Αν το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ή οποιοδήποτε άλλο βιβλίο των εκδόσεων ΔΙΟΠΤΡΑ, δεν φέρει το ιριδίζον ολόγραμμα με το διακριτικό σήμα των εκδόσεων ΔΙΟΠΤΡΑ στο εξώφυλλό του, είναι κλεψίτυπο και η έκδοση και διακίνησή του διώκεται σύμφωνα με το νόμο περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Στην περίπτωση αυτή, παρακαλούμε επικοινωνήστε με τις εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ στο τηλ. 210 3302828 ή στείλτε e-mail στο info@dioptra.gr
Αναπτυσσεται σωστά το μωρό μου; 0-3 ετών
Κυκλοφορούν: ΤΙ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙΣ ΟΤΑΝ ΕΙΣΑΙ ΕΓΚΥΟΣ Arlene Eisenberg, Heidi Murkoff, Sandee Hathaway ΤΙ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙΣ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΧΡΟΝΟ Arlene Eisenberg, Heidi Murkoff, Sandee Hathaway ΤΙ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙΣ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΟΥ (2ος & 3ος χρόνος) Arlene Eisenberg, Heidi Murkoff, Sandee Hathaway ΟΝΕΙΡΑ ΓΛΥκα για παιδια και γονεις Jennifer Waldburger & Jill Spivack Οχι πια πανες! Katie Warren τα θεμελια τησ σχολικησ επιτυχιασ Pam Schiller 125 παιχνιδια για εξυπνα και χαρουμενα μωρα Jackie Silberg 125 παιχνιδια για εξυπνα και χαρουμενα ΠΑΙδια Jackie Silberg
ΒΙΡΓΙΝΙΑ ΠΟΛΥΜΕΡΟΠΟΥΛΟΥ παιδιατρικη ΕΡΓΟΘΕΡΑΠΕΥΤΡΙΑ Αναπτυσσεται σωστά το μωρό μου; 0-3 ετών Σύντομες απαντήσεις έξυπνες συμβουλές εκδόσεις Διόπτρα
Βιργινία Πολυμεροπούλου, 2011 Για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο, εκδοσεις διοπτρα, 2011 Απαγορεύεται η αναπαραγωγή ή ανατύπωση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη. ISBN: 978-960-364-591-7 Πρώτη ελληνική έκδοση: Απρίλιος 2011 Επιμέλεια Διόρθωση: Ροδάνθη Παπαδομιχελάκη Σχεδιασμός Εξωφύλλου-Σελιδοποίηση: Ελένη Οικονόμου, Εκδόσεις Διόπτρα ΕΔΡΑ: Εκδόσεις Διόπτρα Dioptra publishing Αγ. Παρασκευής 40 40, Ag. Paraskevis str. 121 32 Περιστέρι 121 32 Athens, Greece Τηλ.: 210 380 52 28 tel.: 210 380 52 28 210 330 07 74 210 330 07 74 Fax: 210 330 04 39 Fax: 210 330 04 39 ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: Στοά τού Βιβλίου STOA tou BIBLIOU Πεσμαζόγλου 5 5, Pesmazoglou str. 105 64 Αθήνα 105 64 Athens Τηλ.: 210 330 07 74 tel.: 210 330 07 74 http://www.dioptra.gr e-mail: sales@dioptra.gr, info@dioptra.gr
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...9 Εισαγωγή...11 Βασικές αρχές της ανάπτυξης... 13 Βρεφική ανάπτυξη (σωματική, κινητική, γνωστική, γλωσσική, ψυχοσυναισθηματική)...18 Η ανάπτυξη του εγκεφάλου...22 Η σημασία των ερεθισμάτων...24 Ο ρόλος της κίνησης...25 Ο ρόλος του γονιού...27 Οικογένεια και κοινωνική συμπεριφορά...28 Οι ανησυχίες του γονιού...30 Ανάπτυξη βήμα-βήμα τον 1ο χρόνο 1ος μήνας...32 2ος μήνας...38 3ος μήνας...42 4ος και 5ος μήνας...46 6ος μήνας...50 7ος και 8ος μήνας...56 9ος μήνας...60 10ος-12ος μήνας...64 Ανάπτυξη βήμα-βήμα τον 2ο και 3ο χρόνο 1 έως 2 ετών...72 12-15 μήνες...75 15-18 μήνες...77 18-21 μήνες...82
8 21-24 μήνες...84 Ενδεικτικές καθημερινές αναπτυξιακές δραστηριότητες για εσάς και το παιδί σας (6-24 μηνών)...90 2 έως 3 ετών...93 Η εκπαίδευση στη χρήση της τουαλέτας...98 Ενδεικτικές καθημερινές αναπτυξιακές δραστηριότητες για εσάς και το παιδί σας (2-3 ετών)...106 Λίγα λόγια για το... λόγο...109 Αριστερόχειρας ή δεξιόχειρας;...114 Ενημερωμένος γονιός = Υπεύθυνος γονιός: Πότε πρέπει να ζητήσουμε βοήθεια;...118 Πίνακας της ανάπτυξης... 123
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θαύμα της ανθρώπινης ζωής το αντιλαμβάνεται κανείς με τη γέννηση, που συνιστά το κορυφαίο συμβάν στην πορεία για την ωρίμανση του νέου ανθρώπου. Το παιδί που γεννιέται βρίσκει σιγά-σιγά τη θέση του στον κόσμο. Η ανάπτυξή του ακολουθεί μικρά αλλά και μεγάλα καθορισμένα βήματα εξέλιξης, ιδιαίτερα τους πρώτους μήνες της ζωής του. Οι αλλαγές στην κίνηση και την ψυχολογία του είναι καθημερινές. Το μωρό βλέπει, ακούει, πιάνει, γεύεται και μυρίζει πράγματα, οι αισθήσεις του αρχίζουν να λειτουργούν και το μυαλό του να αποτυπώνει. Αυτές οι πρώιμες γνώσεις ονομάζονται αντιλήψεις και τα μαθήματα που δίνουμε στο παιδί είναι μαθήματα αντίληψης. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε πως ένα μωρό βρίσκει λύσεις στα προβλήματά του. Μαθαίνει γρήγορα να κλαίει όταν θέλει φαγητό ή να χαμογελά και ν απλώνει τα χέρια όταν θέλει να το σηκώσουν. Σκοπός σας είναι να επιτρέψετε στο μωρό να κάνει πολλά πράγματα μόνο του, ώστε να καταλάβει ότι είναι καλό να μαθαίνει και να δημιουργεί. Σίγουρα όμως κάθε νέος γονιός έχει πολλές απορίες σχετικά με την εξέλιξη και την ανάπτυξη του παιδιού του. Καθημερινά αναρωτιέται αν πηγαίνουν όλα καλά. Πότε θα μπουσουλήσει το παιδί μου; Πότε θα μάθει να κάθεται; Πότε θα περπατήσει; Πότε θα αρχίσει να ελέγχει τα χέρια του; Πότε ξεκινά να κοινωνικοποιείται; Πότε αρχίζει να μιλά;
10 Πότε και πώς το παιδί αρχίζει να προσλαμβάνει εξωτερικά ερεθίσματα; Πώς εξελίσσεται η κοινωνική συμπεριφορά του; Όλα τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν την ψυχοκινητική εξέλιξη-ανάπτυξη του παιδιού, κατά τη διάρκεια της οποίας το παιδί αποκτά συνεχώς νέες ικανότητες, που διαμορφώνονται από την αλληλεπίδραση του γενετικού υλικού με τους εξωτερικούς παράγοντες (διατροφή, νοσήματα, οικογενειακόοικονομικό-κοινωνικό περιβάλλον). Όλα τα παραπάνω θα τα δούμε αναλυτικά βήμα προς βήμα μελετώντας την ανάπτυξη του παιδιού.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ανάπτυξη ενός παιδιού δεν είναι εξελικτική διαδικασία μίας μόνο λειτουργίας αλλά το αποτέλεσμα πολλών επιμέρους λειτουργιών που βρίσκονται σε άμεση αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση, και επομένως ο έλεγχός της προϋποθέτει έλεγχο των επιμέρους τομέων της, δηλαδή της αδρής κινητικότητας, της ακοής, της όρασης, των λεπτών χειρισμών και της κοινωνικής συμπεριφοράς. Επιπλέον, η ανάπτυξη του παιδιού αποτελεί μια δυναμική λειτουργία που χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση συγκεκριμένων δεξιοτήτων στις διάφορες ηλικίες, γι αυτό ο έλεγχος της ανάπτυξης θα πρέπει να γίνεται όχι μόνο τμηματικά (κατά τομείς) αλλά και περιοδικά (κατά ηλικίες). Για παράδειγμα, ένα βρέφος που αναπτύσσεται φυσιολογικά τους πρώτους 8 μήνες δεν θα είναι υποχρεωτικά φυσιολογικό και στην ηλικία των 2 χρόνων, γιατί οι λειτουργίες του λόγου και της ομιλίας δεν έχουν ακόμα αναπτυχθεί στους 8 μήνες, ώστε να μπορούμε να τις εκτιμήσουμε. Οι ηλικίες που έχουν επιλεγεί για τον συστηματικό έλεγχο της ανάπτυξης, επειδή ακριβώς σε αυτές κατακτώνται χαρακτηριστικές δεξιότητες, ονομάζονται «ηλικίες-κλειδιά», έχουν καθοριστεί διεθνώς και είναι οι ακόλουθες: 6 εβδομάδες, 1 έτος, 18 μήνες, 2-2,5 έτη, 3 έτη, 4 έτη, 5 έτη.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 1. Η ακεραιότητα και η φυσιολογική ωρίμανση του κεντρικού νευρικού συστήματος. Κατά τη διάρκεια της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας παρατηρείται ταχεία εξέλιξη στην ανάπτυξη του νευρικού συστήματος, έτσι ώστε το βάρος του εγκεφάλου τελικά να τετραπλασιαστεί (από 300γρ. κατά τη γέννηση φτάνει τα 1.200γρ. στο τέλος του 4ου έτους). Παράλληλα με τη μυελίνωση των νευρικών οδών και την ωρίμανση των φλοιωδών κέντρων, επιτυγχάνεται ο βουλητικός έλεγχος των κινήσεων, εξαφανίζονται τα αρχέγονα νεογνικά αντανακλαστικά και ακολουθεί η κεφαλοουραία (από το κεφάλι προς τα πόδια) κινητική εξέλιξη (στήριξη κεφαλής, κάθισμα, συντονισμός των μυών της σπονδυλικής στήλης, χρησιμοποίηση των χεριών, βάδιση). 2. Οι βασικοί σταθμοί εξέλιξης (η προσοχή, η στήριξη της κεφαλής, η σύλληψη αντικειμένων, η βάδιση, η στήριξη του κορμού, η αίτηση, η ομιλία, ο έλεγχος των σφιγκτήρων κ.ά.) ακολουθούν μια ορισμένη σειρά και πραγματοποιούνται εντός κάποιων «φυσιολογικών» χρονικών διακυμάνσεων (πίνακας ανάπτυξης κατά Denver). Επομένως η εξέλιξη της ανάπτυξης είναι ίδια για όλα τα παιδιά, αλλά ο ρυθμός της διαφοροποιείται από το ένα παιδί στο άλλο. Για παράδειγμα, τα παιδιά πρώτα κάθονται και μετά περπατούν, αλλά η ηλικία στην οποία κάθονται ή περπατούν ποικίλλει σημαντικά.
14 3. Για την κατάκτηση μιας αναπτυξιακής ικανότητας, εκτός από την ωρίμανση του κεντρικού νευρικού συστήματος, σημαντικό ρόλο παίζει και η εξάσκηση, που συνδέεται στενά με το περιβάλλον στο οποίο ζει και μεγαλώνει ένα παιδί. Έτσι, όταν δεν υπάρχει εξάσκηση η κατάκτηση μιας δεξιότητας καθυστερεί, ενώ όταν δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία η ίδια δεξιότητα εκδηλώνεται πολύ γρήγορα. Για να μεγαλώσει σωστά ένα παιδί, θα πρέπει να έχει φυσιολογικό νευρικό σύστημα, να ακούει, να βλέπει και να έχει βρει τον τρόπο να μαθαίνει. Απαραίτητη όμως προϋπόθεση είναι επίσης το παιδί να δέχεται συνεχώς εξωτερικά ερεθίσματα από το περιβάλλον του, που θα το βοηθήσουν να αναπτυχθεί σωστά. Επειδή υπάρχει μεγάλη διακύμανση στον φυσιολογικό ρυθμό της ανάπτυξης, είναι δύσκολο να διαχωρίσει κανείς το φυσιολογικό από το παθολογικό. Οι διάφορες ικανότητες αναπτύσσονται παράλληλα. Στην ανάπτυξη των παιδιών είναι δυνατόν μια ικανότητα να υπολείπεται κατά λίγους μήνες σε σχέση με κάποια άλλη, είναι σπάνιο όμως η καθυστέρηση να αφορά όλες τις ικανότητες, οπότε μιλάμε για ψυχοκινητική καθυστέρηση. Πάντως, όσο πιο πολύ απέχει ένα παιδί από τον μέσο όρο, τόσο περισσότερες είναι οι
πιθανότητες να παρουσιάζει κάποια διαταραχή της ανάπτυξής του που οφείλεται σε οργανική, λειτουργική ή περιβαλλοντική αιτία. Αν υπάρχει μεγάλη καθυστέρηση στην ανάπτυξη μιας ικανότητας, αυτό αποτελεί ένδειξη ότι υφίσταται νευρολογικό πρόβλημα. Για να εκτιμήσουμε την ανάπτυξη ενός παιδιού, είναι απαραίτητη η χρησιμοποίηση αντικειμενικών μεθόδων, δηλαδή η χρησιμοποίηση αναπτυξιακών δοκιμασιών που έχουν κατασκευαστεί έπειτα από καταγραφή των δεξιοτήτων «φυσιολογικών» παιδιών στις διάφορες ηλικίες. Με τις αναπτυξιακές δοκιμασίες δίνεται στον παιδίατρο η ευκαιρία να εντοπίσει έγκαιρα τα παιδιά που καθυστερούν να εμφανίσουν τις αναμενόμενες για την ηλικία τους ικανότητες, ώστε να παραπεμφθούν σε ειδικούς γιατρούς προκειμένου να αντιμετωπιστούν κατάλληλα οι δυσκολίες τους. Η έγκαιρη διάγνωση των αναπτυξιακών διαταραχών στα πρώιμα στάδια της ζωής είναι πολύ σημαντική. Επειδή μέχρι τα 3 πρώτα χρόνια της ζωής ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα εύπλαστος, οι ικανότητες που έχουν την έδρα τους σε μια περιοχή η οποία δεν λειτουργεί λόγω βλάβης του νευρικού συστήματος, μπορούν εύκολα να μεταφερθούν σε μια άλλη γειτονική περιοχή του εγκεφάλου και να μη χαθούν. Για παράδειγμα, 15
16
ένα πρόωρο βρέφος με εγκεφαλική βλάβη μπορεί με την κατάλληλη βοήθεια να μιλήσει, έστω και με κάποιες δυσκολίες, πράγμα που δεν είναι δυνατόν να συμβεί μ έναν ενήλικο. Η εκτίμηση της ανάπτυξης ενός παιδιού γίνεται με τη χρήση απλών αντικειμένων και παιχνιδιών τα οποία ο εξεταστής προσφέρει στο παιδί, το προτρέπει να τα χρησιμοποιήσει ανάλογα με την ηλικία του (π.χ. να φτιάξει πύργο με κύβους), το ρωτά για τη χρησιμότητά τους, του ζητά να τα δώσει σε αυτόν ή στη μητέρα του. Για καλύτερη συνεργασία το παιδί πρέπει να βρίσκεται στην αγκαλιά της μητέρας του, η οποία το ενθαρρύνει να δείξει τις ικανότητές του, χωρίς να το βοηθά. Έτσι ελέγχονται η επιδεξιότητα του παιδιού στους λεπτούς χειρισμούς και ταυτόχρονα η ομιλία του, η αντίληψη και η προσωπικότητά του, ενώ η αδρή κινητικότητα ελέγχεται τελευταία, γιατί μπορεί να προκαλέσει δυσφορία στο παιδί και να δυσκολέψει την περαιτέρω συνεργασία του με τον εξεταστή. Τέλος, η μητέρα θα δώσει τις πληροφορίες σχετικά με τις ικανότητες εκείνες που δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν κατά τη διάρκεια της εξέτασης, όπως η δυνατότητα να τρώει μόνο του, να βάζει ή να βγάζει τα ρούχα του κ.ά. 17
ΒΡΕΦΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Η βρεφική ηλικία είναι μια περίοδος κατά τη διάρκεια της οποίας πραγματοποιούνται μια σειρά από εντυπωσιακές αλλαγές σε όλα τα επίπεδα ανάπτυξης (σωματικό, γνωστικό, γλωσσικό και ψυχοσυναισθηματικό). Η κυριότερη κατάκτηση της περιόδου αυτής είναι η μετάβαση του μωρού από μια κατάσταση απόλυτης εξάρτησης σε μια κατάσταση μεγαλύτερης αυτονομίας. Σωματική ανάπτυξη: Το νεογέννητο έχει περίπου το 1/20ό του μεγέθους του ενηλίκου. Μέσα στον 1ο χρόνο της ζωής (που είναι μια περίοδος ταχύτατης ανάπτυξης), το αρχικό του βάρος θα τριπλασιαστεί και το ύψος του θα αυξηθεί κατά το ½ του αρχικού. Βάρος και ύψος παρουσιάζουν μεγάλο βαθμό μεταβολής. Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι υπάρχουν σημαντικές ατομικές διαφορές. Η πορεία σωματικής ανάπτυξης αυτής της ηλικίας είναι στερεότυπη, αυτογενής και έχει κατεύθυνση από «πάνω προς τα κάτω» και από «μέσα προς τα έξω» (δηλαδή, πρώτα αναπτύσσεται το κεφάλι και ο κορμός και μετά τα άκρα). Κινητική ανάπτυξη: Το βρέφος μπορεί ήδη από τη γέννηση να εκτελεί μια ποικιλία κινήσεων με διάφορα μέρη του
19 σώματος. Μπορεί να κινεί τα μάτια του, το πρόσωπο, τα χέρια και τα πόδια του. Επιπλέον διαθέτει μια σειρά αντανακλαστικών κινήσεων, αυτόματων δηλαδή απαντήσεων σε συγκεκριμένα ερεθίσματα, πάνω στις οποίες χτίζονται με το πέρασμα των μηνών ολοένα και πιο περίπλοκα σχήματα συμπεριφοράς (σφίγγει τα δάχτυλα γύρω από ένα αντικείμενο, πιπιλίζει τη θηλή κ.λπ.). Γνωστική ανάπτυξη: Μέσα στον 1ο χρόνο της ζωής, το βρέφος διαμορφώνει μια σειρά από γνωστικά σχήματα τα οποία του επιτρέπουν να ενεργεί στο περιβάλλον του αποτελεσματικά και να εκτελεί εμπρόθετες ενέργειες. Κατορθώνει να πειραματίζεται με τα μέσα που διαθέτει για να επιλύσει ένα πρόβλημα. Στη φάση αυτή στηρίζεται κυρίως στις αισθήσεις του και στους υλικούς χειρισμούς των πραγμάτων, μια και δεν διαθέτει ακόμα την ικανότητα του συμβολισμού.