Narrative therapy Michael White (Αυστραλός) & David Epston (Νεοζηλανδός). Συχνά συγχέεται με τον όρο narrative approach που είναι γενικότερος και δεν αφορά μια μόνο σχολή, αλλά τη γενικότερη «αφηγηματική στροφή»/ενδιαφέρον για το πώς αφηγηματοποιείται η εμπειρία που και άλλες προσεγγίσεις (π.χ. ψυχαναλυτική) επιχειρούν. Πώς οι ιστορίες που λέμε για τον εαυτό μας επηρεάζονται από τις αφηγήσεις που είναι κυρίαρχες στο κοινωνικο-πολιτισμικό πλαίσιο. Επιρροές από Φουκώ κ.α. στην δύναμη κυρίαρχων ομάδων να επιβάλλουν τις αξίες τους. Έμφαση στη δύναμη της κυρίαρχης κουλτούρας, αλλά δεν εξετάζει την οικογένεια ως μια τέτοια κουλτούρα για το άτομο. Τεχνικές: ι) εξωτερίκευση του προβλήματος (πρόβλημα ως ανεπιθύμητος επισκέπτης), ιι) άμεσες ερωτήσεις, ιιι) εντοπίζοντας μοναδικές καταλήξεις (εξαιρέσεις σε γεγονότα, σκέψεις, δράσεις), ιv) θεραπευτικά γράμματα (Epston) ώστε να ενδυναμώσουν μια εναλλακτική ιστορία που είναι αδύναμη (περιλήψεις συνεδριών, προσκλήσεις, «άδεια» να εγκαταλειφθεί ή να αποκατασταθεί ένας ρόλος, θετική πρόγνωση). Ο White εισήγαγε την ιδέα ότι «το άτομο δεν είναι το πρόβλημα, το πρόβλημα είναι το πρόβλημα». Εκεί βασίστηκε η πρακτική της εξωτερίκευσης, όπου το πρόβλημα αντιμετωπίζεται ως κάτι ξεχωριστό από το άτομο, ως κάτι που ενεργεί, δρα, επηρεάζει ή και εισβάλλει στη ζωή του ατόμου. Η εξωτερίκευση είναι πιο σημαντική ως μια στάση θεραπευτική παρά ως τεχνική Ο θεραπευτής εντοπίζει τη γλώσσα που το άτομο χρησιμοποιεί για να περιγράψει το πρόβλημα, την τροποποιεί ώστε να το ξεχωρίσει από το άτομο (π.χ. σαν να ήταν ένα αντικείμενο ή ένας «απρόσκλητος επισκέπτης»), του δίνουν μια ονομασία, και ο θεραπευτής κάνει ερωτήσεις. Παράδειγμα 1 -Όταν λες ότι κάτι αρχίζει να σε αναστατώνει τρομερά, τι εννοείς; - [Το άτομο περιγράφει συμπτώματα πανικού μπροστά στην προοπτική να μιλήσει μπροστά σε κόσμο] -Πώς ξέρει ο Φόβος πότε μπορεί να σε κυριεύσει; Πότε μπορεί να έρθει και να δημιουργήσει τη ναυτία και όλα τα συμπτώματα που περιέγραψες; -[Η ερώτηση φαίνεται ενδιαφέρουσα, και ο θεραπευόμενος διερευνά με πoιο τρόπο θα μπορούσε ο ίδιος να επιτρέπει κάτι τέτοιο] 1
-Ίσως τον διευκολύνουν το Φόβο πράγματα όπως η αμφισβήτηση του εαυτού, και άλλα που σε κάνουν πιο ευάλωτο Οδηγίες για την εξωτερίκευση 1. Μετατρέψτε τα επίθετα σε ουσιαστικά (θυμωμένος-θυμός) 2. Βάλτε άρθρο και ονοματίστε ( π.χ. ο Θυμός αντί ο θυμός σου) 3. Προσωποποιήστε το πρόβλημα (Τι πιστεύεις πως προσπαθεί να κάνει ο Θυμός;) 4. Αποσυνδέστε προβληματικές συμπεριφορές από τη σχέση τους με τα άτομα (π.χ. αυτή η αίσθηση της αδικίας αντί αυτή η άδικη συμπεριφορά του). 5. Κάντε το ίδιο και για θετικά πράγματα (π.χ. η Εμπιστοσύνη, η Ασφάλεια) που αναδεικνύονται έστω και αν ακόμα η παρουσία τους είναι ισχνή. Αντιπαράθεση ερωτήσεων που εσωτερικεύουν και άλλων που εξωτερικεύουν το πρόβλημα 1. Πόσο καιρό είσαι τόσο αγχωμένος- Πότε ήταν η πρώτη φορά που το Άγχος άρχισε να μπλέκεται στη ζωή σου; 2. Πώς πιστεύεις ότι έγινες τόσο αγχώδης;- Τι μπορεί να έγινε που σε έκανε τόσο ευάλωτο στην επίδραση του Άγχους; 3. Είναι αγχώδεις τα μέλη της οικογένειάς σου;-τι προσπαθεί το Άγχος να σε κάνει να πιστέψεις για τον εαυτό σου; Διερευνώντας τις μοναδικές καταλήξεις (unique outcomes)/θετικές εξαιρέσεις/ανοίγματα για καινούριες ιστορίες. Παράδειγμα 2 - Είμαι τεμπέλης. Για αυτό δεν κάθομαι να κάνω τα μαθήματά μου. - Αυτή η Τεμπελιά σου δημιουργεί και αλλού προβλήματα εκτός από τη μελέτη για το σχολείο; - Νομίζω μόνο στο σχολείο. - Για παράδειγμα, σου δημιουργεί προβλήματα στο μπασκετ-μπολ; - [Γελά]. Όχι. - Ποια μπορεί να είναι η διαφορά; - Το μπάσκετ-μπολ μου αρέσει, ενώ το σχολείο όχι. - Άρα λοιπόν η Τεμπελιά εισβάλει όταν κάτι δεν σου αρέσει. Έχουν υπάρξει φορές που ενώ κάτι δεν σου άρεσε το έκανες γιατί χρειαζόταν οπωσδήποτε να το κάνεις; - Μια φορά που θα έπαιρνα αποβολή κάθισα τέσσερις ώρες και έκανα τα μαθήματα μιας εβδομάδας. Δεν πρόλαβα όμως να παίξω μπάσκετ. - Για να παίξεις μπασκετ χρειάζεται να κάνεις λίγο διάβασμα κάθε μέρα. Μπορεί η αγάπη σου για το μπάσκετ να βάλει ένα στοπ στην Τεμπελιά; - Ίσως, δεν ξέρω - Πώς θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αυτή την άλλη δύναμη που αντιστέκεται στην τεμπελιά; - Μου αρέσουν τα σπορ, η δράση. 2
- Η Δράση λοιπόν μπορεί να τα βάζει με την Τεμπελιά. Όταν προσπαθούμε να ενισχύσουμε μια ισχνή ιστορία ρωτάμε πολλές λεπτομέρειες ώστε να κάνουμε την παρουσία της πιο ισχυρή, να πάρει όσο το δυνατόν περισσότερο χώρο. Μπορούμε να γράψουμε γράμματα που τονίζουν την καινούρια ιστορία που αναδύεται, π.χ. κάνοντας την περίληψη της προηγούμενης συνεδρίας. Αναζητούμε συμμάχους σε μέλη του κοινωνικού δικτύου, προηγούμενους θεραπευόμενους που ξεπέρασαν το πρόβλημα ή μετατρέπουμε σε συμμάχους ακόμα και όσους εμπλέκονται στο πρόβλημα. Π.χ. δημιουργούμε μια «μυστική ομάδα για την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού» δίνοντας οδηγίες στα παιδιά πώς να διώξουν τον Εκφοβισμό από το σχολείο τους, ακόμα και σε αυτά που έχουν υπάρχει θύτες. Οι σύμμαχοι ονομάζονται ομάδες: teams (π.χ. anti-anorexia team) ή leages. Διαδίδουμε τα νέα! Για τις αλλαγές χρειάζονται μάρτυρες ή ακροατήριο, αλλιώς δεν βιώνονται ως τέτοιες. Μπορούμε να καλέσουμε και σε συνάντηση π.χ. όσους χάρηκαν με τις αλλαγές, τους συμμάχους που βοήθησαν κλπ. (Η δική μας ομαδική θεραπεία λειτουργεί ως σύμμαχοι και μάρτυρες/ακροατήριο για τις αλλαγές.) Ετοιμάζουμε πιστοποιητικά, διπλώματα, παιχνιδιάρικους τρόπους πολύ αποτελεσματικούς κυρίως με τα παιδιά. Ορισμένα σημεία κριτικής Πολλές φορές οι τεχνικές μοιάζουν πιο σημαντικές στα γραπτά των θεραπευτών που ασκούν το Narrative Therapy ως συγκεκριμένο μοντέλο, παρά ο τρόπος σκέψης. Φαίνεται να λειτουργεί καλά ώστε να αντιμετωπιστεί το «πρόβλημα», αλλά δεν επιφέρει αλλαγές στο γενικότερο τρόπο σκέψης. Τι θα γίνει αν προκύψει άλλο πρόβλημα. Η κυριότερη κριτική αφορά στην απουσία της παραμέτρου της οικογένειας. Ενώ οι ίδιες ερωτήσεις μπορεί να γίνονται και σε οικογενειακή συνεδρία, και ενώ το πρόβλημα διαχωρίζεται από το άτομο, δεν συνδέεται με τα άλλα μέλη της οικογένειας. o Παράδειγμα 3. Ο Epston καλείται να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με τις ανεξέλεγκτες κρίσεις θυμού και επιθετικότητας του Glen. Κινδυνεύει να αποβληθεί από το σχολείο. Γίνονται οικογενειακές συνεδρίες και o Glen καλείται εξωτερικεύοντας το πρόβλημα να μην επιτρέπει στην Επιθετικότητα να κυριαρχεί. Οι γονείς καλούνται να βοηθήσουν με οδηγίες που θυμίζουν στρατηγική σχολή (τι να κάνουν την ώρα του μεσημεριανού) αλλά χωρίς το πρόβλημα να συνδέεται με την οικογένεια. Δεν διερευνάται αν ο Glen δέχεται επιθετικότητα στην οικογένεια, αν αυτός είναι ο τρόπος του να αντιδράσει σε κάτι, γιατί είναι τόσο θυμωμένος, ποια είναι η ευθύνη των γονιών του, με ποιο τρόπο μπορεί και δικαιούται να τον εκφράσει. o Παράδειγμα 4. Η Julie, μια θεραπευόμενη του Epston μιλά για την ανορεξία που την κυρίευε σαν Δικτάτορας σε διάφορες φάσεις της 3
ζωής της, και την αίσθηση για τον εαυτό της ότι είναι πολύ «κακιά». Αναφέρει ότι στις ψυχοθεραπείες που έκανε ένιωθε ότι θα πρέπει να δει τον εαυτό της ως ελαττωματικό, ψυχικά ασθενή, σαν επηρεασμένο από αναπτυξιακά προβλήματα που δεν μπορούσε πλέον να διορθώσει. Προσπάθησε να μπει σε μακρόχρονη θεραπεία αλλά εξακολουθούσε να νιώθει κακιά και πως δεν άξιζε να ζει. Ανακουφίστηκε στη θεραπεία με τον Epston όταν «για το πρόβλημα θεωρήθηκε υπεύθυνο το πρόβλημα»! - Επέμενε μέχρι τότε η Ανορεξία ότι ήσουν κακιά και δεν άξιζε να ζεις; - Από την (αν)ήθικη οπτική της Ανορεξίας, θα ήσουν δικαιολογημένη αν εκτελούσες τον εαυτό σου; Η Julie αναφέρει ότι βρήκε τον Epston όταν η κόρη της απέκτησε και αυτή ανορεξία και νοσηλεύτηκε με κίνδυνο να πεθάνει. Ο Epston βοήθησε να μην νιώθει κακιά, και να βγάλει το «Δικτάτορα Ανορεξία» από τη ζωή της. Τη κατευθύνει προς περισσότερη αγάπη για τον εαυτό και απαλλαγή από την τάση της για τελειομανία, ώστε να είναι έτσι και απέναντι στην κόρη της. Οι ερωτήσεις αυτές έχουν αποτέλεσμα ως σωτήριες λύσεις ανάγκης ώστε να μην τα βάζει το άτομο με τον εαυτό του και σίγουρα έχουν αποτέλεσμα όσο αφορά την πρακτική του γονεϊκού ρόλου. Πόσο όμως βοηθούν σε αυτό που ο Gergen ονομάζει σχεσιακή ευθύνη»; Μήπως από την ανάγκη να μην ενοχοποιηθούν οι γονείς-κάτι για το οποίο είχαν κατηγορηθεί ότι κάνουν οι πρώτοι οικογενειακοί θεραπευτές αλλά και η ψυχανάλυση-δεν συζητείται η ευθύνη του ρόλου τους; Η Julie τι έχει καταλάβει για τη δική της ζωή; Μπορεί να τα βάλει μόνο με την Ανορεξία και καθόλου με την ευθύνη των γονιών της; Γιατί ένιωθε τόσο κακιά; Πρόσφατες εξελίξεις Επηρεασμένοι από τα ευρήματα των νευροεπιστημών και τη σημασία των συναισθημάτων για τις νευρωνικές συνδέσεις, ορισμένοι θεραπευτές τονίζουν τη σημασία που πρέπει να δώσει το μοντέλο του Narrative Therapy στις συναισθηματικές εμπειρίες, και όχι μόνο στις συμπεριφορικές και γνωστικές. Αυτό έχει άμεση επιρροή στον τρόπο που διερευνώνται οι μοναδικές καταλήξεις με περισσότερη έμφαση στο «πότε ένιωσες διαφορετικά» παρά στο «πότε έκανες τα πράγματα διαφορετικά». Παράδειγμα 5 -Πες μου περισσότερα για τη στιγμή που ένιωθες περήφανη; Πότε ένιωσες έτσι; Η θεραπεύτρια ρωτά λεπτομέρειες για το πού, πότε, πώς, περιγραφές του πλαισίου ώστε να ενισχύσει την πιθανότητα να επαναληφθεί αυτή η εμπειρία, συνδέοντας την ενίσχυση της μοναδικής κατάληξης και το νευρωνικό κύκλωμα που την έκανε πραγματικότητα. Περαιτέρω βιωματική επεξεργασία Συζήτηση 4
Συζητείστε τα οφέλη για τα παιδιά των τεχνικών αυτών. Νυχτερινή εγκόπριση, ενούρηση, παιδικοί εφιάλτες. Μελετήστε το φυλλάδιο για τον Sneaky Poo. Περιστατικό και role play Η Ζωή ήρθε για θεραπεία στα 28 της, πιεσμένη από το ρόλο υποστηρικτή και διαμεσολαβητή στην οικογένειά της, κυρίως στη σχέση των γονιών της, που είχε από πολύ μικρή. Υπήρχαν συνεχείς τσακωμοί, και στις αναμνήσεις της κυριαρχεί η αίσθηση μοναξιάς, κυρίως τα βράδια, και η ασυναίσθητη προσπάθεια να τραβήξει το ενδιαφέρον των γονιών της με ψευδοτσακωμούς. Αναφέρει ότι έχει νυχτερινή ενούρηση από τότε που θυμάται τον εαυτό της. Δεν τολμούσε ποτέ να ξυπνήσει τους γονείς της, αν και ήξεραν το πρόβλημα, και περίμενε βρεγμένη μέχρι να ξημερώσει και να βάλει τα σεντόνια στο πλυντήριο. Αντίθετα, όποιο βράδυ είχε μείνει στη γιαγιά, ένιωθε άνετα να την ξυπνήσει και η γιαγιά της άλλαζε αμέσως τα σεντόνια χωρίς να δημιουργείται θέμα. Κάντε ορισμένες σκέψεις για το σύμπτωμα από μια οπτική που να αξιοποιεί τη συστημική οπτική και την οπτική του attachment. Κατόπιν παίξτε ρόλους, αξιοποιώντας ως τρόπο σκέψης την εξωτερίκευση του προβλήματος και την εύρεση μοναδικών καταλήξεων. Γενικές θέσεις μιας αφηγηματικής/κονστρουξιονιστικής οπτικής στη θεραπεία 1. Ζητώ περιγραφές για περισσότερες από μια πραγματικότητα; 2. Ακούω με ένα τρόπο που να μπορώ να κατανοήσω πώς η βιωματική εμπειρία του ατόμου έχει κατασκευαστεί από το κοινωνικό του περιβάλλον; 3. Ποιανού η γλώσσα έχει την κυρίαρχη θέση; Προσπαθώ να καταλάβω και να αποδεχτώ τις γλωσσικές περιγραφές του ατόμου (εκφράσεις, κώδικες κλπ); Αν προσφέρω όρους, ορισμούς, κατηγοριοποιήσεις στη δική μου γλώσσα για ποιο λόγο και με ποιο στόχο το κάνω αυτό; Τι επίδραση μπορεί να έχει αυτό; 4. Ποιες είναι οι ιστορίες που «υποστηρίζουν» το πρόβλημα; Υπάρχουν κυρίαρχες ιστορίες που καταπιέζουν ή περιορίζουν τη ζωή του ατόμου; Υπάρχουν περιθωριοποιημένες ιστορίες που μπορώ να διακρίνω; Πώς μπορώ να τις διερευνήσω και να τις φέρω στο προσκήνιο; 5. Ποιες φωνές ακούγονται στο λόγο του ατόμου; Υπάρχουν κυρίαρχες και περιοριστικές φωνές; Υπάρχουν πιο αδύναμες φωνές που μπορώ να διακρίνω και να ενισχύσω και που μπορεί να είναι πιο απελευθερωτικές; (βλ. μελλοντικό μάθημα). 6. Επικεντρώνομαι περισσότερο στα νοήματα από ό,τι στα γεγονότα; 7. Αξιολογώ το ίδιο το άτομο ή το προσκαλώ να αξιολογήσει ένα εύρος πραγμάτων (π.χ. πώς πάει η θεραπεία, προτιμήσεις για την κατεύθυνση της ζωής του) 8. Τοποθετώ τις απόψεις μου στο πλαίσιο/συγκείμενο των δικών μου εμπειριών (επαγγελματικών, προσωπικών, ιδεολογικών); Είμαι διάφανος/διάφανη για το πλαίσιο/συγκείμενο μου, τις αξίες, προθέσεις μου ώστε το άτομο να μπορεί να αξιολογήσει τις πιθανές προκαταλήψεις μου και τις επιδράσεις τους; 9. Εγκλωβίζομαι σε ένα τρόπο σκέψης που καθοδηγείται από τη γλώσσα της παθολογίας και της «κανονικότητας»; Ορίζουμε μαζί και συνεργατικά με το 5
άτομο ποιο είναι το πρόβλημα βασισμένοι στη δική του εμπειρία; Αποφεύγω να υιοθετώ τη στάση του «ειδικού» που διατυπώνει «υποθέσεις» ερήμην του ατόμου; Πηγές Beaudoin, M-N., Zimmerman, J. (2011). Narrative therapy and interpersonal neurobiology: Revisiting classic practices, developing new emphases. Journal of Systemic Therapies, 30, 1-13. (e-library/articles/therapy/narrative issues). Epston, D. (2011) The corner: Clients who inspired you. Journal of Systemic Therapies, 30, 84-96. (e-library/articles/therapy/narrative issues). Epston, D. (2012). An emergency response to going off your face at school. Explorations: An E-Journal of Narrative Practice, 1, 1-3. (free online) Freedman, J. & Combs, G. (1996). Narrative therapy. The social construction of preferred realities. New York: Norton. Heins, T. & Ritchie, K. (?)Beating Sneaky Poo. Adelaide: The Dulwich Centre. (elibrary/articles/therapy/modalities and techniques) White, M. & Epston, D. (1990). Narrative means to therapeutic ends. New York: Norton. Zimmeman, J.L. & Dickerson, V.C. (1994). Using a narrative metaphor: Implications for theory and clinical practice. Family Process, 33, 233-245. (elibrary/articles/therapy/narrative issues). Περισσότερα άρθρα και βιβλία στην ηλεκτρονική βιβλιοθήκη 6