Οι υπαίθριοι χώροι των οχυρώσεων στα σύγχρονα πολεοδοµικά συγκροτήµατα των ιστορικών πόλεων - Προβλήµατα και δυνατότητες αξιοποίησης τους: Η µελέτη περίπτωσης του Ηρακλείου. Γιατροµανωλάκη Μαρία 1 1 ήµος Ηρακλείου Μυστρά 10, 71305 Ηράκλειο giatromanolaki@heraklion.gr Περίληψη Ο προβληµατισµός εργασίας διατυπώνεται ως εξής: εάν και µε ποιον τρόπο οι ζώνες των οχυρώσεων των σύγχρονων ιστορικών πόλεων, µπορούν να αξιοποιηθούν ως υπαίθριοι ανοικτοί χώροι, που ενσωµατώνονται σε πολεοδοµικά συγκροτήµατα, προκειµένου να συµβάλουν στην αναβάθµιση της ποιότητας του περιβάλλοντος της σύγχρονης ιστορικής πόλης, στην επίλυση λειτουργικών πολεοδοµικών προβληµάτων και στην αναβάθµιση της πολιτισµικής αξίας και την τόνωση της ιστορικής µνήµης της πόλης. Μέσα από την µελέτη περίπτωσης του Ηρακλείου, εντοπίστηκαν τα κύρια προβλήµατα της πόλης, όµοια µε αυτά που συναντιόνται κυρίως στα µεγάλα αστικά κέντρα. Κατόπιν και αφού αναπτύχθηκαν προτάσεις παρεµβάσεων στους χώρους της ενετικής οχύρωσης της πόλης, συµπεραίνουµε ότι τα µεγάλα οχυρωµατικά συγκροτήµατα µπορούν να συµβάλλουν στην βελτίωση των όρων διαβίωσης και της ποιότητας του περιβάλλοντος της, καθώς προσφέρουν ένα µεγάλο, συνεχή χώρο, υπερτοπικού χαρακτήρα, στον οποίο µπορούν να αναπτυχθούν χώροι πρασίνου και αναψυχής σχετιζόµενοι µε τους ιστορικούς πόρους της πόλης. Οι χώροι αυτοί µπορούν να συµβάλλουν θετικά: στην τόνωση της ιστορικής µνήµης των κατοίκων, στην αύξηση του πρασίνου και των δηµόσιων αστικών πάρκων, στη µείωση της κυκλοφορίας και της κυκλοφοριακής συµφόρησης των οχηµάτων, στη δηµιουργία κινήτρων για περπάτηµα ή χρήση του ποδηλάτου, στην εξοικονόµηση φυσικών πόρων, στη δηµιουργία εναλλακτικών εκπαιδευτικών χώρων και την ευαισθητοποίηση των κατοίκων για το περιβάλλον, τη βιώσιµη ανάπτυξη την ιστορική και πολιτιστική κληρονοµιά. Λέξεις- Κλειδιά: Οχυρώσεις, Ιστορικές πόλεις, Αστικό πράσινο, Αστικό περιβάλλον Abstract The hypothesis is as follows: whether and in which way the areas of fortifications of modern historical cities can be developed as open spaces, incorporated in the urban tissue, in order to contribute to the quality of the built environment of the historical cities, to the solution of functional urban problems and to the upgrade of cultural value and the reinforcement of historical memory of city. In the case study of Heraklion, the main environmental problems of the city were detected, problems that are also encountered in large urban centres. Thereupon proposals of interventions in the spaces of the venetian fortification of Heraklion were developed. The final conclusion, drawn from the suggested interventions, is that the spaces of the large fortifications can contribute to the improvement of the quality of the city s environment, because they offer a large, continuous space for the whole city, in which green open and recreational spaces can be developed which are also related to the city s history. These spaces can positively contribute to: the reinforcement of the historical memory of residents, the increase of green spaces and public urban parks, the reduction of traffic and traffic congestion, the encouragement for walking or cycling, the preservation of natural resources, the creation of alternative educational spaces and the sensitisation of residents to the environment, sustainable growth and their historical and cultural heritage. Keywords: Fortifications, Historical cities, City open spaces, City enviroment 1
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ζώνη των τειχών της πόλης του Ηρακλείου χωρίζεται ευδιάκριτα σε δύο τµήµατα, το χερσαίο και το παραθαλάσσιο. Η εργασία αυτή πραγµατεύεται το χερσαίο κοµµάτι και όχι το παραθαλάσσιο, στο οποίο τίθενται ειδικά ζητήµατα διαχείρισης παρακτίων µετώπων πόλεων. Τέτοιοι χώροι παρουσιάζουν ενδιαφέρον τόσο λόγω της θέσης τους στα κέντρα πόλεων, απ όπου συνήθως απουσιάζουν οι ελεύθεροι χώροι, όσο και λόγω του µεγέθους τους. Οι ζώνες των τειχών φαίνεται ότι αποτελούν ευκαιρία για περιβαλλοντική αναβάθµιση της πόλης, ενώ ταυτόχρονα οριοθετούν ένα παραδοσιακό οικιστικό σύνολο (το ιστορικό κέντρο της πόλης). 2. Η ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ Το Ηράκλειο βρίσκεται στη µέση της Βόρειας παραλίας της Κρήτης ανατολικό µήκος Greenwich 25ο 10 και βόρειο πλάτος 35ο 20. Είναι πρωτεύουσα του οµώνυµου Νοµού, µε µακρά ιστορία και εξέχουσα, εµπορική και στρατηγική θέση (Σπανάκης, 1964). Το πολεοδοµικό συγκρότηµα του Ηρακλείου αναπτύσσεται στη βόρεια παραλία της Κρήτης σε µήκος 9 περίπου χιλιοµέτρων (εικ.1). Τείνει όµως να ενωθεί µε τους οικισµούς της βόρειας παραλίας σε όλο το µήκος του νοµού. Σήµερα αριθµεί περίπου 150.000 κατοίκους και περιλαµβάνει τους ήµους Ηρακλείου, Αλικαρνασσού (ανατολικά) και Γαζίου (δυτικά). Μέχρι τις αρχές του 20ου αι. η πόλη αναπτύχθηκε στην περιοχή που περικλείει ο οχυρωµατικός περίβολος των τειχών. Αποτελούσε µία τυπική intra-murαs (εντός τειχών) αστική περιοχή, µία πόλη-φρούριο. Η πόλη παρουσίασε έντονη άναρχη οικιστική ανάπτυξη και εξάπλωση τις τελευταίες δεκαετίες (µεταπολεµικά), χωρίς σχεδιασµό, µε επακόλουθα περιβαλλοντικά και λειτουργικά προβλήµατα. Είναι κυρίως τουριστικό και εµπορικό κέντρο. Εδώ υπάρχει βιοµηχανική περιοχή και βιοτεχνικό πάρκο ενώ εδρεύει Πανεπιστήµιο και Τ.Ε.Ι Εικόνα 1. Αεροφωτογραφία του 1998. Με κόκκινο σηµειώνεται η εθνική οδός (Πηγή: Στεφανοπούλου Κ., Καλλιγιαννάκης Μ., 2001) Η δοµή της πόλης διαµορφώνεται σε ένα σχήµα µονοκεντρικού πυρήνα όπου διοικητικό, πολιτισµικό, επιχειρηµατικό και ιστορικό κέντρο, ταυτίζονται, στην εντός των τειχών πόλη(εικ.1). Προς τον πυρήνα αυτό, συγκλίνουν κατά ακτινικό τρόπο οι βασικές αρτηρίες προσπέλασης από την ενδοχώρα της (εικ. 3), µέσα από τις πύλες και τις ασυνέχειες των ενετικών τειχών. Η υπόλοιπη πόλη αναπτύσσεται οµόκεντρα προς νότο στα όρια του 2
ήµου Ηρακλείου, περιλαµβάνοντας κυρίως περιοχές κατοικίας. Στην παλιά πόλη που οροθετείται εντός των ενετικών τειχών, χαρακτηριστική είναι η µεγάλη συγκέντρωση κεντρικών λειτουργιών (εµπόριο, υπηρεσίες, αναψυχή, τουρισµός, εκπαίδευση) αλλά και κατοικίας. Από την ανάλυση της µελέτης προστασίας και Ανάδειξης Παλιάς πόλης προκύπτει ότι από το σύνολο των επιχειρήσεων στην παλιά πόλη, το 51% είναι εµπορικές, το 31% αφορούν υπηρεσίες, το 13% αφορούν µεταποίηση και εργαστήρια και το 5% αφορούν δραστηριότητες αναψυχής. Οι περισσότερες από τις πιο πάνω δραστηριότητες έχουν εµβέλεια εξυπηρέτησης εκτός από το πολεοδοµικό συγκρότηµα Ηρακλείου, το Ν. Ηρακλείου αλλά και την Περιφέρεια Κρήτης. Η ανάµιξη των χρήσεων και δραστηριοτήτων και η ύπαρξη ενός κέντρου που καταλαµβάνει σηµαντική έκταση της παλιάς πόλης δηµιουργεί θετικές και αρνητικές επιπτώσεις στους κατοίκους του κέντρου. Το υπερκέντρο δίνει τη δυνατότητα στους κατοίκους της πόλης να βιώνουν µε έντονο τρόπο τη ζωντάνια της πόλης σε όλες τις ώρες της ηµέρας, παράλληλα όµως εισπράττουν στην καθηµερινή τους ζωή και το αρνητικό στοιχείο που είναι οι οχλήσεις από τις δραστηριότητες και ιδιαίτερα από την κυκλοφοριακή φόρτιση του κέντρου. Από την ανάλυση της υφιστάµενης κατάστασης από τη Μελέτη Προστασίας και Ανάδειξης Παλιάς Πόλης Ηρακλείου εντοπίζονται τα παρακάτω προβλήµατα που είναι : Η µεγάλη έλλειψη ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων. Η κυκλοφοριακή συµφόρηση και η έλλειψη χώρων στάθµευσης. Η γενικότερη συµφόρηση δραστηριοτήτων και χρήσεων. Η αλλοίωση του παραδοσιακού ιστού της παλιάς πόλης και η καταστροφή και ερείπωση αξιόλογων κτιρίων. Οι υψηλές οικιστικές πυκνότητες. Η ύπαρξη και λειτουργία εγκαταστάσεων που οχλούν και η υποβάθµιση της αισθητικής και εν γένη της ποιότητας του δοµηµένου περιβάλλοντος και του δηµόσιου κοινόχρηστου χώρου1. Εικόνα 2. Το πολεοδοµικό συγκρότηµα του Ηρακλείου: Οικιστική πυκνότητα. Οι µεγαλύτερες πυκνότητες κατοίκων ανά εκτάριο παρατηρούνται στο δυτικό ιστορικό κέντρο εντός των τειχών και στη ζώνη γύρω από τα τείχη που καθορίστηκε από τη επέκταση του σχεδίου πόλεως του 1956. (Πηγή Ζωάκη, 2004) 1 ιαβάζουµε στην ανάλυση της µελέτης προστασίας και ανάδειξης παλιάς πόλης Ηρακλείου: «Στην εντός των τειχών πόλη του Ηρακλείου, όπως άλλωστε και σε κάθε µεγάλη πόλη της χώρας, οι χρήσεις που αναπτύχθηκαν άναρχα και αυτόνοµα καθόρισαν αδρά το µέλλον της πόλης µε αποτέλεσµα µια εικόνα υπερβολικής ανάµειξης χρήσεων που επιτείνεται από την αλόγιστη χρήση διαφηµιστικών πινακίδων και µεταγενέστερων αρχιτεκτονικών προσθηκών. Αποτέλεσµα αυτής της ανάπτυξης ήταν η κάλυψη του χώρου από αλληλοσυγκρουόµενες χρήσεις και φυσικά η υποβάθµιση της ιστορικότητας του αστικού χώρου, της αισθητικής του δηµόσιου χώρου και γενικότερα η αναίρεση κάθε ιστορικής αναφοράς στην πόλη και την ιστορία του Ηρακλείου Γενικά, οι βασικές λειτουργίες και η ιστορικότητα του χώρου ισοπεδώνονται προς χάριν της εµπορικότητας του χώρου.» 3
Αντίστοιχα προβλήµατα εντοπίζονται όχι µόνο στην εντός των τειχών πόλη αλλά και σε όλο το πολεοδοµικό συγκρότηµα σύµφωνα µε την ανάλυση της µελέτης του Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου Ηρακλείου. Εικόνα 3: Οδικό δίκτυο Ηρακλείου. Οι κυκλοφοριακοί φόρτοι τυπικής καθηµερινής. Οι αρτηρίες µε τους µεγαλύτερους κυκλοφοριακούς (15.000-20.000 οχήµατα / ηµέρα) φόρτους διέρχονται την παλιά πόλη µέσω των τριών πυλών των τειχών και των βορείων ρηγµάτων. (πηγή Γ.Π.Σ.) Η παλιά πόλη έχει εντοπιστεί µε κόκκινο κύκλο. πολεοδοµικό ιστό, Η έλλειψη πεζοδρόµων και χώρων ασφαλούς µετακίνησης πεζών και ποδηλάτων, Η έλλειψη χώρων στάθµευσης στην παλιά πόλη. Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσµα: Η εκτενής χρήση του Ι.Χ. για τις µετακινήσεις των κατοίκων του Ηρακλείου και η συγκέντρωση του κυκλοφοριακού φόρτου πάνω στους οδικούς άξονες που διέρχονται το φυσικό όριο των τειχών, Η µεγάλη έλλειψη ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, τόσο στο σύνολο του πολεοδοµικού συγκροτήµατος όσο και στο ιστορικό κέντρο, Η συγκέντρωση του εµπορίου και των υπηρεσιών στην παλιά πόλη και η γενικότερη συµφόρηση δραστηριοτήτων και χρήσεων, Οι σχετικά υψηλές κτιριακές πυκνότητες στην παλιά πόλη και στον γύρω από αυτήν 1. Την Ατµοσφαιρική ρύπανση, η οποία γίνεται περισσότερο αισθητή στους οδικούς άξονες στο κέντρο της πόλης λόγω κυκλοφοριακού φόρτου µε συνεπακόλουθο και 2. Τη ιαφοροποίηση του αστικού µικροκλίµατος 3. Το θόρυβο, ο οποίος στην περίπτωση αυτή συνδέεται µε κυρίως την κυκλοφορία των οχηµάτων, 4. Την ασφάλεια των πεζών, που συνδέεται µε το πλάτος τα υλικά και τη διαµόρφωση των πεζοδροµίων, µε τη έλλειψη δικτύου πεζοδρόµων και τη διαµπερή κίνηση των οχηµάτων µέσα από την παλιά πόλη 5. Την απουσία φυσικών στοιχείων όπως βλάστησης και νερού, σε όλο το εύρος του πολεοδοµικού συγκροτήµατος, που συνδέονται µε τα φαινόµενα του αστικού µικροκλίµατος, την υγεία και διάθεση των κατοίκων και την αντίληψή τους για το φυσικό περιβάλλον, 6. Την υποβάθµιση ποιότητας δηµόσιων και κοινόχρηστων υπαίθριων χώρων, 7. Την υποβάθµιση πολιτιστικών και ιστορικών πόρων χώρων των τειχών αλλά και του αξιόλογου οικιστικού ιστού στη παλιά πόλη του Ηρακλείου. Τα προβλήµατα που εντοπίστηκαν είναι τα κυριότερα προβλήµατα που παρατηρούνται σήµερα στα µεγάλα αστικά κέντρα (Κοσµάκη, ηµούδη 2001). 3. ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ 3.1. Σύντοµη παρουσίαση της σηµερινής κατάστασης της χερσαίας ενετικής οχύρωσης της πόλης. Το µνηµείο των ενετικών τειχών δεσπόζει σε µέγεθος και αίγλη κατά την είσοδο στην παλιά πόλη και αποτελούσε το όριο µέσα στο οποίο αναπτύχθηκε η πόλη µέχρι και το 1945. Έκτοτε ακολούθησε οικιστική επέκταση νότια ανατολικά και δυτικά, µε αποτέλεσµα η ζώνη του συγκροτήµατος των οχυρώσεων να περικλεισθεί µέσα στο πολεοδοµικό συγκρότηµα και οριοθετεί την παλιά πόλη. 4
Εικόνα 4: Ενετική οχύρωση, υφιστάµενη κατάσταση (πηγή. Προσωπική επεξεργασία σε χάρτη της πόλης.) Σήµερα το τείχος που περιβάλλει την παλιά πόλη (εικ.4) αποτελείται από επτά καρδιόσχηµους προµαχώνες 2 που ενώνονται µεταξύ τους µε τα ευθύγραµµα τµήµατα της περιτείχισης και περιβάλλεται από τάφρο πλάτους, που κυµαίνεται µεταξύ 35-60 µέτρων Τα διασωζόµενα τµήµατα της βασικής κατασκευής των ενετικών οχυρώσεων µαζί µε τα νεότερα τµήµατα που γεφυρώνουν τα ρήγµατα των τειχών, σήµερα παρέχουν τη δυνατότητα για ένα συνεχή περίπατο, σε ένα επίπεδο υψηλότερο από αυτό της πόλης, ο οποίος ξεκινώντας από τον προµαχώνα του Αγ. Ανδρέα δυτικά και αφού διασχίσει τους προµαχώνες Παντοκράτορα, Βηθλεέµ, Μαρτινέγκο και Ιησού, καταλήγει στον προµαχώνα Βιτούρι, όπου διακόπτεται η συνέχεια του τείχους προς τον προµαχώνα της Σαµπιονέρα και το ενετικό λιµάνι Η τάφρος δεν είναι πάντα εµφανώς διαχωρισµένη από τη νεότερη πόλη, ενώ παρουσιάζει διασπασµένη συνέχεια κυρίως λόγω των κύριων οδικών αξόνων από και προς την παλιά πόλη. Η περιοχή της τάφρου φιλοξενεί διάφορες χρήσεις όπως χώρους στάθµευσης, αθλητικές εγκαταστάσεις, υπαίθριο θέατρο, παιδικές χαρές, αγροκήπιο του ήµου κ.α. Οι φυτεύσεις αποτελούνται από ιθαγενή φυτά στα οποία έχουν κατά καιρούς προστεθεί και άλλα καλλωπιστικά φυτά δενδρώδους, θαµνώδους ή χαµηλής βλάστησης. Γενικώς στην περίβολο των τειχών και το πρανές προς την παλιά πόλη υπάρχει χαµηλή βλάστηση είτε από χλοοτάπητα είτε από χαµερπείς φυτεύσεις. Στο νότιο νοτιοανατολικό τµήµα της τάφρου εντοπίζεται πυκνή δενδρώδης βλάστηση µε µεγάλη ποικιλία φυτεύσεων, όπου είναι και η υπηρεσία πρασίνου του ήµου. Τα υπόλοιπα ελεύθερα τµήµατα της τάφρου διαµορφώνονται µε καλλωπιστικές διάσπαρτες φυτεύσεις. 3.2. Στρατηγική αντιµετώπισης προβληµάτων Το µνηµείο των τειχών τόσο λόγω του µεγέθους του αλλά και λόγω της θέσης του δίνει τη δυνατότητα για αντιµετώπιση πολλών πολεοδοµικών προβληµάτων µε µόνα εργαλεία τη διαχείριση δυο βασικών παραµέτρων εντός της χερσαίας ζώνης: του πρασίνου και της κυκλοφορίας οχηµάτων και πεζών. Από τις πλέον σηµαντικές παραµέτρους για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής στη πόλη είναι η αύξηση του πρασίνου και των επιφανειών πρασίνου εντός του αστικού ιστού. Με αυτόν τον τρόπο αντιµετωπίζονται προβλήµατα όπως η διαφοροποίηση του αστικού µικροκλίµατος, η ατµοσφαιρική ρύπανση, η έλλειψη επαρκών δηµόσιων κοινόχρηστων χώρων και φυσικά, η υποβάθµιση και η απουσία φυσικών στοιχείων. ιαχειριζόµενοι τον χώρο των τειχών ως ένα µεγάλο αστικό πάρκο, δίνει τη δυνατότητα αύξησης του πρασίνου στις ελεύθερες επιφάνειες της οχύρωσης και κατά συνέπεια αύξηση του πρασίνου της πόλης. Καθώς πρόκειται για αρχαιολογικό χώρο το ΥΠΠΟ έχει σε γενικές γραµµές απαγορεύσει τις νέες φυτεύσεις. Όµως καθώς τα οφέλη από την αύξηση του πρασίνου είναι πολύ σηµαντικά, ακολούθως διερευνάται µε ποιο τρόπο, σε ποιες περιοχές και µε τι είδη θα µπορούσε να γίνει η αναγκαία για την πόλη αύξηση του αστικού πράσινου, χωρίς να κινδυνεύει ή να προσβάλλεται το µνηµείο. 2 Από δυτικά προς ανατολικά τους Αγ. Ανδρέα, Παντοκράτορα, Βηθλεέµ, Μαρτινέγκο, Ιησού, Βιτούρι, Σαµπιονέρα 5
Όσον αφορά τα είδη, η χρήση ενδηµικών, αυτοφυών φυτών και φυτών που έχουν εγκλιµατιστεί ενδείκνυται. Τα εγκλιµατισµένα στις τοπικές συνθήκες φυτά έχουν ανάγκη µικρής καλλιεργητικής φροντίδας 3 εποµένως και οικονοµία σε νερό και, κατά µείζονα λόγο, αποτελούν αναπόσπαστο µέλος των οικολογικών στοιχείων µιας περιοχής. Στην Καλιφόρνια η σχολή της Αρχιτεκτονικής τοπίου στην Ποµόνα µε τον John Lyle, εισήγαγε την έννοια «αστική γεωπονία» µετά την πρώτη ενεργειακή κρίση του 1974: Σε µια άνυδρη µητροπολιτική περιοχή όπως το Λος Άντζελες (όπου το κλίµα της περιοχής είναι παρόµοιο µε το µεσογειακό), µε πολλούς κήπους η κατανάλωση ύδατος ήταν υψηλή για τη συντήρηση χλοοτάπητα και καλλωπιστικών δέντρων. Η βασική θέση ήταν ότι κατ αρχήν πρέπει να χρησιµοποιηθούν φυτά χρήσιµα, που χρειάζονται λιγότερο νερό στο ζεστό κλίµα της περιοχής. Έτσι άρχισαν να χρησιµοποιούνται αρωµατικά φυτά και βότανα όπως δενδρολίβανο, θυµάρι, ρίγανη, κ.α. για εδαφοκάλυψη και θάµνους ενώ συνδυασµοί δένδρων όπως δαµασκηνιές, αµυγδαλιές, εσπεριδοειδή, κ.α. προσφέρουν αισθητικούς συνδυασµούς µε τα διάφορα χρώµατα φυλλωµάτων καθώς και άνθιση και αρώµατα σε άλλες εποχές και παράλληλα καρπούς έτσι ακριβώς όπως ήταν οι κήποι των σπιτιών στους Ελληνικούς παραδοσιακούς οικισµούς (Becman,2001). Εικόνα 5: Οι βυθισµένοι ανοιχτοί χώροι είναι ενδιαφέρουσα λύση για την προστασία από το θόρυβο και από τον άνεµο.(πηγή Χρυσοµαλλίδου Ν., κ.α., 2001) Η περιοχή της τάφρου είναι ο χώρος που προσφέρεται περισσότερο από τα υπόλοιπα µέρη της ενετικής οχύρωσης, για αύξηση του πράσινου της πόλης, καθώς ήδη από την ενετική εποχή η τάφρος χρησιµοποιούνταν για καλλιέργειες σε περιόδους ειρήνης, αλλά και πιθανές αρδεύσεις στην τάφρο, δεν επιβαρύνουν τις τοιχοποιίες µε επιπλέον φορτίσεις. Η χρήση των φυτεύσεων πρέπει να είναι τέτοια που να παρέχει τις αναγκαίες συνθήκες παραµονής των χρηστών σε αυτούς: ικανοποιητικό ηλιασµό και σκιασµό, προστασία από τον άνεµο και το θόρυβο. Προτείνεται η δηµιουργία µιας ζώνης προστασίας από δενδρώδη βλάστηση, περιµετρικά εντός της τάφρου ενώ στο τµήµα της τάφρου κοντά στο τείχος προτείνονται χαµηλότερες φυτεύσεις µε θάµνους προκειµένου να είναι ορατή η όψη του τείχους στον χρήστη που βρίσκεται µέσα στην τάφρο (εικ.5). Η περιµετρική ζώνη δενδρωδών φυτεύσεων προσφέρει πολλαπλά οφέλη στον χώρο της τάφρου: λειτουργεί ως ζώνη απορρόφησης του θορύβου που προέρχεται από την κυκλοφορία των οχηµάτων στους γύρω οδικούς άξονες, κατακρατεί τους αερίους ρύπους που προέρχονται από την κυκλοφορία των οχηµάτων, προστατεύει από τον ήλιο καθώς βρίσκεται στο νότιο τµήµα της τάφρου 4, προστατεύει το χώρο της τάφρου από τους νότιους ανέµους. Όσον αφορά στους προµαχώνες, προτείνεται η χρήση θάµνων ύψους έως 2µ, προκειµένου να το ριζικό τους σύστηµα να µη δηµιουργεί στατικό πρόβληµα στις λιθοδοµές αλλά να παρέχεται προστασία από τον ήλιο και τον άνεµο. Η προστασία από ήλιο µπορεί να γίνει και µε τεχνητά στοιχεία (όπως ελαφριά στέγαστρα ή εφελκυόµενες µεµβράνες), στην περίπτωση που οι φυτεύσεις δεν επαρκούν. Εικόνα 6: Προτεινόµενο πράσινο στην ενετική οχύρωση. (πηγή. Προσωπική επεξεργασία σε χάρτη της πόλης.) Οι φυτεύσεις της περιβόλου και το 3 Αυτό σηµαίνει και µικρές ανάγκες σε επιπλέον νερό, λιπάνσεις και γενικά τις καλύτερες αντοχές στις τοπικές κλιµατικές συνθήκες. κ.α. 4 µε κατάλληλο συνδυασµό αειθαλών και φυλλοβόλων µπορεί να επιτευχθεί ηλιασµός των κύριων χώρων στους χειµερινούς µήνες και σκιασµός τους κατά τους θερινούς. 6
εσωτερικό πρανές των τειχών είναι απαραίτητο να έχουν µικρές ανάγκες σε νερό και ρηχό ριζικό σύστηµα προκειµένου να µην επιβαρύνουν τις λιθοδοµές µε µεγάλες πιέσεις και διαβρώσεις. Η προετοιµασία του εδάφους στην περίβολο και τους προµαχώνες µπορεί να γίνεται µε τις αρχές κατασκευής ταρατσόκηπου για την προστασία των οχυρώσεων από επικίνδυνες φορτίσεις και διάβρωση από την υγρασία. Στην περίβολο, το εσωτερικό πρανές το αντέρεισµα της τάφρου και το φρύδι των προµαχώνων, ενδείκνυται η χρήση ενδηµικών χαµερπών θάµνων και γενικότερα φυτών εδαφοκάλυψης µε µικρές ανάγκες σε νερό και ρηχό ριζικό σύστηµα. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζονται γενικές αρχές οργάνωσης του πράσινου. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται λεπτοµερέστερος σχεδιασµός των φυτεύσεων των υπαίθριων χώρων των οχυρώσεων, στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής διαµόρφωσης των υπαίθριων χώρων. Επιπλέον προτέινεται η διαχείριση της κυκλοφορίας πεζών και οχηµάτων µε στόχο τη µείωση της κυκλοφορίας οχηµάτων στα τοπικά δίκτυα. Εάν επιτύχουµε µείωση της κυκλοφορίας στα τοπικά οδικά δίκτυα, µπορεί να περιοριστεί η απαιτούµενη επιφάνεια για την κίνηση των οχηµάτων και η µείωση της αέριας και ηχητικής ρύπανσης. Έτσι διατίθεται περισσότερος χώρος για την κίνηση των πεζών και των ποδηλάτων. Αυτό επιτυγχάνεται α) µε τη διαπλάτυνση και αναδιαµόρφωση των πεζοδροµιών, β) µε τη µετατροπή ορισµένων δρόµων σε αποκλειστικούς πεζόδροµους (σε στενούς δρόµους, σε περιοχές σχολείων), γ) µε τη µετατροπή τοπικών δρόµων σε δρόµους ήπιας κυκλοφορίας, όπου η κίνηση των πεζών και των ποδηλάτων συνυπάρχει µε την κίνηση και τη στάθµευση των αυτοκινήτων (Βλαστός, 1999). Εικόνα 7: Πρόταση οργάνωσης κυκλοφορίας πεζών και σύνδεση τους µε ΜΜΜ. (πηγή. Προσωπική επεξεργασία σε χάρτη της πόλης.) Η πρόταση κυκλοφορίας και στάθµευσης από τη Μελέτη Προστασίας και Ανάδειξης παλιάς πόλης έχει διαχειριστεί την κυκλοφορία µε στόχο τον αποκλεισµό της διαµπερούς κυκλοφορίας των οχηµάτων στην παλιά πόλη. Με τη µελέτη αυτή προτείνεται η δηµιουργία κυκλοφοριακών βρόχων κύριας κυκλοφορίας, η µετατροπή τοπικών δρόµων σε δρόµους ήπιας κυκλοφορίας, η χωροθέτηση πολλών µικρών χώρων στάθµευσης 5, ενώ σε προτεραιότητα µπαίνει ο πεζός για τον οποίο σχεδιάζεται δίκτυο αποκλειστικών πεζοδρόµων πάνω σε αξιόλογες πολιτιστικές διαδροµές. Επιπλέον εκµεταλλευόµενοι την ύπαρξη των παλαιών πυλών µπορούν να βρεθούν νέες συνδέσεις παλιάς και νεότερης πόλης µέσω αυτών (εικ. 7). Χωροθετόντας χώρους στάθµευσης σε άµεση λειτουργική σχέση µε τις παλιές πύλες και πυλίδες επιτυγχάνοµε: Χωροθέτηση χώρων στάθµευσης εκτός τειχών, Είσοδο του πεζού στην παλιά πόλη καθώς η πρόσβαση µέσω των πυλών δεν επιτρέπει την χρήση Ι.Χ., ραστικό περιορισµό της κίνησης των Ι.Χ. στην παλιά πόλη µε τη µη είσοδο 6 τους και κατά συνέπεια την αποφυγή κυκλοφοριακής συµφόρησης στους κύριους οδικούς άξονες κατά τις ώρες αιχµής. Είναι απαραίτητο προκειµένου το µέτρο να λειτουργήσει καλύτερα να συνδεθούν οι έξοδοι από τις πύλες και πυλίδες προς την παλιά πόλη µε άνετα πεζοδρόµια και πεζόδροµους µε το κύριο δίκτυο πεζοδρόµων και µε τις στάσεις των ΜΜΜ. 5 Ώστε να αποφεύγεται ο κυκλοφοριακός φόρτος από και προς τους χώρους στάθµευσης κατά τις ώρες αιχµής. 6 Το µέτρο αυτό έχει τη µορφή κινήτρου και όχι τη µορφή της απαγόρευσης. 7
5. ΣΥΖΗΤΗΣΗ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κάθε πόλη αποτελεί έναν εξελισσόµενο οργανισµό µε ιδιαίτερη ταυτότητα, η ιστορικότητα της οποίας µπορεί να αναδειχτεί ή να εξαφανιστεί µέσα από πολεοδοµικούς µηχανισµούς ανάπτυξης. Οι πόλεις σήµερα, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στις αρνητικές επιπτώσεις µέσα από τις σύγχρονες εξελίξεις. Οι οχυρώσεις µιας πόλης αποτελούν ένα σηµάδι στο τοπίο της πόλης µε το οποίο αποδεικνύεται και υπενθυµίζεται η κληρονοµιά της ιστορίας της. Μέσα από την µελέτη περίπτωσης του Ηρακλείου, βλέπουµε ότι τα µεγάλα οχυρωµατικά συγκροτήµατα µπορούν να συµβάλλουν στην βελτίωση των όρων διαβίωσης και της ποιότητας του περιβάλλοντος της πόλης. Τέτοια συγκροτήµατα προσφέρουν ένα µεγάλο, συνεχή χώρο σε άµεση σχέση µε το πολεοδοµικό κέντρο, εποµένως υπερτοπικού χαρακτήρα, στον οποίο µπορεί να αναπτυχθούν χώροι πρασίνου και αναψυχής σχετιζόµενοι µε τους ιστορικούς πόρους της πόλης. Οι χώροι αυτοί µπορούν να συµβάλουν θετικά: στην τόνωση της ιστορικής µνήµης των κατοίκων στην αύξηση του πρασίνου της πόλης και την ανάδειξη της τοπικής χλωρίδας / βιοποικιλότητας στην αύξηση των δηµόσιων αστικών πάρκων και του αστικού πρασίνου στη µείωση της κυκλοφορίας και της κυκλοφοριακής συµφόρησης των οχηµάτων στη µείωση των ατυχηµάτων και στην αύξηση της ασφάλειας των πεζών στη δηµιουργία κινήτρων για περπάτηµα ή χρήση του ποδηλάτου στη δηµιουργία εναλλακτικών εκπαιδευτικών χώρων και την ευαισθητοποίηση των κατοίκων για το περιβάλλον, τη βιώσιµη ανάπτυξη την ιστορική και πολιτιστική κληρονοµιά στην εξοικονόµηση φυσικών πόρων Τέλος η ανάλυση και ο σχεδιασµός των στρατηγικών των επεµβάσεων στις ιστορικές πόλεις µπορεί να αντιµετωπίζονται στη βάση της διαλεκτικής σχέσης άνθρωπος περιβάλλον - τόπος, προκειµένου ο κάτοικος «να ζήσει στην πόλη του αρµονικά µε τους συµπολίτες του κι ακόµα να µπορέσει να συνυπάρξει στον πλανήτη µε τα δισεκατοµµύρια των συνανθρώπων του σε ένα περιβάλλον που δεν θα έχει «καταναλωθεί» από τις προηγούµενες γενιές» (Αραβαντινός, 1997). 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αραβαντινός Α., Πολεοδοµικός Σχεδιασµός - Για µια βιώσιµη ανάπτυξη του αστικού χώρου, εκδόσεις Συµµετρία, Αθήνα 1997. Βλαστός Θ., «ίκτυα µεταφορών και περιβαλλοντικές επιπτώσεις», Σχεδιασµός Πόλεων και περιβαλλοντικές επιπτώσεις, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο, Πάτρα, 1999 ήµος Ηρακλείου, Μελέτη προστασίας και ανάδειξης της παλιάς πόλης Ηρακλείου. Φάση Α, Ανάλυση Αναγνώριση Αξιολόγηση.Σεπτέµβριος1999 Ζωάκη Ε., ιαχείριση Αστικών Στερεών Αποβλήτων Μελέτη Περίτωσης : Ηράκλειο Κρήτης, ΕΑΠ, Πάτρα 2004. Κοσµάκη Π. και ηµούδη Α., «Βελτίωση των όρων διαβίωσης και της ποιότητας του περιβάλλοντος στον αστικό χώρο» Βιοκλιµατικός Σχεδιασµός Κτιρίων και Περιβάλλοντος Χώρου, Τόµος Β, Εκδόσεις ΕΑΠ, Πάτρα, 2001. Σπανάκης Στ., Κρήτη, Τουρισµός Ιστορία Αρχαιολογία, Τόµος Α, Εκδόσεις Σφακιανός, Ηράκλειο 1964. Στεφανοπούλου Κ., Καλλιγιαννάκης Μ., Σχεδιάζοντας για την ανατολική τάφρο του Ηρακλείου, ιπλωµατική εργασία., Αθήνα Φεβρουάριος 2001 Υ.ΠΕ.ΧΩ. Ε., Μελέτη τροποποίησης του Γενικού Πολεοδοµικού σχεδίου Ηρακλείου, Αθήνα, Ιούλιος 2000. Χρυσοµαλλίδου Ν., Χρυσοµαλλίδης Μ., Θεοδοσίου Θ., «Αρχές Σχεδιασµού και Εφαρµογές» Σχεδιασµός Υπαίθριων Χώρων µε Βιοκλιµατικά Κριτήρια, επιµ. έκδ. Κίκηρα Μ., ΚΑΠΕ, εκδ. Επτάλοφος Α.Ε. Ελλάδα, 2004. Beckman E. P., (Μετάφραση Αγαθοκλή Κ. Τογανίδη Σ. ), «Αρχές και µέθοδοι σχεδιασµού ανοικτών χώρων και µέσα βελτίωσης του µικροκλίµατος στο δοµηµένο περιβάλλον». Θ.Ε. Βιοκλιµατικός σχεδιασµός κτιρίων και περιβάλλοντος χώρου, Τόµος Β, Προβλήµατα αποκατάστασης στη µικρή κλίµακα του αστικού χώρου. Βιοκλιµατικός σχεδιασµός υπαίθριων χώρων. Ε.Α.Π. Πάτρα 2001. 8