Αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα: Σκέψεις για το όνομα

Ανασκόπηση EΛΛΗΝΙΚΗ ΡΕΥΜΑΤΟΛΟΓΙΑ 2011,22(1):45-49 Αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα: Σκέψεις για το όνομα Α. Ανδριανάκος Άμ. Επ. Καθηγητής Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ποικίλοι όροι χρησιμοποιούνται τόσο στην ελληνική όσο και στη διεθνή ιατρική βιβλιογραφία για την ονομασία της ομάδας των οροαρνητικών σπονδυλαρθριτίδων και της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας. Μετά από προσεκτική και συγκριτική α- νάλυση από πλευράς γραμματικής και εννοιολογικής όλων των χρησιμοποιούμενων όρων, θεωρούμε ότι στην πρώτη περίπτωση ο όρος «οροαρνητικές σπονδυλαρθρίτιδες» είναι ο ορθός για την ονομασία της γνωστής ομάδας των φλεγμονωδών ρευματικών παθήσεων, διότι περιγράφει και αναδεικνύει τα κύρια και κοινά ορολογικά, ιστολογικά και κλινικά χαρακτηριστικά τους. Στη δεύτερη περίπτωση ο όρος «αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα» είναι ο ορθός, διότι πρώτον υποδηλώνει ότι η φλεγμονώδης προσβολή δεν αφορά μόνο τους σπονδύλους, αλλά και όλες τις αρθρώσεις της σπονδυλικής στήλης, και δεύτερον περιγράφει πλήρως τα κύρια κλινικά χαρακτηριστικά της νόσου καθώς και τη δυναμική της εξέλιξής της σε αγκύλωση της σπονδυλικής στήλης σε πολλούς ασθενείς, όχι όμως σε όλους. Ελληνική Ρευματολογία 2011, 22(1):45-49 Πυθίας 1, 113 64 Αθήνα Τηλ.: 210-8648-850 Fax: 210-8648-406 e-mail: eire@otenet.gr Αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα: Σκέψεις για το όνομα Όπως είναι γνωστό, η διεθνής ιατρική ορολογία κατακλύζεται από όρους που προέρχονται από λέξεις της ελληνικής γλώσσας. Πολλές φορές όμως οι αγγλικοί για παράδειγμα όροι, που προέρχονται από ελληνικές λέξεις και χρησιμοποιούνται για την περιγραφή διαφόρων νοσημάτων, δεν είναι ορθοί από γραμματικής και εννοιολογικής πλευράς. Επίσης, συχνό είναι το φαινόμενο της λανθασμένης μετάφρασης και απόδοσης στην ελληνική ιατρική βιβλιογραφία ορισμένων ελληνογενών ξένων ιατρικών όρων. Και 45

Αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα: Σκέψεις για το όνομα τα δύο αυτά φαινόμενα διαπιστώνονται στην ορολογία, που χρησιμοποιείται τόσο στη διεθνή όσο και στην ελληνική ιατρική βιβλιογραφία, και αφορά στις οροαρνητικές σπονδυλαρθριτίδες και στην αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Οι όροι που χρησιμοποιούνται στη διεθνή αλλά και στην ελληνική ιατρική βιβλιογραφία για την ονομασία τόσο της ομάδας των οροαρνητικών σπονδυλαρθριτίδων, όσο και του συχνότερου μέλους αυτής της ομάδας, δηλ. της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας 1, ποικίλλουν λόγω έλλειψης ομοφωνίας ως προς την ορθότητα καθενός από τους όρους αυτούς. Στην ελληνική βιβλιογραφία οι όροι αυτοί είναι οι εξής: «οροαρνητικές σπονδυλαρθρίτιδες ή σπονδυλαρθροπάθειες ή σπονδυλοαρθροπάθειες» και «αγκυλωτική ή αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα ή σπονδυλίτιδα ή σπονδυλαρθροπάθεια» 2-9 και στην αγγλική «seronegative spondylarthritides or spondylarthropathies or spondyloarthropathies» και «ankylosing spondylitis» 10,11. Ποιοι όμως από τους όρους αυτούς είναι ορθοί από πλευράς γραμματικής και εννοιολογικής, ώστε τελικά να επιτευχθεί ομοφωνία ως προς τη χρήση τους για την ονομασία αυτών των παθήσεων; Στην ελληνική ιατρική ορολογία οι λέξεις με την κατάληξη «-ίτιδα» σημαίνουν φλεγμονή στο όργανο ή στον ιστό, στα οποία αναφέρεται η χρησιμοποιούμενη λέξη. Αντίθετα, οι όροι που έχουν την κατάληξη «-πάθεια» σημαίνουν παθήσεις που δεν σχετίζονται με φλεγμονή και οφείλονται σε εκφυλιστικά, μεταβολικά ή άλλα μη φλεγμονώδη αίτια. Στην ομάδα των οροαρνητικών σπονδυλαρθίτιδων περιλαμβάνονται ορισμένες φλεγμονώδεις ρευματικές παθήσεις, όπως η αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα, η ψωριασική αρθρίτιδα, η αντιδραστική αρθρίτιδα και η εντεροπαθητική αρθρίτιδα, διότι έχουν μερικά κοινά χαρακτηριστικά. Τα κύρια και κοινά ορολογικά, ιστολογικά και κλινικά χαρακτηριστικά των οροαρνητικών σπονδυλαρθριτίδων είναι η απουσία ρευματοειδούς παράγοντα από τον ορό του αίματος των ασθενών, η φλεγμονή στις ιερολαγόνιες αρθρώσεις, στις αρθρώσεις της σπονδυλικής στήλης, σε περιφερικές αρθρώσεις και στις ενθέσεις, δηλ. στις θέσεις πρόσφυσης του ινώδους δακτυλίου του μεσοσπονδυλίου δίσκου και των συνδέσμων πάνω στους σπονδύλους, αλλά και διαφόρων τενόντων πάνω σε οστά, καθώς και η προσβολή ορισμένων εξωσπονδυλικών οργάνων. Επομένως, ο όρος «οροαρνητικές σπονδυλαρθρίτιδες» είναι ο ορθός, διότι περιγράφει και αναδεικνύει τα κύρια και κοινά γνωρίσματα αυτών των παθήσεων. Αντίθετα, οι όροι «οροαρνητικές σπονδυλαρθροπάθειες» ή απλώς «σπονδυλαρθροπάθειες» ή «σπονδυλοαρθροπάθειες» δεν είναι ορθοί, διότι δεν υποδηλώνουν ότι η φλεγμονή είναι το βασικό ιστολογικό χαρακτηριστικό αυτών των παθήσεων. Ο τελευταίος μάλιστα όρος εμπεριέχει και το γραμματικό λάθος της μη συναίρεσης δύο διαδοχικών φωνηεντικών φθόγγων, που ανήκουν σε διαφορετικές συλλαβές των λέξεων «σπόνδυλος» και «αρθροπάθεια» από τις οποίες προέρχεται η σύνθετη λέξη «σπονδυλαρθροπάθεια». Το θέμα του ορθού όρου για την ονομασία της αγκυλωτικής σπονδυλαρθρίτιδας μας είχε απασχολήσει αρχικά, όταν μελετήσαμε τόσο την κυτταρική όσο και τη χυμική ανοσία σε ασθενείς με τη νόσο αυτή 2,3, καθώς και σε συγγενείς τους 4,5, και αργότερα στις ελληνικές εκδόσεις του «Primer on the Rheumatic Diseases», 9th και 12th edition, το 1993 και το 2005 αντίστοιχα 6,7. Μετά από προσεκτική μελέτη και συγκριτική ανάλυση των διαφόρων όρων που χρησιμοποιούνται για την ονομασία αυτής της νόσου, θεωρούμε ότι ο όρος «αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα» είναι ο ορθός και όχι οι όροι «αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα ή σπονδυλίτιδα ή σπονδυλαρθροπάθεια» για τους παρακάτω λόγους: α) Τα κύρια και χαρακτηριστικά συμπτώματα της νόσου είναι η φλεγμονώδης οσφυαλγία και η δυσκαμψία της οσφυϊκής μοίρας της σπονδυλικής στήλης, η οποία στα πλαίσια της φυσικής πορείας της νόσου μπορεί να επεκτείνεται ανιόντως και να εξελίσσεται προκαλώντας περιορισμό της κινητικότητας της σπονδυλικής στήλης και τελικά, μετά από αρκετά χρόνια, αγκύλωσή της όχι στο 46

Α. Ανδριανάκος σύνολο των ασθενών, αλλά περίπου στα 2/3 αυτών 11. Σήμερα βέβαια η εξέλιξη αυτή, όπως διαπιστώνεται στην κλινική πράξη, έχει τροποποιηθεί με τη χρήση των αντι-tnf παραγόντων για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της νόσου. Ωστόσο, ο όρος που αναφέρεται στην ονομασία της νόσου θα πρέπει να υποδηλώνει τα κύρια γνωρίσματά της, δηλ. τη φλεγμονή, τη δυσκαμψία, και τη δυναμική της εξέλιξης της νόσου σε αγκύλωση της σπονδυλικής στήλης. β) Το βασικό κλινικό και ιστολογικό χαρακτηριστικό της νόσου είναι η φλεγμονή, που εντοπίζεται όχι μόνο στις ιερολαγόνιες αρθρώσεις, στις αποφυσιακές αρθρώσεις των σπονδύλων και σε περιφερικές αρθρώσεις, αλλά και στις άλλες αρθρώσεις της σπονδυλικής στήλης, όπως είναι οι ατλαντοαξονικές, οι πλευροσπονδυλικές και οι πλευρεγκάρσιες, καθώς και στις ενθέσεις του ινώδους δακτυλίου του μεσοσπονδυλίου δίσκου και διαφόρων συνδέσμων και τενόντων πάνω σε οστά. Επιπλέον, σε αρκετούς ασθενείς η φλεγμονώδης εξεργασία μπορεί να εντοπίζεται και σε εξωσπονδυλικά όργανα, όπως είναι τα μάτια, το έντερο και η καρδιά. Επομένως, είναι σαφές ότι ο όρος «σπονδυλαρθρίτιδα» είναι ο ορθός, διότι αποδίδει και περιγράφει όχι μόνο τη βασική ιστολογική αλλοίωση της νόσου, δηλ. τη φλεγμονή, αλλά και τις χαρακτηριστικές ε- ντοπίσεις της. Αντίθετα, ο όρος «σπονδυλίτιδα» δεν είναι ορθός, διότι σημαίνει ότι η φλεγμονή εντοπίζεται μόνο σε σπόνδυλο ή σπονδύλους, ενώ ο όρος «σπονδυλαρθροπάθεια» δεν είναι επίσης ορθός, διότι δεν σημαίνει φλεγμονή, αφού στερείται της χαρακτηριστικής για τη φλεγμονή κατάληξης «-ίτιδα». γ) Η λέξη «αγκύλωση» προέρχεται από το ρήμα αγκυλώνω 12 και στην κυριολεξία σημαίνει κύρτωση, καμπύλωση 12,13, ενώ ως ιατρικός όρος σημαίνει «ανικανότητα κινήσεως μιας αρθρώσεως» 12, ή, το ίδιο, «αναστολή της λειτουργίας μιας αρθρώσεως, ακαμψία λόγω θραύσματος οστού ή χόνδρου που έχει παγιδευτεί ανάμεσα στις άκρες των οστών ή λόγω κάκωσης ή νόσου των αρθρώσεων» 13. Είναι αυτονόητο ότι, όταν η λέξη «αγκύλωση» χρησιμοποιείται σε ιατρικά κείμενα, έχει σαφώς, ως ιατρικός όρος, την παραπάνω και μόνο έννοια και καμία άλλη. Η επιχειρηματολογία σε πρόσφατο σχετικό άρθρο 9 κατά του όρου «αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα» και υπέρ του όρου «αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα» είναι αντιφατική. Στην πρώτη περίπτωση ο συγγραφέας του άρθρου, χρησιμοποιώντας τη λέξη «αγκύλωση» με την κατά κυριολεξία έννοιά της, δηλ. ότι «αγκύλωση σημαίνει κύρτωση, καμπύλωση», υποστηρίζει ότι ο όρος «αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα» δεν είναι ορθός, επειδή θεωρεί ότι «δεν είναι μόνο η κύρτωση της σπονδυλικής στήλης (το τελικό σχεδόν αποτέλεσμα της νόσου) που πρέπει να αποδώσει ο όποιος όρος χρησιμοποιηθεί για την ονομασία της νόσου». Αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση, χρησιμοποιώντας τη λέξη «αγκύλωση» με την έννοιά της ως ιατρικού όρου, δηλ. ότι «αγκύλωση σημαίνει αναστολή της λειτουργίας μιας αρθρώσεως», διατείνεται ότι ο ορθός όρος είναι εκείνος της «αγκυλοποιητικής σπονδυλαρθρίτιδας». δ) Το επίθετο «αγκυλωτικός» 14 («ankylotic» 15,16 ), όπως και η λέξη «αγκύλωση», παράγεται από το ρήμα (αρχ.) αγκυλώ (-όω) ή (νεοελλ.) αγκυλώνω με την παραγωγική κατάληξη «-τικός», σύμφωνα με τους κανόνες της ελληνικής γραμματικής και την αρχή της αναλογικότητας, όπως π.χ. τα επίθετα δηλωτικός (από το δηλόω, -ώ), υπνωτικός (από το υπνόω, -ώ), συμπαθητικός (από το συμπαθέω, -ώ, και πλείστα άλλα 17,18. Τα επίθετα αυτά σημαίνουν «ικανότητα, κλίση, τάση ή επιτηδειότητα σ αυτό που δηλώνει το ρήμα» 18,19. Έτσι, το επίθετο αγκυλωτικός σημαίνει «αυτός που έχει την ικανότητα ή την τάση να κάνει αγκύλωση». Επομένως, από γραμματικής και εννοιολογικής πλευράς ο όρος «αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα» είναι ο ορθός, διότι υποδηλώνει πλήρως τα κύρια κλινικά και ιστολογικά χαρακτηριστικά της νόσου και τις εντοπίσεις της φλεγμονής, καθώς και τη δυναμική της εξέλιξης της νόσου σε αγκύλωση της σπονδυλικής στήλης σε πολλούς, αλλά όχι σε όλους τους ασθενείς. ε) Τέλος, η λέξη «αγκυλοποιητική» είναι σύνθετη 47

Αγκυλοποιητική σπονδυλίτιδα: Σκέψεις για το όνομα και παράγεται από το επίθετο «αγκύλος» και το λεξικό επίθημα «-ποιητικός». Το επίθετο «αγκύλος, -η, -ο» παράγεται από τη λέξη «άγκος» (=το κυρίως καμπύλον ή κοίλον) 20 και σημαίνει «κυρτός, καμπύλος, γαμψός» 21. Επομένως, ο προτεινόμενος όρος «αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα» 9 σημαίνει ότι η νόσος «ποιεί, δηλ. δημιουργεί, αγκύλη, δηλ. κυρτή, σπονδυλική στήλη». Η εξέλιξη όμως σε κυρτή σπονδυλική στήλη δεν αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της νόσου, αφού κύρτωση της θωρακικής και κυρίως της αυχενικής μοίρας της σπονδυλικής στήλης αναπτύσσεται σε μικρό ποσοστό των ασθενών στα τελικά στάδια της νόσου, και σχετίζεται τόσο με την αγκύλωση όσο, και κυρίως, με την κακή στάση του σώματος ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του ύπνου (χρησιμοποίηση μαξιλαριών κ.λπ.). Επομένως, ο όρος «αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα» δεν είναι δόκιμος, διότι δεν υποδηλώνει τη δυναμική της εξέλιξης της νόσου σε αγκύλωση της σπονδυλικής στήλης. Συμπερασματικά, από την παραπάνω συγκριτική ανάλυση των όρων «αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα» και «αγκυλοποιητική σπονδυλαρθρίτιδα ή σπονδυλίτιδα ή σπονδυλαρθροπάθεια» από πλευράς γραμματικής και εννοιολογικής, προκύπτει ότι ο ορθός όρος είναι ο πρώτος, διότι πρώτον υποδηλώνει το ορθόν, ότι δηλ. η φλεγμονώδης προσβολή δεν αφορά μόνο τους σπονδύλους, αλλά και όλες τις αρθρώσεις της σπονδυλικής στήλης, και δεύτερον περιγράφει πλήρως τα κύρια κλινικά χαρακτηριστικά της νόσου καθώς και τη δυναμική της εξέλιξής της σε αγκύλωση της σπονδυλικής στήλης σε πολλούς ασθενείς, όχι όμως σε όλους. Τέλος, ο όρος «οροαρνητικές σπονδυλαρθρίτιδες» είναι ο ορθός για την ονομασία της γνωστής ομάδας των φλεγμονωδών ρευματικών παθήσεων, διότι περιγράφει και αναδεικνύει τα κύρια και κοινά γνωρίσματά τους. ABSTRACT Ankylosing spondyl: Some thoughts for the name Andrianakos A Hellenic Foundation for Rheumatological Research Several terms for naming the group of inflammatory rheumatic diseases called seronegative spondylarthritides and its main member, i.e. ankylosing spondylitis, have been used in the international and Greek medical literature. After careful and comparative consideration and analysis of the various terms used for the above purpose, we propose that the term seronegative spondylarthritides is the correct one for naming this group of diseases, since firstly the Greek word spondylarthritides ending in -itides means the presence of inflammation in the joints of the spine, and secondly this term describes and reveals the common serological, histological and clinical features of theses diseases. Similarly, ankylosing spondylarthitis is the correct term for this disease, since the Greek word spondylarthitis, ending in -itis, means the presence of inflammation and describes correctly that the inflammarory process is involving not only the vertebrae (spondylos), but also all the joints of the spine, including the sacroiliac ones. Ηellenic Rheumatology 2011, 22(1):000-000 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Andrianakos A, Trontzas P, Christoyiannis F, et al. Prevalence of rheumatic diseases in Greece: A cross-sectional population-based epidemiological study. The ESORDIG study. J Rheumatol 2003; 30:1589-1601. 2. Ανδριανάκος Α, Παθούλη Χ, Μαρκέτος Σ, Μερίκας Γ, Κομνηνός Ζ. In vivo και in vitro μελέτη της κυτταρικής ανοσίας στην αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Πρακτικά VII Πανελληνίου Συνεδρίου Ρευματολογίας. Αθήνα 1981, σελ.269-76. 3. Παθούλη Χ, Ανδριανάκος Α, Γέμου Β, Μαρκέτος Σ, Κομνηνός Ζ. Μελέτη της χυμικής ανοσίας και παραγόντων του συμπληρώματος στην αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Πρακτικά VII Πανελληνίου Συνεδρίου Ρευματολογίας. Αθήνα 1981, σελ.287-94. 4. Ανδριανάκος Α, Παθούλη Χ, Ρενιέρη Ν, Μαρκέτος Σ, Κομνηνός Ζ. In vivo και in vitro μελέτη της κυτταρικής ανοσίας σε συγγενείς ασθενών με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Πρακτικά VII Πανελληνίου Συνεδρίου Ρευματολογίας. Αθήνα 48

Α. Ανδριανάκος 1981, σελ.277-82. 5. Παθούλη Χ, Ανδριανάκος Α, Σταυροπούλου-Γκιόκα Α, Γέμου Β, Μαρκέτος Σ, Κομνηνός Ζ. Χυμική ανοσία και παράγοντες του συμπληρώματος σε συγγενείς ασθενών με αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα. Πρακτικά VII Πανελληνίου Συνεδρίου Ρευματολογίας. Αθήνα 1981, σελ.295-300. 6. Ανδριανάκος ΑΑ, Ντάντης ΠΧ. Αγκυλωτική σπονδυλαρθρίτιδα και οροαρνη-τικές σπονδυλαρθρίτιδες. Σε: Ρευματολογία (Primer on the Rheumatic Diseases, 9th edition), Ανδριανάκος ΑΑ (Επ. Εκδ.), Επιστημονικές Εκδόσεις «Δρ. Κ. Παρισιάνος», Αθήνα 1993, σελ.243-50. 7. Τρόντζας ΠΙ. Οροαρνητικές σπονδυλαρθρίτιδες: Γ. Αγκυλωτική σπονδυλαρ-θρίτιδα. Σε: Ανδριανάκος ΑΑ, Βουδούρης ΚΠ (Επ. Εκδ.). Ρευματολογία (Primer on the Rheumatic Diseases, 12th edition). Αθήνα, Ιατρικές Εκδόσεις Π. Χ. Πασχαλίδης, 2005, σελ.332-8. 8. Πατρίκος Δ. Θεραπεία αγκυλοποιητικής σπονδυλαρθροπάθειας. Μετεκπαιδευτικά Μαθήματα Ρευματολογίας, 17η σειρά. Ελλ. Ρευματολογία, Συμπληρωματικό τεύχος. Αθήνα, Σεπτέμβριος 2009, σελ.13-6. 9. Πατρίκος ΔΚ. Αγκυλοποιητική ή αγκυλωτική σπονδυλίτιδα ή σπονδυλαρθρίτιδα μήπως σπονδυλαρθροπάθεια ή σπονδυλοαρθροπάθεια; Ελλ. Ρευματο-λογία 2010; 21:85-8. 10. Van der Linden S, Van der Heijde D. Classification of spondyloarthropathies. In: Hochberg MC, Silman AJ, Smolen JS, Weinblatt ME, Weisman MH, editors. Rheumatology. 3rd ed. Edinburgh: Mosby; 2003, p.1149-51. 11. Van der Heijde D. Ankylosing spondylitis: A. Clinical features, In: Klippel JH, Stone JH, Crofford LJ, White PH, editors. Primer on the Rheumatic Diseases. 13th ed. Arthritis Foundation. Springer; 2008, p.193-9. 12. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα. Λήμματα αγκυλώνω, αγκύλωση. Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1980, 2:45. 13. Μπαμπινιώτης Γ. Λήμμα αγκύλωση. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. 2η Έκδ. Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., 2002, σελ.56. 14. Μιχαηλίδης Γ. Αγγλοελληνικόν Λεξικόν των Ιατρικών Όρων. Έκδοση τέταρτη. Αθήνα, Ιατρικές Εκδόσεις Κωνσταντάρας, σελ.40. 15. Webster s Third New International Dictionary of the English Language. Merriam-Webster Inc. Mass.: Springfield; 1986, p.87. 16. Dorland s Illustrated Medical Dictionary. 24th ed. Philadelphia: W. B. Saunders Company; 1965, p.97. 17. Νεοελληνική Γραμματική. Αναπροσαρμογή της μικρής Νεοελληνικής Γραμματικής του Μ. Τριανταφυλλίδη. Αθήνα, Έκδοση ΙΖ, Ο.Ε.Δ.Β., 1994, σελ.51. 18. Τζάρτζανος ΑΑ. Γραμματική της Νέας Ελληνικής Γλώσσης. Αθήνα, Εκδόσεις Κ. Κακουλίδη, σελ.184-5. 19. Οικονόμου ΜΧ. Γραμματική της Αρχαίας Ελληνικής. Αθήνα,Ο.Ε.Δ.Β., σελ.263. 20. Liddell HG, Scott R. Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης μεταφρασθέν εκ της Αγγλικής εις την Ελληνικήν υπό Μόσχου.ΞΠ. Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος «Ι. Σιδέρης», Τόμος 1:20. 21. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα. Λήμμα αγκύλος. Αθήνα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1980, 2:44. 49