHB XIV], Berlin-New York 1978. Μιχαήλ Γλυκάς, Βίβλος Χρονική Μιχαὴλ τοῦ Γλυκᾶ, Βίβλος Χρονική, έκδ. I. Bekker, Michaellis Glycae Annales, CB Bonnae 1836. Κεκαυμένος, Στρατηγικόν Κεκαυμένος, Στρατηγικόν, έκδ. G.Litavrin, Sovety i rasskazy Dkavmena (Cecaumeni consilia et narrationes). Moskva 1972. Liutpandi, Antapodosis Liutpandi, Legatio Kων. Μανασσής Liutpandus, Liber antapodoseos, έκδ. P.Hirch-M. Büdinger-W. Wattenbach, Quellen zur Geschichte der Sächsischen Kaizerzeit, Darmstad 1977, σ. 244-495. Liutpandus, Legatio ad imperatomem constantinopolitatum Nicephorum Phokam, έκδ. P.Hirch-M. Büdinger-W. Wattenbach, Quellen zur Geschichte der Sächsischen Kaizerzeit, Darmstad 1977, σ. 524-589. Kωνσταντίνου τοῦ Μανασσῆ, Σύνοψις ἱστορική διά στίχων, έκδ. I. Bekker, Constantini Manassis, Breviarium 11

Historia Metricum, CB Bonnae 1837. Mατθαίος Εδέσσης «Žαmakagrut iwn (=Χρονικό) γραμμένο από τον Matt ēos Uѓhayec i, τον διακεκριμένο ιερέα των Εδεσσηνών, σχετικά με τους Βαγρατίδες βασιλείς και πολλούς άλλους, που ξεκινά από το έτος 400 (=951) έως το 611(=1162)» (στα αρμενικά): Armenia and the Crusades, Tenth to Twelfth Centuries. The Chronicle of Matthew of Edessa, translated from the Original Armenian, with a Commentary and an Introduction by Ara Edmonton Dostourian. Foreword by Krikor H. Maksoudian, (NAASR/AHS), Lanham-New York- London 1993 (παλαιότ. γαλλ. μτφρ. E. Dulaurier, Chronique de Matthieu d Édesse [962-1136] avec la Continuation de Gregoire- le Prêtre jusqu en 1162 d après trois manuscrits de le Bibliothèque imperiale de Paris, Paris 1858). E. McGeer, Warfare E. McGeer, Showing the Dragon s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century, (DOS 33), Washington D. C. 1995. N. Oikonomides, Listes N. Oikonomides, Les Listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972. Πάτρια Περί βασιλείου τάξεως (Ψευδο-)Συμεών Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, εκδ. Th. Preger, Scriptores Originum Constantinopolitanarum, Lipsiae 1907 (ανατύπωση New York 1971), σ. 135-189. Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περί βασιλείου τάξεως, έκδ. I. Reiske, Constantini Porphyrogeniti, De cerimoniis aulae byzantinae, CB, I-II, Bonnae 1829-1830. Συμεών Μαγίστρου και Λογοθέτου (Ψευδο-)Συμεών, Χρονογραφία ἐν Τheophanes Continuates, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, CB. Bonnae 1838, σ. 603-760. 12

Φιλοθ., Κλητορ. Φιλοθέου, Κλητορολόγιον, έκδ. Ν. Οikonomidès, Listes, σ.65-235. Μιχαήλ Ψελλός, Ιστορία Σύντομος Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία J.O. Rosenqvist, St Eugenios Ρωσικό Χρονικό Μιχαήλ Ψελλός, Ιστορία Σύντομος, έκδ. W. Aerts, Michaelis Pselli, Historia Syntomos, CFHB, Berlin 1990. Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία πονηθεῖσα τῷ πανσόφῳ μοναχῷ Μιχαήλ τῷ ὑπερτίμῳ, ἱστοροῦσα τάς πράξεις τῶν βασιλέων (...), έκδ. Ε. Renauld, Michael Psellos. Chronographie ou histoire d un siècle de Byzance ( 976-1077), τ. 1-2, Paris 1928 (φωτ. ανατύπωση 1967). J.O. Rosenqvist, St Eugenios, The Hagiographic Dossier of St Eugenios of Trepizond, Codex Athous Dionysiou 154, Uppsala 1996. The Russian Primary Cronicle, έκδ. και μτφρ. S. Cross- O. Sherbowitz- Wetzor, Cambridge 1954. D. Simon, Fontes Minores I D. Simon, (επιμ.), Fontes Minores I (Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte), Frankfurt 1984. Ιω. Σκυλίτζης Συν. Θεοφάνη Σύνταγμα Ιω. Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, έκδ. Ι Thurn, Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, [CFHB V], Berlin-New York 1973. Συνεχισταί Θεοφάνους, έκδ. Ι. Βekker, Theophanus Continuatus, CB, Bonnae 1838, σ. 3-486. Γ.Α. Ράλλης Μ. Ποτλής, Σύνταγμα τῶν θείων καί ἱερῶν κανόνων τῶν τε ἀγίων καί πανευφήμων ἀποστόλων καί τῶν ἱερῶν οἰκουμενικῶν καί τοπικῶν συνόδων καί τῶν κατά μέρος ἀγίων πατέρων, τ. Α - Στ, Αθήνησιν 1852-1859 (ανατύπωση 1966 και 1997). N. Svoronos, Novelles N. Svoronos, Les novelles des empereurs macédoniens concernant la terre et les stratiotes, επιμ. P. Gounaridis, Athènes 1994. 13

Μιχ. Σύρος Μιχαὴλ ὁ Σύρος, Χρονογραφία, έκδ. και γαλλ.μτφρ. J.-B. Chabot, Chronique de Michel le Syrien, Patriarche jacobite d Antioche (1166-1199), τ. IIΙ, Paris 1905. Τακτικόν Escurial Le Taktikon du cod. Scorialensis Gr. R- II-11, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, σ. 255-277. Θεοφ. Θιετμάρος Τυπικόν Αγίου Αθανασίου Yahya Ιω. Ζωναράς Θεοφάνης Ὁμολογητής, Χρονογραφία, έκδ.. C. de Boor, Theophanis Chronographia, Lipsiae 1883-1885, ανατ. Hildesheim 1963. Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon, έκδ. P. Holtzmann ( new übertragen und erläutert von W. Trillmich),Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters IX, Darmstadt 1985. H. Meyer, Die Haupturkunden fur die Geschichte der Athoskloster, Lepzig 1894, (φωτ. ανατ. Amsterdam 1965). Histoire de Yahya-ibn-Sa ïd d Antioche, Continuateur de Sa ïd-ibn-bitriq, éditée et traduite en français par I.Kratchkovsky ey A. Vasiliev, (PO 18), Paris 1924, κείμ. σ. 705-833 (μέρος πρώτο), (PO 23.3, fasc.2), Paris 1932, κείμ. σ. 349-520 (μέρος δεύτερο). Ἰωάννης Ζωναρᾶς, Ἐπιτομὴ ἱστοριῶν, έκδ. M. Pinder Th. Büttner Wobst, Ioannis Zonarae, Epitomae Historiarum, τ.. III, CB Bonnae 1897. 14

Γ. Βοηθήματα Α. Α. Π. Αγαπητός, Η εικόνα Α. Π. Αγαπητός, Η εικόνα του αυτοκράτορα Βασιλείου Α στη φιλομακεδονική δυναστεία (867-959), Ελληνικά 40.2 (1989), 285-322. Χ. Αγγελίδη, Φιλόπατρις Χ. Αγγελίδη, Η χρονολόγηση και ο συγγραφέας του διαλόγου «Φιλόπατρις», Ελληνικά 30 (1977-1978) 34-50. Η. Ahrweiler, Mer Hélène Ahrweiler, Byzance et la Mer. La marine de guerre, la politique et des institutions maritimes de Byzance aux VIIe-XVe siècles, [Bibliothèque Byzantine publiée sous la direction de Paul Lemerle. Études 5], Paris 1966. Γ. Αλβανίδου, Πορνεία Γ. Αλβανίδου, Το φαινόμενο της πορνείας στη Βυζαντινή κοινωνία. Μια διαχρονική προσέγγιση, (ανέκδοτη διδ. Διατριβή), Θεσσαλονίκη 1998. Κ. Άμαντος, Ιστορία Κ. Άμαντος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ. Β (867-1204), Αθήνα 1977. Α.J. van der Aalst, Palace The palace and the monastery in Byzantium spiritual life c. 1000, στο Byzantium at the West at the turn of the first millenium, ed. A. Davids, Cambridge 1995, 313-336. Β. Α. Βακαλούδη, Καλλιστεία Αναστασία Βακαλούδη, Γάμος και καλλιστεία στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 1998. Α. Bασιλακοπούλου-Ιωαννίδου, Βυζαντινή Ιστοριογραφία Ν.Baynes H. Moss, Εισαγωγή Α. Bασιλακοπούλου-Ιωαννίδου, Η Βυζαντινή Ιστοριογραφία (324-1204). Σύντομη επισκόπηση, Αθήνα 1982. Ν.Baynes H. Moss, Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό, (ελλην. μτφρ. Δ.Ν. Σάκκας), Αθήνα 1988. Η. G. Beck, Ερωτικόν H. G. Beck, Βυζαντινόν Ερωτικόν, (ελλην. μεταφρ. Ι. Δημητρούκας), 15

[Βιβλιοθήκη Βυζαντινής Ιστορίας & Φιλολογίας 2] Αθήνα 1999. Η. G. Beck, Ιστορία Η. G. Beck, Ιστορία της Βυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας, (μτφρ. Ν. Eideneier), Aθήνα 1988 (α έκδ. München 1971). Η. G. Beck, Ministerpräsident Η. G. Beck, Der Byzantinische Ministerpräsident, B.Z. 48 (1955) 309-338. Β. Ν. Βλυσίδου, Βυζαντινή Αριστοκρατία Β. Ν. Βλυσίδου, Στ. Λαμπάκης, Μ. Λεοντσίνη, Τ.Κ.Λουγγής, Βυζαντινά στρατεύματα στη Δύση Β. Ν. Βλυσίδου, Η πολιτική του Βασιλείου Λακαπηνού Β.Ν. Βλυσίδου, Θέμα Ανατολικών Β.Ν. Βλυσίδου, Οικογένειες Β.Ν. Βλυσίδου, Η βυζαντινή αριστοκρατία και η κρατική εξουσία (9 ος 10 ος αι.), στο Βυζάντιο. Κράτος - Κοινωνία. Σ. Λαμπάκης - Σ.Π. Τρωιάνος- Ελένη Γ. Σαράντη - Τ.Κ.Λουγγής Β. Ν. Βλυσίδου-Α.Γ.Κ. Σαββίδης. Σύγχρονες κατευθύνσεις της έρευνας, (ΕΙΕ) Αθήνα 2003, σ.107-123. Β.Ν. Βλυσίδου, Στ. Λαμπάκης-Μ. Λεοντσίνη-Τ.Κ.Λουγγής,Βυζαντινά στρατεύματα στη Δύση (5 ος 11 ος αι.). Έρευνες πάνω στις χερσαίες και επιχειρήσεις: Σύνθεση και αποστολή των Βυζαντινών στρατευμάτων στη Δύση, ΙΒΕ /ΕΙΕ, Αθήνα 2008. Β.Ν. Βλυσίδου, Η πολιτική του Βασιλείου Λακαπηνού έναντι της Δύσης. Σύμμεικτα 17 (2005-2007), 110-129. Β.Ν. Βλυσίδου, Θέμα Ανατολικών στο Η Μικρά Ασία των Θεμάτων, Β.Ν. Βλυσίδου- Ε. Κουντούρα-Γαλάκη- Στ. Λαμπάκης- Τ.Κ.Λουγγής- Α.Γ.Κ. Σαββίδης.Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών Θεμάτων της Μικράς Ασίας (7 ος -11 ος αι.), ΙΒΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1998, σ. 69-95. Β.Ν. Βλυσίδου Αριστοκρατικές οικογένειες και εξουσία. (9 ος -10 ος αι.) Έρευνες πάνω στα διαδοχικά στάδια αντιμετώπισης της αρμενοπαφλαγονικής και καππαδοκικής αριστοκρατίας, Θεσσαλονίκη 2001. 16

Β. Ν. Βλυσίδου, Προσέγγιση Β.Ν. Βλυσίδου, Προσέγγιση ή εχθρότητα με τη Δύση; Βυζάντιο και Ευρώπη τον 9 ο και 10 ο αι., στο Επιστήμης κοινωνία, το Βυζάντιο και οι απαρχές της Ευρώπης, Αθήνα 2004, σ. 99-116. B. Bojović, Byzantin B. Bojović, Le millénaire byzantin (324-1453), Paris 2008. L. Brehier, Vie L. Brehier, Vie et mort de Byzance. Le monde Byzantin III (L évolution de l humanite 32), Paris 1948. W. Brokkaar, Lakapenus W. Brokkaar, Basil Lakapenus, Byzantium in the Tenth Century, ed. W.F. Bakker, Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica, Leiden 1972, τομ. 3, σ.199-234. R. Browning, Αυτοκρατορία R. Browning, Η Βυζαντινή αυτοκρατορία, μτφρ. Νικ. Κονομή, Αθήνα 1992. J. B. Bury, Administrative System J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a Revised Text of Kletorologion of Philotheos, [The British Academy Supplemental Papers I], London 1911 (ανατύπωση New York 1958). Πίνακες Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΑΠΘ 10(1968) 167-210. C. P. Charanis, Ethnic origins P. Charanis, On the ethnic origins of the emperor Nicephorus Phocas, στο Εις Μνήμην Κ. Άμαντου 1874-1960, Αθήνα 1960. P. Charanis, Monastic properties P. Charanis, The Monastic properties and the State in the Byzantin empire, DOP 4 (1948) 53-118. Γ. Χαριζάνης, Ίδρυση Γ. Χαριζάνης, Η ίδρυση και οι απαρχές λειτουργίας της Αθωνικής πολιτείας, Θεσσαλονίκη 2007. Δ.Κ. Χατζημιχαήλ, Παρωνύμια Δ.Κ. Χατζημιχαήλ, Τα παρωνύμια των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, Βυζαντινός Δομός 16 (2007-2008) 111-150. 17

J. Cl. Cheynet, Αristocracy J. Cl. Cheynet, The Byzantine Αristocracy and its Military Fuction, (VR), Aldershot 2006. J. Cl. Cheynet, Asia Minor J. Cl. Cheynet, Basil II and Asia Minor, στο Βyzantium in the Year 1000, ed. P. Magdalino, (MM/PEC, volume 45), Leiden Boston 2003. J. Cl. Cheynet, - J.F. Vannier, Études J. Cl. Cheynet, - J.F. Vannier, Études prosopographiques (BS 5), Paris 1986. J. Cl. Cheynet, L Expansion J. Cl. Cheynet, L expansion byzantine durant la dynastie macédonienne (867-1057), στο Le monde Byzantine t. 2, L Empire byzantine 641-1204, Paris 2006, dir. J. Cl. Cheynet, σ. 23-42. J. Cl. Cheynet, Histoire J. Cl. Cheynet, Histoire de Byzance, Paris 2009. J. Cl. Cheynet, Les Phocas J. Cl. Cheynet, Les Phocas στο G. Dagron H. Mihāescu, Le traité sur la guérilla (De velitatione) de l empereur Nicéphore Phocas (963-969), (MB), Paris 1986, σ. 289-315. J. Cl. Cheynet, Pouvoir J. Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations à Byzance (963-1210), (BS 9), Paris 1990. Σ.Δ. Χονδρίδου, Μονομάχος Σ.Δ. Χονδρίδου, Ο Κωνσταντίνος Θ Μονομάχος και η εποχή του (ενδέκατος αιώνας μ.χ), Αθήνα 2002. V. Christides, Conquest V. Christides, The Conquest of Crete by the Arabs (ca 824). A Turning point in the Struggle Byzantium and Islam, Αθήνα 1984. Β. Χρηστίδης, Κατάληψη Β. Χρηστίδης, Η κατάληψη της Κρήτης από τους Άραβες (±824). Μια αποφασιστική καμπή στον αγώνα μεταξύ Βυζαντίου και Ισλάμ, Αθήνα 1982. Ειρ. Χρήστου, Αυτοκρατορική εξουσία Ειρ. Χρήστου, Έργα και ημέρες Ειρ. Χρήστου, Αυτοκρατορική εξουσία και πολιτική πρακτική, ο ρόλος του παραδυναστεύοντος στη βυζαντινή διοίκηση (τέλη 8 ου αρχές 11 ου αιώνα), Αθήνα 2008. Ειρ. Χρήστου, Έργα και ημέρες δυτικών 18

απεσταλμένων στην Κωνσταντινούπολη, από την εποχή της Εικονομαχίας ως το Σχίσμα (726-1054), Αθήνα 2000. Ειρ. Χρήστου, Σύγκλητος Α. Χριστοφιλόπουλος, Επαρχικόν Βιβλίον Ειρ. Χρήστου, Σύγκλητος-συγκλιτικοί κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο, Βυζαντιακά 14 (1994) 179-216. Α. Χριστοφιλόπουλος, Τό Επαρχικόν Βιβλίον τοῦ Λέοντος Σοφοῦ καί αἱ συντεχνίαι ἐν Βυζαντίῳ, Αθῆναι 1935 (ανατύπωση Θεσσαλονίκη 2000). Α. Χριστοφιλόπουλος, Σύγκλητος Α. Χριστοφιλόπουλος, Η σύγκλητος εἰς τό βυζαντινόν κράτος, ΕΑΙΕΔ 2 (1949). Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Αντιβασιλεία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Εκλογή, αναγόρευσις και στέψις του βυζαντινού αυτοκράτορος, [Πραγματείαι Ακαδημείας Αθηνών, τ. 22, αρ. 2], Αθήναι 1956. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Η ἀντιβασιλεία εἰς τό Βυζάντιον, Σύμμεικτα 2 (1970)1-144. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Τόμος-Νόμος» Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Τόμος-Νόμος» Νικηφόρου Φωκά για εκλογή αρχιερέων, Βυζαντινά 13 1 (1985) 173-176. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Θεσμοί Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Βυζαντινή Ιστορία Β 2 (867-1081) 2, Θεσσαλονίκη 1997. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1204. Κράτος διοίκηση οικονομία κοινωνία, Αθήνα 2004. Ε. Χρυσός, Το δικαίωμα της αντίστασης Ε. Χρυσός, Το δικαίωμα της αντίστασης στο Βυζάντιο, στο Αμφισβήτηση της εξουσίας, Επιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2003, σ. 35-47. C. L. Connor, Women C. L. Connor, Women of Byzantium, New Haven & London 2004. D. J. Constantelos, Philantropy D. J. Constantelos, Byzantine Philanthropy and Social Welfare 2, New York 1991. 19

B. Crostini, The Emperor s Basil cultural life, BZ 64 (1996) 53-80. D. G.Dagron, Aστική Οικονομία G.Dagron, Empereur B. Crostini, The Emperor s Basil cultural life, BZ 64 (1996) 53-80. G.Dagron, Η Aστική Οικονομία από τον 7 ο εως τον 12 ο αι στην Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου από τον 7 ο εως τον 15 ο αι. [Γενική εποπτεία Α. Λαϊου, επιστημονική επιτροπή: C. Morrisson, Χ. Μπούρας, Ν. Οικονομίδης, Κ. Πιτσάκης], Αθήνα 2006, τ. 3, σ. 43-140. G.Dagron, Empereur et prêtre. Étude sur le césaropapisme byzantin, Paris 1996. A. Davids, Marriage A. Davids, Marriage nagotiations between Byzantium and the name of Theophano in Byzantium στο the empress Theophano, Byzantium and the West at the turn of the first millennium, ed. Albert Davids, Cambridge 1995, σ. 99-120. G.T. Dennis, Byzantines G.T. Dennis, The Byzantines in Battle στο Εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.). ΕΙΕ/ΙΒΕ [Διεθνή Συμπόσια 4], Αθήνα 1997, 165-178. Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή φιλολογία Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία, τα πρόσωπα και τα κείμενα. Από τον Ιουστινιανό έως τον Φώτιο (527-900), τομ. Β, Ηράκλειο 2003. Θ. Δετοράκης, Ιστορία Θ. Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986. Ch. Diehl, Μορφές K. Nτηλ, Βυζαντινές μορφές, (μτφρ. Στέλλα Βουρδούμπα, Αθῆναι 1969 (α έκδ. Paris 1906-1908). Ι. Djurić, Phocas Ι. Djurić, La famille des Phocas, ZRVI 17 (1976) 293-296. Ε Μ.Van Esbroeck, Jean Tsimisces Μ.Van Esbroeck, Jean Tsimisces, L empereur Jean Tzimisces dans le calendier de Georges l Athonite, Bedi Kartlisa 41 (1983) 67-72. 20

Σ. Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον Σ. Ευστρατιάδης, Αγιολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, Αθήναι 1960. G. L. Garland, Αυτοκράτειρες L. Garland, Βυζαντινές Αυτοκράτειρες. Γυναίκες και Εξουσία στο Βυζάντιο, 527-1204 μ.χ., (ελλην. μετάφρ. Ν. Κουβαράκου), Αθήνα 2000. L. Garland, Byzantine women L. Garland, Byzantine women: Varieties of experience (800-1200), London 2006. J. Gay, Italie J. Gay, L Italie meridionale et l empire byzantin depuis l avenement de Basile I er jusqu à la pris de Bari par les Normands (867-1071), Paris 1904 (ανατύπωση Ν.York 1960). Μ. Γεδεών, Αγιοποιήσεις Μ. Γεδεών, Μεγάλου Χαρτοφύλακος καί Χρονογράφου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Εκκλησίας, Αγιοποιήσεις: Τό καθεστώς τῆς ἐν ἀγίοις συναριθμήσεως, Θεσσαλονίκη 1984. Μ. Γερολυμάτου, Εμπόριο Μ. Γερολυμάτου, Αγορές έμποροι και εμπόριο στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.), [ΙΒΕ-ΕΙΕ, Μονογραφίες 9], Αθήνα 2008. Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή Α. Ε. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αιώνες). Τα κοσμικά δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, [ΚΒΕ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37] Θεσσαλονίκη 2004. T. Gregory, History Τ. Ε. Gregory, A History of Byzantium, Oxford 2005. Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Έγγεια Ιδιοκτησία Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Στρατολογία και έγγεια ιδιοκτησία στο Βυζάντιο [ΕΒΕ 4], Θεσσαλονίκη 1989. Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Ούγγροι Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Oι Ούγγροι και οι επιδρομές τους στο δυτικοευρωπαϊκό χώρο (τέλη 9 ου 10 ος αι.) Βυζαντινά 20 (1999) 65-135. V. Grumel J. Darrouzès, Regestes V. Grumel J. Darrouzès, Les regestes des actes du patrarcat de Constantinople, v. I, Fasc. I: Les regestes de 381 à 715, Fasc. II-III: Les regestes de 715 à 1206. 21

Deuxième èdition revue et corrigée par J. Darrouzès, [Le Patriarcat Byzantin. Recherches de Diplonatique, d Histoire, et de Géographie ecclésiastiques publiées par l Institut Français d Etudes Byzantines, Série I] Paris 1932-1936, 1989. R. Guilland, Destinée R. Guilland, La destinée des empereurs de Byzance, ΕΕΒΣ 24 (1954) 37-66. R. Guilland, Éparque R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. L Éparque.I. L éparque de la ville-ο έπαρχος της πόλεως, Βsl 41 (1980) 17-32, 145-180. R. Guilland, Το θέλγητρον R. Guilland, Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες και το θέλγητρον του μοναστηριού, ΕΕΒΣ 21(1951) 215-234. R. Guilland, Logothétes R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Les Logothétes, REB 29(1971), 5-115. R. Guilland, Palais R. Guilland, Le Palais du Boukoleon, L assasinat de Nicephore II Phocas, BS 13 (1952-1953). R. Guilland, Recherches R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines, I-II, [Berliner Byzantinische Arbeiten, 35], Berlin Amsterdam 1967. H. J. F. Haldon, Βyzantine Warfare J. F. Haldon, Βyzantine Warfare (The International Library of Essays on Military History), Aldershot 2007. J. F. Haldon, Lands J. F. Haldon, Military Service, Military Lands and the Status of Soldiers: Current Problems and Interpretations, DOP 47 (1993), σ.1-67 (=State, αρ. VII. Byzantine Warfare. αρ. 5). J. F. Haldon, Organization J. F. Haldon, The Organization and support of the Expeditionary force: Manpower and Logistics in the Middle Byzantine Period, στο Εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος 12 ος αι.), επιμ. Κ. 22

Τσικνάκης, (ΕΙΕ-ΙΒΕ. Διεθνή Συμπόσια 4), Αθήνα 1997, σ. 111-151. J. F. Haldon, Πόλεμοι J. F. Haldon, Oι πόλεμοι του Βυζαντίου. Μάχες και εκστρατείες της βυζαντινής εποχής, (μτφρ. Ν. Προτονοτάριος-επιμ. Μ. Μπλέτας), (ΣΣΜ), Αθήνα 2004 (α έκδ. London 2001). J. F. Haldon, Recruitement J. F. Haldon, Recruitement and Conscription in the Byzantine Army (550-950. A study on the Origins of the Stratiotika Ktemata, (SBAW 357), Vienna 1979. A. Harvey, Expansion A. Harvey, Economic expansion in the Byzantine empire 900-1200, Cambridge 1989. M. Hatzaki, The Good, the Bad M. Hatzaki, The Good, the Bad and the Ugly στο A Companion to Byzantium ed. L. James, Malden 2010, σ. 93-107. C. Head, Portrait C. Head, Imperial Byzantine Portrait. A Verbal and Graphic Gallery, New York 1982. J. Herrin, Βυζάντιο Τ. Χερίν, Τι είναι το Βυζάντιο (ελλην. μτφρ. Χ. Σαμαρά, Αθήνα 2008. J. Herrin, Γυναίκες J. Herrin, Γυναίκες στην πορφύρα. Ηγεμόνες του Μεσαιωνικού Βυζαντίου, (ελλην. μετάφρ. Α. Εμμανουήλ), Αθήνα 2002. J. Herrin, Education J. Herrin, Theophano: the education of a Byzantine princess, στο The Empress Theophano, Byzantium and the West at the turn of the first millennium, ed. Adelbert Davids, Cambridge 1995. B. Hill-L. James-D. Smyth, Zoe B. Hill-L. James-D. Smyth, Zoe: The rhythm method of imperial renewal, στο New Constantines, the rhythm of imperial renewal in Byzantium (4 th -13 th centuries) [Papers from the Twenty-sixth Spring Symposium of the Byzantine Studies] εκδ. P. Magdalino, St. Andrews, 1992, σ. 215-230. 23

C. Holmes, Basil II C. Holmes, Basil II and Governance of the Empire (976-1025), (Oxford Studies in Byzantium), Oxford New York 2005. C. Holmes, Political elites C. Holmes, Political elites in the raign of Basil II στο Βyzantium in the Year 1000, ed. P. Magdalino, (MM/PEC, volume 45), Leiden Boston 2003. H. Hunger, Λογοτεχνία H. Hunger, Βυζαντινή λογοτεχνία, (μτφρ. Τ. Κόλιας-Κατερίνα Συνέλλη Γ.Χ. Μακρής Ι. Βάσσης), τομ.2, Αθήνα 1992 (α έκδ. Μünchen 1978). Ι. Ρ. Ιμβριώτη, Η γυναίκα στο βυζάντιο Ρ. Ιμβριώτη, Η γυναίκα στο Βυζάντιο, Αθήνα 2002. J. R. Janin, Eglises R. Janin, Géographie écclesiastique de l empire byzantine, τομ. III. Les églises et les monastères 2 des grandes centres byzantins, Paris 1975. R. Jenkins, Byzantium R. Jenkins, Byzantium: The Imperial Centuries AD 610-1071, (ser. Thames and Hudson), London 1966. C. de Jerphanion, Couronnement de Romain II C. de Jerphanion, La date de couronnement de Romain II, OCP I (1935) 490-495. Κ. Β. Καλαϊτζάκης, Κρήτη Β. Καλαϊτζάκης, Η Κρήτη και οι Σαρακηνοί, Αθήνα 1984. Ι. Καραγιαννόπουλος, Χάρται Ι. Καραγιαννόπουλος, Χάρται μέσης βυζαντινῆς περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη-Αθῆναι 1976. Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινοβουλγαρικές σχέσεις Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινοβουλγαρικές σχέσεις στα έτη 963-969 (Χρονολογικές παρατηρήσεις), Δίπτυχα τομ. Δ (1986-1987) 183-199. Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί Ι. Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της βυζαντινής ιστορίας, Θεσσαλονίκη 5 1987. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ι. Καραγιαννόπουλος, Η πολιτική θεωρία 24

Πολιτική θεωρία Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία I. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Β. Σ. Καραγιώργος, Η Αγία ρωμαϊκή αυτοκρατορία Γ. Καούρας, Ερωτικά εγκλήματα Σ. Ι. Καργάκος, Βυζαντινό ναυτικό Α. Καρπόζηλος, Ιστορικοί των Βυζαντινών, (ΕΒΕ 1), Θεσσαλονίκη 1988. Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους, τ. Α : Ιστορία μέσης βυζαντινής περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη 1993, (5 η ανατύπωση). Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος 4, Θεσσαλονίκη 2001. Β. Σ. Καραγιώργος, Η Αγία ρωμαϊκή αυτοκρατορία, Α. Μεσαιωνική περίοδος, Αθήνα 1987. Γ. Δ. Καούρας, Βυζάντιο. Τα ερωτικά εγκλήματα και οι τιμωρίες τους. Αθήνα 2003. Σ. Ι. Καργάκος, Το Βυζαντινό ναυτικό: Η επίδραση της θαλάσσιας ισχύος στην ακμή και την πτώση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, Αθήνα 2007. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί Ιστορικοί και Χρονογράφοι, τ. Β (8 ος - 10 ος αι.), Αθήνα 1997. A. Kazhdan, Byzantine literature A. Kazhdan, A history of Byzantine literature (850-1000), Athens 2006. A. Kazhdan, Domestikos ton Scholon A. Kazhdan, Domestikos ton Scholon ODB, τ. Ι, σ. 647-648. A. Kazhdan, Logothetes A. Kazhdan, Logothetes, ODB τ.ii, σ. 1247. A. Kazhdan, Magistros Α. Kazhdan, Magistros, ODB, τ. ΙΙ, σ. 1267. A. Kazhdan, Patrikios Α. Kazhdan, Patrikios, ODB, τ. ΙΙI, σ. 1600. Ε.Σ. Κιαπίδου, Σύνοψη Ιστοριών Α. Κόλια-Δερμιτζάκη, Ιερός πόλεμος Η Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη και οι πηγές της (811-1057), Αθήνα 2010. Α. Κόλια-Δερμιτζάκη, Ο βυζαντινός «ιερός πόλεμος». Η έννοια και η προβολή του θρησκευτικού πολέμου στο 25

Βυζάντιο. [Ιστορικές μονογραφίες 10], Αθήνα 1991. Τ. Γ. Κόλιας-Μ. Χρόνη, Επαρχικόν βιβλίον Τ. Γ. Κόλιας-Μ. Χρόνη, Το Επαρχικόν βιβλίον του Λέοντος ΣΤ του Σοφού, Αθήνα 2010. Ι. Κονιδάρης, Δίκαιον Ι. Κονιδάρης, Το δίκαιον της μοναστηριακής περιουσίας από του 9 ου μέχρι και τον 12 ου αιώνος, Αθήνα 1979. Θ. Κορρές, Υγρόν πυρ Θ. Κορρές, «Υγρόν πυρ». Ένα όπλο της Βυζαντινής πολεμικής τακτικής, Γ εκδ., Θεσσαλονική 1995. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών Βίος και πολιτισμός, τ. Δ, Αθήνα 1948. Ε. Κούντουρα-Γαλάκη, Θέμα Αρμενιάκων Ε. Κούντουρα-Γαλάκη, Θέμα Αρμενιάκων, στο Η Μικρά Ασία των Θεμάτων, Β.Ν. Βλυσίδου- Ε. Κουντούρα-Γαλάκη- Στ. Λαμπάκης- Τ.Κ.Λουγγής- Α.Γ.Κ. Σαββίδης,. Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών Θεμάτων της Μικράς Ασίας (7 ος -11 ος αι.), ΙΒΕ/ΕΙΕ, Αθήνα 1998, σ. 113-161, 373-389. Ν. Koutrakou, Propagande Ν. Koutrakou, La propagande imperiale byzantine. Persuasion et reaction (VIII- Xe siècles), [Université Nationale d Athènes, faculté des Lettres, Bibliothèque Sophie N. Saripolou, 93], Athènes 1994. O. Kresten- A.Müller, Samtherrschaft O. Kresten- A.Müller, Samtherrschaft Legitimationsprinzip und kaiserlicher Urkundentitel in Byzanz in der ersten Hälfte des 10. Jahrhunderts: Österreichische Akademie der Wissenschaften. Philosophisch- Historische Klasse. Sitzungsberichte, B. 630, Wien 1995. Β. Krsmanović, Byzantine province Β. Krsmanović, The Byzantine Province in Change.On the Thershold between the 10 th and the 11 th century, [Institute for Byzantine Rechearch Foundation, Monographs 14], Belgrande - Athens 26

2008. Χ. Α. Κυριαζόπουλος, Θράκη Χ. Α. Κυριαζόπουλος, Η Θράκη κατά τους 10 ο -12 ο αιώνες. Συμβολή στη μελέτη της πολιτικής, διοικητικής και εκκλησιαστικής της εξέλιξης, Θεσσαλονίκη 2000. Ε.Κυριάκης, Βυζάντιο και Βούλγαροι Ε. Κυριάκης, Βυζάντιο και Βούλγαροι (7 ος 10 ος αι.). Συμβολή στην εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου, [Ιστορικές Μονογραφίες 13], Αθήνα 1993. L. Α. Λαΐου, Επισκόπηση Α. Λαΐου, Επισκόπηση της βυζαντινής οικονομίας στην Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου από τον 7 ο εως τον 15 ο αι. [Γενική εποπτεία Α. Λαϊου, επιστημονική επιτροπή: C. Morrisson, Χ. Μπούρας, Ν. Οικονομίδης, Κ. Πιτσάκης], Αθήνα 2006, τ. 3, σ. 361-389. Α. Laiou, Law Α. Laiou, Law, Justice and the Byzantine Historians στο Law and Society in Byzantium: Ninth to Twelfth Centuries, έκδ. Αngeliki E. Laiou-D. Simon, Washington D.C. 1994. Σ. Λαμπάκης, Μακεδονική δυναστεία Σ. Λαμπάκης, Μακεδονική δυναστεία και Μεγαλοκομνηνοί. Σχόλια σχετικά με τα ιστορικά στοιχεία στα «Θαύματα τοῦ «Αγίου Ευγενίου» τοῦ Ιωάννη- Ιωσήφ Λαζαρόπουλου, Σύμμεικτα 8 (1989) 319-327. M. Lauxtermann, John Geometres M. Lauxtermann, John Geometres-Poet and Soldier, Bυζάντιον 68 (1998) 356-380. Γ. Α. Λεβενιώτης, Κατάρρευση Γ. Α. Λεβενιώτης, Η πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή: Το Ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μικρά-Ασία κατά το β ήμισυ του 11 ου αι., τ. Α, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 2007. P. Lemerle, Agrarian History P. Lemerle, The Agrarian History of Byzantium from the Origins tο the Twelfth Century. The Sources and Problems, Galway 1979. 27

P. Lemerle, Βυζαντινός ουμανισμός P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10αι. (με βιβλιογραφικές προσθήκες), (ελλην. μετάφρ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου), Αθήνα 1985. J. Ljibarskij, Phokas J. Ljibarskij, Nikephoros Phokas in Byzantine Historical Writing (Trace of the secular biography in Byzantium), Bsl 54 (1993) 245-253. T.Κ, Λουγγής, Βυζαντινή κυριαρχία Τ. Κ. Λουγγής, Γερμανοβυζαντινή συμμαχία Τ.Κ. Λουγγής, Η Βυζαντινή Κυριαρχία στην Ιταλία, από το Θάνατο του Μ. Θεοδοσίου ως την Άλωση του Μπάρι 395-1071 μ. Χ., Αθήνα 1989. Τ. Κ. Λουγγής, Η Ευρωπαϊκή ισορροπία στον μεσαίωνα: Η Γερμανοβυζαντινή συμμαχία στο Επιστήμης κοινωνία, το Βυζάντιο και οι απαρχές της Ευρώπης, Αθήνα 2004, σ. 53-74. Τ. Κ. Λουγγής, Επιθεώρηση Τ. Κ. Λουγγής, Επιθεώρηση ενόπλων δυνάμεων πριν από την εκστρατεία, στο Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.), επιμ. Κ. Τσικνάκης,[ΕΙΕ-ΙΒΕ, Διεθνή συμπόσια 4], Αθήνα 1997, σ. 93-110. Τ. Κ. Λουγγής, Επισκόπηση Τ. Κ. Λουγγής, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τομ. Α (324-1204), Αθήνα 1998. Τ. Κ. Λουγγής, Η θέση των Ρως Τ. Κ. Λουγγής, Η θέση των Ρως στη Βυζαντινή πολιτική ιδεολογία τον δέκατο αιώνα: Ο δρόμος προς τον εκχριστιανισμό, Βυζαντινά 17 (1994) 303-316. J. Lowler, Encyclopedia J. Lowler, Encyclopedia of the Byzantine Empire, Jefferson, North Carolina 2004. G.A. Loyd, Byzantium and Southern Italy G.A. Loyd, Byzantium and Southern Italy (876-1000) στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, έκδ. J. Shepard, Cambridge 2008, σ. 560-582. Μ. 28

R. Macrides, Godfather R. Macrides, The Byzantine Godfather, BMGS 11 (1987) 139-162. R. Macrides, Marriages R. Macrides, Dynastic marriages and political kinsip εν Byzantine Diplomasy, Papers from the Twenty-Fourth Spring Symprosium of the Byzantine Studies, έκδ. Jonathan Shepard and Simon Franklin, Cambridge 1990, σ. 263-280, Variorum 1992. Ν. Maes, Empresses Ν. Maes, The dynastic role of the Empresses of the Macedonian Dynasty. Birth, life and death of an imperial lineage (867-1056) στο Philomathestatos, Studies in Greek and Byzantine Texts Presented to Jacques Noret for his Sixt- Fifth Birthday ed. B. Janssens, B. Roosen, P. Van Deun, OLA 137 (2004) 389-414. P. Magdalino, Αυτοκρατορία P. Magdalino, Η Μεσαιωνική αυτοκρατορία (780-1204) στο Ιστορία του Βυζαντίου έκδ. Cyril Mango, [ελλην. μτφρ. Ολ. Καραγιώργου, επιμέλεια έκδοσης Γιασμίνα Μωυσείδου], Αθήνα 2006, σ.233-286. P. Magdalino, Byzantine army P. Magdalino, The Byzantine army and the Land: from Stratiotikon Ktema to Military Pronoia, στο Εμπόλεμο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.), επιμ. Κ. Τσικνάκης, (ΕΙΕ-ΙΒΕ. Διεθνή Συμπόσια 4), Αθήνα 1997, σ. 15-36 (J.F. Haldon, Byzantine Warfare, αρ. 7). P. Magdalino, Paflagonians P. Magdalino, Paflagonians in Byzantine Hight Society στο Η Βυζαντινή Μικρά Ασία (6 ος -12 ος αι.), επιμ. Σ. Λαμπάκης, ΕΙΕ/ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 6, Αθήνα 1998, σ. 141-150. Μ. Manini, Prosopographia Μ. Manini, Liber de caerimoniis aulae Byzantine. Prosopographia a sepolture imperiali. Centro Italiano de studi sull alto medioevo, Spoleto 2009. Ε. Λ. Μαργαρού Ε. Λ. Μαργαρού, Τίτλοι και επαγγελματικά ονόματα γυναικών στο Βυζάντιο. Συμβολή στη μελέτη για τη 29

θέση της γυναίκας στη βυζαντινή κοινωνία, [ΚΒΕ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 29] Θεσσαλονίκη 2000. Α. Μαρκόπουλος, Βρίγγας Α. Μαρκόπολους, Ιωσήφ Βρίγγας. Προσωπογραφικά προβλήματα και ιδεολογικά ρεύματα, Σύμμεικτα 4 (1981) 87-115. Α. Μαρκόπουλος, Διανοούμενοι Α. Μαρκόπουλος, Οι διανοούμενοι και το περιβάλλον του Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου στο Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του. Β Διεθνής Βυζαντινολογική συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987, Αθήνα 1989, σ. 155-164. Α. Μαρκόπουλος, Ιστοριογραφία Α. Μαρκόπουλος, Η Βυζαντινή ιστοριογραφία κατά τα τέλη της πρώτης χιλιετίας, Βυζαντινά 22 (2002) 9-23. Α. Μαρκόπουλος, Νέα στοιχεία Α. Μαρκόπουλος, Νέα στοιχεία για την εκστρατεία του Νικηφόρου Φωκά στην Κρήτη (961), Βυζαντινά 13 2 (1985) [Δώρημα στον Ι. Καραγιαννόπουλο] 1060-1067. Α. Μαρκόπουλος, Οικουμενικότητα Α. Μαρκόπουλος, Η οικουμενικότητα της βυζαντινής παιδείας, στο Βυζάντιο ως οικουμένη, [ΕΙΕ-ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 16], Αθήνα 2005, σ. 183-200. Α. Μαρκόπουλος, Vaticanus gr Α. Μαρκόπουλος, Vaticanus gr, Le temoignage du Vatikanus gr 163 pour la periode entre 945-963, Σύμμεικτα 3 (1979) 83-119. St. Maslev, Kaiserinnen M.McCormick, Eternal Victory St. Maslev, Die staatsrechtliche Stellung der byzantinischen Kaiserinnen, Bsl 27 (1966) σ. 308-343. M.McCormick, Eternal Victory, Triumphal rulership in late antiquity, Byzantium, and the early medieval West [Editions de la maison des Sciences de l Homme], Cambrige 1986. S. Mešanović, Female S. Mešanović, Τhe Female desire for imperial authority in Byzantium στο Ανοχή και Καταστολή στους Μέσους 30

Χρόνους [Μνήμη Λένου Μαυρομάτη], ΕΙΕ/ΙΒΕ, Διεθνή Συμπόσια 10, Αθήνα 2002, σ. 215-220. Δ. Μισίου, Αυγούστα - βασίλισσα Δ. Μισίου, Δύο βυζαντινή καθεστωτικοί όροι (Αυγούστα και βασίλισσα), Βυζαντιακά 2 (1982) 125-141. G. Morgan, Satirical song G. Morgan, A Byzantine Satirical Song, BZ 47 (1954) 292-297. R. Morris,Monks R. Morris, Monks and Laymen in Byzantium 843-1118, Cambridge 1995. R. Morris, Phokas R. Morris, The two faces of Nicephoros Phocas, BMGS 12 (1988) 83-115. R. Morris, Powerful and the Poor R. Morris, The Powerful and the Poor in the Tenth-Century Byzantium: Law and Reality, Past and Present 73 (1976) 3-27. R. Morris, Succesion and Usurpasion R. Morris, Succesion and Usurpasion: Politics and Phetoric in the late Tenth Century στο New Constantines: The Rhythm of Imperial Renewal in Byzantium, 4 th -13 th Centuries, ed. P. Magdalino, Aldershot: Variorum, σ. 199-214. Λ. Μπούρα, Βασίλειος Λακαπηνός Λ. Μπούρα, Ο Βασίλειος Λακαπηνός παραγγελιοδότης έργων τέχνης στο Κωνσταντίνος Ζ ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του. Β Διεθνής Βυζαντινολογική συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987, Αθήνα 1989, σ. 397-434. Κ. Μπουρδάρα, Καθοσίωσις Κ. Μπουρδάρα, Καθοδίωσις και τυραννίς κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Μακεδονική δυναστεία (867-1056), Αθήνα 1981. Γ. Μωυσείδου, Βόρειοι γείτονες Γ. Μωυσείδου, Το Βυζάντιο και οι βόρειοι γείτονές του τον 10 ο αι., Αθήνα 1995. N. Δ. Ναλπάντης, Περί τους Έρωτες Δ. Ναλπάντης, Τα περί τους έρωτες στο Βυζάντιο, Αρχαιολογία 10 (1984) 51-55. 31

Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Βυζαντινή ιστορία K. Νικολάου- Ε. Χρήστου, Αντιλήψεις K. Νικολάου- Ε. Χρήστου, Βασιλικά συνοικέσια Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Βυζαντινή Ιστορία 324-1453, Κατερίνη 2007. K. Νικολάου- Ε. Χρήστου, Οι Αντιλήψεις των Βυζαντινών για την άσκηση της εξουσίας από γυναίκες (780-1056), Σύμμεικτα 13 (1999) 49-67. K. Νικολάου- Ε. Χρήστου, Βυζαντινά βασιλικά συνοικέσια «μετ ἀλλοφύλλων καί ἀλλογλώσων» (7 ος -11 ος αι.), [Το Βυζάντιο και οι ξένοι 4], Αθήνα 2000. K. Νικολάου, Γυναίκα K. Νικολάου, Η Γυναίκα στη μέση βυζαντινή εποχή. Κοινωνικά πρότυπα και καθημερινός βίος στα αγιολογικά κείμενα, [EIE IBE, Μονογραφίες 6] Αθήνα 2005. J.J. Norwich, Aπόγειο Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Ανόρθωση J.J. Norwich, Βυζάντιο, το απόγειο (μτφρ. Ευγ. Πιερρής), Αθήνα 1997 (α έκδ. London 1995). Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Η Ανόρθωση (802-945), ΙΕΕ τ.η, σ. 46-97. Ο. Ν. Οικονομάκης, Επιδρομή Ν. Οικονομάκης, Η επιδρομή και η κατάκτησις της Κρήτης υπό των Αράβων κατά τον Μπαλαδούρι, Κρητικά Χρονικά17 (1963) 307-314. Ν. Οικονομίδης, Δικαστικό προνόμιο Ν. Οικονομίδης, Το Δικαστικό προνόμιο της Νέας Μονής Χίου, Σύμμεικτα 11 (1997) 49-62. Ν. Οικονομίδης, Ενοποίηση Ν. Οικονομίδης, Η ενοποίηση του ευρασιατικού χώρου 945-1071 στη ΙΕΕ, τ. Η, σ. 98-151. Ν. Οικονομίδης, Listes Ν. Οικονομίδης, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siecles, [Le Monde Byzantin], Paris 1972. Ν. Oikonomides, The sosial structure Ν. Oikonomides, The sosial structure of the Byzantine countryside in the first half of the Xth century, Σύμμεικτα 10 (1996) 106-129. 32

G. Ostrogorsky, Iστορία G. Ostrogorsky, Iστορία του Βυζαντινού Κράτους 5 (με βιβλιογραφικές προσθήκες), τ. Γ (ελλην. μτφρ. Ι. Παναγόπουλος, επιστ. επιμέλεια Ε. Χρυσός), Αθήνα 1997. G. Ostrogorsky- E. Stein, Krönugsordnungen G. Ostrogorsky- E. Stein, Die Krönugsordnungen des Zeremonienbuches Chronologischeund Verfassungsgeschichtie he Bemerkungen, Byzantion 7 (1932)188-233. G. Ostrogorsky, Macedonian Emperors G. Ostrogorsky, The Peasant s Preeprtion Right. An Abortive Reform of the Macedonian Emperors, JRS 37 (1947)117-126. P. Β.Ν. Παναγιωτάκης, Θεοδόσιος Διάκονος Β.Ν. Παναγιωτάκης, Οικογένεια Β.Ν. Παναγιωτάκης, Θεοδόσιος ο Διάκονος και το ποίημα αυτού «Άλωσις της Κρήτης», Ηράκλειο 1960. Β.Ν. Παναγιωτάκης, Η βυζαντινή οικογένεια των Πλευστών. Συμβολή στα γενεαλογικά των Φωκάδων, Δωδώνη 1 (1972) 243-264. Α. Παναγοπούλου, Γάμοι Α. Παναγοπούλου, Οι Διπλωματικοί Γάμοι στο Βυζάντιο (6 ος -12 ος αι.), Αθήνα 2006. Α. Παναγοπούλου, Θεοφανώ Α. Παναγοπούλου, Θεοφανώ.Η Βυζαντινή αυτοκράτειρα της Γερμανίας πρέσβειρα του βυζαντινού πολιτισμού στη Δύση, Αθήνα 2008. Δ. Παπαχρυσάνθου, Αθωνικός μοναχισμός Δ. Παπαχρυσάνθου, Ο Αθωνικός μοναχισμός, Αθήνα 1992. Ι. Παπαδόπουλος, Η Κρήτη Ι. Παπαδόπουλος, Η Κρήτη υπό τους Σαρακηνούς (824-961), [Text und Forschungen zur byzantinischeneugriechischen philology 43], Αθήνα 1948. Χ. Παπασωτηρίου, Στρατηγική Χ. Παπασωτηρίου, Βυζαντινή υψηλή στρατηγική (6 ος -11 ος αι.), (ΣΜΔΣ 4), Αθήνα 2000. E. Patlagean, Assassine E. Patlagean, Le Basileus assassine et la 33

sainteté imperiale Media in Frankia. Recueil de mélanges offert à Karl Ferdinand Werner à l occasion de son 65e annveraire par ses amis et collégues francais], Paris 1989, σ.345-361. E. Patlagean, Moyen âge E. Patlagean, Un Moyen âge grec. Byzance IX-IV siècle, Paris 2007. Ι. Πηλίλης, Τίτλοι Ι. Πηλίλης, Επίσκοπος Κατάνης, Τίτλοι, ὀφφίκια καί ἀξιώματα ἐν τῇ Βυζαντινῆ αὐτοκρατορία καῖ τῇ χριστιανικῇ ὀρθοδόξῳ Εκκλησία, Αθήναι 1985. Κ. Πιτσάκης, Αντίσταση Κ. Πιτσάκης, Αντίσταση κατά της εκκλησίαςκαι επανάσταση στο Βυζάντιο. Η θέση του δικαίου της εκκλησίας στο Αμφισβήτηση της εξουσίας, Επιστήμης κοινωνία, Αθήνα 2003, σ. 44-66. Κ. Πιτσάκης, Κοινωνία Κ. Πιτσάκης, Η θέση των ομοφυλοφίλων στη βυζαντινή κοινωνία στο Οι περιθωριακοί στο Βυζάντιο, επιμ. Χρύσα Μαλτέζου [Όψεις της Βυζαντινής Κοινωνίας, Πρακτικά Ημερίδας], Αθήνα 1993, σ. 171-269. Α. Poppe, Political Backround Α. Poppe, The Political Backround to the Baptisme of Rus. Byzantine Russian Relations betwenn 986-989, DOP 30 194-244. Γ. Πουλής, Άσκηση βίας Γ. Πουλής, Η άσκηση βίας στην άμυνα και στον πόλεμο κατά το Εκκλησιαστικό Δίκαιο 2, Θεσσαλονίκη 1990. R. J. O. Rosenqvist, Λογοτεχνία J. O. Rosenqvist, Η Βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6 ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, (ελλην. μετάφρ. Ιωάννης Βάσσης), Αθήνα 2008. S. Runciman, Lecapenus S. Runciman, The Emperor Romanus Lecapenus and his Reign, Cambridge 1929. Aνατύπωση Cambridge 1969. S. Runciman, Μυστράς S. Runciman, Μυστράς, Βυζαντινή πρωτεύουσα της Πελοποννήσου (ελλην. μτφρ. Πέι Κορρέ, Τζίνα Καπατσώρη) Αθήναι 1986. 34

S. Runciman, Πολιτισμός S. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισμός (ελλην. μτφρ. Δετζώρτζη Δέσποινα), Αθήνα 2004. S. G. Schlumberger, Βασίλειος Β G. Schlumberger, Η βυζαντινή ἐποποιία κατά τά τέλη τῆς Ι ἐκατονταετηρίδος. Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος μτφρ. Ι. Λαμπρίδης, (ΒΜ), ἐν Αθήναις 1905, (φωτ. ανατύπωση Αθῆναι 1977, α έκδ. Paris 1905). G. Schlumberger, Ι. Τσιμισκής G. Schlumberger, Η βυζαντινή ἐποποιία κατά τά τέλη τῆς Ι ἐκατονταετηρίδος. Ιωάννης ὁ Τσιμισκής. Μέρος Α, μτφρ. Ι. Βουτυράς, (ΒΜ) ἐν Αθήναις 1904, (φωτ. ανατύπωση Αθῆναι 1977). G. Schlumberger, Νικ. Φωκάς G. Schlumberger, Ο αὐτοκράτωρ Νικηφόρος Φωκάς, μτφρ. Ι. Λαμπρίδης, (ΒΜ), ἐν Αθήναις 1903 (α έκδ. Paris 1890). P. Schreiner, Famile imperiale P. Schreiner, Reflexions sur la famile imperiale a Byzance (VIIIe- Xe siecles) Byzantion 61 (1991) σ. 181-193. W. Seibt, Die Skleroi W. Seibt, Die Skleroi, Eine prosopographisch-sigillographische Studie, (BV 9), Wien 1976. J. Shepard, Expansion J. Shepard, Equilibrium to expansion (886-1025), στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, Cambridge 2008, έκδ. J. Shepard, σ. 493-527. J. Shepard, Western approaches J. Shepard, Western approaches (900-1025 στο The Cambridge History of the Byzantine Empire c. 500-1492, Cambridge 2008, έκδ. J. Shepard, σ. 537-559. C.M. Shummer, Liutprand C.M. Shummer, Liutprand of Cremona diplomat στο Byzantine Diplomasy, Papers from the Twenty-Fourth Spring Symprosium of the Byzantine Studies, έκδ. Jonathan Shepard and Simon 35