ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΑΝΑΚΣΟΡΧΝ, ΔΠΑΤΛΔΧΝ ΚΑΗ ΟΗΚΗΜΧΝ ΣΖ ΜΗΝΧΨΚΖ ΚΡΖΣΖ. ΥΧΡΗΚΖ ΟΡΓΑΝΧΖ ΚΑΗ ΥΑΡΣΟΓΡΑΦΗΚΖ ΑΠΟΓΟΖ

ΣΟ ΓΗΚΣΤΟ ΣΧΝ ΑΝΑΚΣΟΡΧΝ, ΔΠΑΤΛΔΧΝ ΚΑΗ ΟΗΚΗΜΧΝ ΣΖ ΜΗΝΧΨΚΖ ΚΡΖΣΖ. ΥΧΡΗΚΖ ΟΡΓΑΝΧΖ ΚΑΗ ΥΑΡΣΟΓΡΑΦΗΚΖ ΑΠΟΓΟΖ Λίιηαλ Άγα Νίθνο Καξαληθόιαο Πέξπ Λαθαδάλε Λακπξηλή ηάκνπ Λέθηνξαο ΔΜΠ Γξ Μεραληθόο ΑΠΘ Δπίθ. Καζεγήηξηα ΑΠΘ Φηιόινγνο ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ο Μηλστθόο πνιηηηζκόο είλαη από ηνπο πξώηνπο πνιηηηζκνύο ζηνλ Διιαδηθό ρώξν θαη ν ζπνπδαηόηεξνο πξνειιεληθόο πνιηηηζκόο. Γεκηνπξγήζεθε θαη άθκαζε ζηελ Κξήηε (2600-1450 π.υ). Γηαθξίλεηαη ζε ηξεηο θάζεηο. Οη αλαζθαθέο έθεξαλ ζην θσο ηέζζεξα κεγάια αλάθηνξα (Κλσζνύ, Φαηζηνύ, Μαιίσλ, Εάθξνπ) θαζώο θαη αληίζηνηρνπο νηθηζκνύο. Βξέζεθαλ όκσο θαη άιινη νηθηζκνί, νηθήκαηα αξθεηά κεγάια (επαύιεηο), θαζώο θαη ιηκεληθέο ε- γθαηαζηάζεηο, όπσο θαη επξήκαηα ζε ζπήιαηα. Έλα αξθεηά κεγάιν νδηθό δίθηπν ζπλδέεη (ζπλέδεε) όινπο ηνπο νηθηζκνύο. Απνηειεί πξόθιεζε ε πξνζπάζεηα γηα ηε Υαξηνγξάθεζε ησλ βαζηθόηεξσλ θέληξσλ νηθηζκώλ απηνύ ηνπ ζεκαληηθνύ πνιηηηζκνύ. Οη θαλόλεο ηεο Υαξηνγξαθηθήο επηζηήκεο, ζε ζπλδπαζκό κε ηε ζύγρξνλε ηερλνινγία, δίλνπλ ηε δπλαηόηεηα λα απεηθνληζζεί δπλακηθά θαη ζηαηηθά ε εμέιημε ηνπ ζύλζεηνπ δηθηύνπ νξγάλσζεο, δηνίθεζεο, αλάπηπμεο θαη πξνθαλώο θπξηαξρίαο ηεο Μηλστθήο «Γπλαζηείαο». Με ηνλ ηξόπν απηό, κπνξεί λα επηηεπρζεί κηα πξώηε αλάγλσζε ηεο αξρήο, ηεο άλζεζεο θαη ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ Μηλστθνύ πνιηηηζκνύ. Λέμεηο θιεηδηά: Μηλστθόο πνιηηηζκόο, Αλαθηνξηθά Κέληξα, Δπαύιεηο, Οηθηζκνί, Θεκαηηθή Υαξηνγξαθία, Πνιπκέζα

1. ΔΗΑΓΧΓΖ «Κξήηε ηηο γαη εζηη, κέζσ ελί νίλνπη πόλησ θαιή θαη πίεηξα, πεξίξξπηνο. Δλ δ άλζξσπνη πνιινί, απεηξέζηνη, θαη ελλήθνληα πόιεεο άιιε δ άιισλ γιώζζα κεκηγκέλε. Δλ κελ Αραηνί ελ δ Δηεόθξεηεο κεγαιήηνξεο,ελ δε Κύδσλεο, Γσξηέεο ηε ηξηράτθεο δίνη Σε Πειαζγνί Σεζη δ ελί Κλσζόο, κεγάιε πόιηο.» (Οκήξνπ Οδύζζεηα η. 172-178) «Κάπνπ ππάξρεη ε Κξήηε, λεζί, ζηε κέζε ελόο πειάγνπ βακέλνπ ζην καβί, πινύζην θαη εύθνξν, ζαιαζζνθίιεην ην θαηνηθνύλ πνιινί, άλζξσπνη αλαξίζκεηνη, ζε πόιεηο ελελήληα. Μεηθηή ε γιώζζα ηνπο θαη αλάθαηε, αλάινγα κε ηε θπιή Άιινη Αραηνί, άιινη βέξνη Κξεηηθνί, γελλαίνη, Δθεί θαη νη Γσξηείο ζηα ηξία ρσξηζκέλνη, θη αθόκε Οη Κύδσλεο θαη νη ζείνη Πειαζγνί. Αλάκεζά ηνπο ε Κλσζόο κεγάιε πόιε.» (κεηαθξ. Γ. Ν. Μαξσλίηεο) Απηέο είλαη νη πιεξνθνξίεο πνπ καο παξαζέηεη ν Όκεξνο ζρεηηθά κε ηελ Κξήηε. Ζ αιήζεηα είλαη όηη πξηλ από ηηο κεγάιεο αλαζθαθέο, νη νπνίεο άξρηζαλ ζην λεζί γύξσ ζηα 1900 από μέλνπο θαη Έιιελεο αξραηνιόγνπο, ειάρηζηα πξάγκαηα ήηαλ γλσζηά γηα ηε Μηλστθή Κξήηε. Ζ η- ζηνξία ηεο ράλνληαλ ζηα όξηα ηνπ ζξύινπ. Οη αλαζθαθέο δηθαίσζαλ ηνλ Όκεξν, απνθαιύπηνληαο πιήζνο Μηλστθά θέληξα, αλάκεζά ηνπο ηέζζεξα αλαθηνξηθά, θέληξα δειαδή πνπ αλαπηύρζεθαλ γύξσ από έλα παιάηη. Οη αξραίνη ζπγγξαθείο κηινύλ θπξίσο γηα ηνλ Μίλσα, ηνλ βαζηιηά ηεο Κλσζνύ, ν νπνίνο ήηαλ ζνθόο λνκνζέηεο, δίθαηνο δηθαζηήο 1 θαη κεγάινο ζαιαζζνθξάηνξαο. Ο Θνπθπδίδεο αλαθέξεη όηη ν Μίλσαο, πξώηνο, θπξηάξρεζε ζην Αηγαίν κε ην ζηόιν ηνπ, θαηέθηεζε θαη απνίθηζε ηηο Κπθιάδεο, δηώρλνληαο ηνπο Κάξεο θαη απαιιάζζνληαο ηηο ζάιαζζεο από ηνπο πεηξαηέο. Ο Πιάηωλ αλαθέξεηαη ζην βαξύ θόξν ππνηέιεηαο πνπ αλαγθάζηεθαλ λα πιεξώλνπλ νη θάηνηθνη ηεο Αηηηθήο ζην Μίλσα θαη ν Αξηζηνηέιεο απνδίδεη ηε ζαιαζζνθξαηνξία ηνπ ζηε γεσγξαθηθή ζέζε ηεο Κξήηεο. Δίλαη βέβαην όηη ε ζέζε ηεο Κξήηεο ζηάζεθε ηδηαίηεξα επλντθή, ηόζν γηα ηελ θπξηαξρία ησλ Μηλστηώλ ζηε ζάιαζζα, όζν θαη γηα ηε δεκηνπξγία θαη ηελ εμέιημε ηνπ ζαπκαζηνύ πνιηηηζκνύ ηνπο. ην ζηαπξνδξόκη απηό ησλ ηξηώλ επείξσλ, ζπλαληήζεθαλ θαη ζπγρσλεύζεθαλ ηα θπιεηηθά ζηνηρεία θαη ηα πνιηηηζηηθά ξεύκαηα ηεο Αζίαο, ηεο Αθξηθήο θαη ηεο Δπξώπεο. Γεκηνπξγήζεθαλ, έηζη, λένη ηξόπνη δσήο, λέα θνζκνζεσξία θαη εληειώο ηδηαίηεξε ηέρλε πνπ εθπιήζζεη α- θόκα θαη ζήκεξα κε ηελ πνηθηινκνξθία ηεο θαη ηε θξεζθάδα ηεο. Σν θαιό θιίκα ηεο Κξήηεο θαη ην εύθνξν έδαθόο ηεο ππήξμαλ δύν αθόκε παξάγνληεο, νη νπνίνη επλόεζαλ ηελ αλάπηπμε ηνπ πνιηηηζκνύ. Αιιά θαη ε καθξνρξόληα εηξήλε πνπ επηθξάηεζε ζηελ Κξήηε βνήζεζε ηδηαίηεξα ζηελ αλάπηπμή ηνπ. (Υάξηεο 1, 2) 1 Γη απηό, κεηά ην ζάλαηό ηνπ έγηλε δηθαζηήο ηνπ Κάησ θόζκνπ καδί κε ην Ραδάκαλζπ θαη ηνλ Αηαθό

Υάξηεο 1. Ζ γεσγξαθηθή ζέζε ηεο Κξήηεο Υάξηεο 2. Αλάγιπθν, Βπζνκεηξηθέο θακπύιεο, ύζηεκα Οηθηζκώλ θαη Οδηθό Γίθηπν ζηελ Κξήηε Πόηε θαηνηθήζεθε γηα πξώηε θνξά ε Κξήηε, είλαη πξνο ην παξόλ άγλσζην. Σα παιαηόηεξα ί- ρλε αλζξώπηλεο δσήο ζην λεζί εκθαλίδνληαη, θάπσο μαθληθά, ζηελ Κλωζό. Ο κεγάινο εξεπλεηήο ηεο Μηλστθήο Κξήηεο, Αξζνύξνο Έβαλο, αλαθάιπςε ην 1900, θάησ από ηηο απιέο ηνπ Μηλστθνύ αλαθηόξνπ, νιόθιεξν λενιηζηθό ζπλνηθηζκό -κηα αιεζηλή πόιε- ν νπνίνο ηνπνζεηείηαη ζηελ αξρή ησλ λενιηζηθώλ ρξόλσλ (6000 π.υ. πεξίπνπ). Πνιιά ζπήιαηα ρξεζηκνπνηνύληαη σο θαηνηθίεο από ηνπο Κξήηεο. Δπξήκαηα ηεο κέζεο λενιηζηθήο πεξηόδνπ δείρλνπλ εγθαηαζηάζεηο θαη ζε άιια κέξε ηεο Κξήηεο (Γόξηπλα, Καηζακπά). Ζ ηειεπηαία πεξίνδνο ηεο λενιηζηθήο επνρήο βξίζθεη ηελ Κξήηε κε έλα αξθεηά ππθλό δίθηπν νηθηζκώλ. Πξνθαλώο, ε κεηάβαζε από ηε λενιηζηθή επνρή ζηνλ Μηλστθό Πνιηηηζκό δελ πξέπεη λα έγηλε απόηνκα, αθνύ αξθεηά ζηνηρεία ηνπ λενιηζηθνύ πνιηηηζκνύ εμαθνινύζεζαλ λα ππάξρνπλ θαη λα εμειίζζνληαη. (Υάξηεο 3, Δηθόλα 1)

Υάξηεο 3. Σα Παιαηόηεξα ίρλε δσήο ζηελ Κξήηε Δηθόλα 1. Νενιηζηθή Ππμίδα κε ραξαθηή δηαθόζκεζε 2. ΟΗ ΦΑΔΗ ΣΟΤ ΜΗΝΧΨΚΟΤ ΠΟΛΗΣΗΜΟΤ ΚΑΗ ΟΗ ΦΑΔΗ ΣΟΤ ΟΗΚΗΣΗΚΟΤ ΓΗΚΣΤΟΤ 2.1. Ζ ΠΡΟΑΝΑΚΣΟΡΗΚΖ ΠΔΡΗΟΓΟ - 1 ε ΦΑΖ (2600 1900 π.υ.) Ζ 1 ε θάζε, ηνπ Μηλστθνύ πνιηηηζκνύ είλαη ε Πξναλαθηνξηθή πεξίνδνο ε νπνία ηνπνζεηείηαη από ην 2600 έσο ην 1900 π.υ. πεξίπνπ. Γύξσ ζην 2600 π.υ. θαίλεηαη όηη κηθξέο, ζηελ αξρή, πιεζπζκηαθέο νκάδεο δηείζδπζαλ ζηελ Κξήηε. Ζ πξνέιεπζή ηνπο είλαη ακθηζβεηνύκελε. Ζ Μηθξά Αζία θαη ε Αίγππηνο είλαη δύν από ηηο πηζαλόηεξεο πεξηνρέο. (Υάξηεο 4)

Υάξηεο 4. Ζ Πξνέιεπζε ηνπ Μηλστθνύ Πνιηηηζκνύ Γελ πξέπεη λα έθεξαλ ηδηαίηεξε αλαζηάησζε θαη κάιινλ ζπλππήξμαλ εηξεληθά κε ηνπο πξνεγνύκελνπο θαηνίθνπο ηνπ λεζηνύ, πξνζζέηνληαο ζηνηρεία ηνπ πνιηηηζκνύ ηνπο ζηνλ ήδε ππάξρνληα. Αξρίδεη ε ρξήζε ησλ κεηάιισλ, θπξίσο ηνπ ραιθνύ. Οη νκάδεο ζηε ζπλέρεηα γίλνληαλ όιν θαη πνιππιεζέζηεξεο, κε απνηέιεζκα ηελ αθνκνίσζε ησλ παιαηνηέξσλ πιεζπζκώλ. Από εθεί θαη κεηά, ε εμέιημε ηνπ πνιηηηζκνύ ππήξμε γξήγνξε κε ηε ρξήζε ησλ άθζνλσλ πόξσλ ηνπ λεζηνύ θαη ηελ αλαδήηεζε λέσλ, αξρηθά ζηνπο γεηηνληθνύο ρώξνπο θαη αξγόηεξα πην καθξηά. Παξόηη ζηελ αξρή ηεο πεξηόδνπ ηα ζπήιαηα δελ εγθαηαιείπνληαη, θηίδνληαη λένη νηθηζκνί κε ππθλή δόκεζε, ρσξίο όκσο πνιενδνκηθή δηάηαμε. Σα ζπίηηα είλαη γεξά, θαηαζθεπαζκέλα κε πέηξα θαη πιίλζνπο, κε πνιιά δσκάηηα, πιαθόζηξσηεο απιέο θαη ζπρλά θόθθηλνπο ζνβάδεο. Υάξηεο 5. Οη θπξηόηεξνη Οηθηζκνί ηεο Πξναλαθηνξηθήο Πεξηόδνπ (2600-1900 π.υ.)

Οη θπξηόηεξνη νηθηζκνί βξίζθνληαη ζε επίθαηξεο γηα ην εκπόξην ζέζεηο, όπσο ν νηθηζκόο ηεο Βαζηιηθήο ζηνλ ηζζκό ηεο Ηεξάπεηξαο, θαη νη νηθηζκνί Μόρινπ ζηα Βόξεηα παξάιηα θαη Μύξηνπ ζηα Νόηηα. Γεκηνπξγνύληαη θαη άιινη νηθηζκνί ζηελ πεδηάδα ηεο Μεζαξάο, νη νπνίνη ζηεξίδνληαη ζηε Γεσξγία θαη ηελ Κηελνηξνθία. Οηθνδνκηθά ιείςαλα απηήο ηεο πεξηόδνπ εληνπίδνληαη θαη ζηε Εάθξν. (Υάξηεο 5) Πνιινί είλαη νη ηάθνη απηήο ηεο πεξηόδνπ, ζνισηνί θαη κεγάινη (Μεζαξά), θηηζηνί θάησ από ην βξάρν (Μόρινο), ιαμεπηνί (Αγηά Φωηηά εηείαο), ή ηαθηθά πεξηθξάγκαηα (Αξράλεο, Υξπζόιαθθνο Μαιίωλ, Παιαίθαζηξν, Εάθξνο). (Υάξηεο 6) Υάξηεο 6. Οη θπξηόηεξνη Θνισηνί Σάθνη ηεο Πξναλαθηνξηθήο Πεξηόδνπ (2600-1900 π.υ.) 2.2. Ζ ΠΑΛΑΗΟΑΝΑΚΣΟΡΗΚΖ ΠΔΡΗΟΓΟ - 2 ε ΦΑΖ (1900 1700 π.υ.) Ζ θάζε απηή, γλσζηή σο «Παιαηναλαθηνξηθή», θαιύπηεη ηελ πεξίνδν 1900 1700 π.υ. Ά- γλσζηα παξακέλνπλ ηα ηζηνξηθά γεγνλόηα θαη ηα αίηηα ηα νπνία γύξσ ζηα 1900 π.υ. έθεξαλ ηελ απόηνκε κεηαβνιή ζηε δσή ησλ θαηνίθσλ ηεο Κξήηεο. Ζ νηθνδόκεζε κεγάισλ αλαθηόξσλ ζηα Μηλστθά θέληξα πνπ δέζπνδαλ ζηελ Κεληξηθή θαη Αλαηνιηθή Κξήηε, δείρλεη ζπγθέληξσζε εμνπζίαο ζηα ρέξηα βαζηιέσλ θαη λέν ζύζηεκα δηαθπβέξλεζεο. Σα γεγνλόηα απηά κπνξεί λα κε δηαδξακαηίδνληαη κόλν ζηελ Κξήηε, αιιά λα έρνπλ ζρέζε κε γεληθόηεξεο κεηαβνιέο ζηνλ επξύηεξν γεσγξαθηθό ρώξν θαζώο θαη κε κεηαθηλήζεηο πιεζπζκώλ. Ζ αλαθάιπςε πεξηζζνηέξσλ αλαθηόξσλ (θαζέλα αληηζηνηρεί ζε κεγάιν δσηηθό ρώξν ηεο Κεληξηθήο ή ηεο Αλαηνιηθήο Κξήηεο) απνθαιύπηεη όηη, νη βαζηιείο πνπ ζπγθέληξσλαλ ηελ εμνπζία ζηα ρέξηα ηνπο, είηε είραλ αλαδεηρζεί από ηνπο ηνπάξρεο είηε θαηόξζσζαλ λα επηβιεζνύλ αλάκεζα ζηνπο αξρεγνύο ησλ ζεκαληηθώλ, γηα ηελ νηθνλνκία ηνπ ηόπνπ, πεξηνρώλ. ηνλ βόξεην θεληξηθό πεδηλό ρώξν, ζηελ Κλωζό, όπνπ από αηώλεο άθκαδε ζεκαληηθόο νηθηζκόο, θηίδεηαη ην κεγαιύηεξν αλάθηνξν. ηελ πεδηάδα ηεο Μεζαξάο (ζηε Νόηηα Κεληξηθή Κξήηε όπνπ άλζηδαλ πνιινί νηθηζκνί) θαη αθξηβώο ζηνλ ιόθν πνπ ειέγρεη ηελ είζνδν από ηε ζάιαζζα, θηίδεηαη ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνύ. ηε ισξίδα, πνπ απιώλεηαη ζε κήθνο πνιιώλ ρηιηνκέηξσλ από ηελ πεξηνρή ηεο Κλσζνύ πξνο ηα αλαηνιηθά, θηίδεηαη ηξίην αλάθηνξν, απηό ησλ Μαιίωλ, έδξα ζεκαληηθνύ δηνηθεηηθνύ θέληξνπ. Τπνινγίδεηαη όηη έλα ηέηαξην αλάθηνξν-δηνηθεηηθό θέληξν είρε ηδξπζεί ζηελ Αλαηνιηθή Κξήηε. Λείςαλα θηηξίσλ πνπ βξέζεθαλ ζηε Εάθξν ηνπνζεηνύληαη ζ απηή ηελ πεξίνδν.

Γπηηθόηεξα από ην πςειό νξεηλό ζπγθξόηεκα ηεο Ίδεο (Φεινξείηε), ζηνλ δσηηθό ρώξν ηεο πεδηάδαο ηνπ Ακαξίνπ Ρεζύκλεο (πεξηνρή Μνλαζηεξαθίνπ), ήιζε ζην θσο έλα κηθξόηεξν α- λάθηνξν. Γελ ππάξρεη βεβαηόηεηα γηα ηελ ύπαξμε αλαθηνξηθώλ θέληξσλ ζηε Γπηηθή Κξήηε, κνινλόηη ηειεπηαίεο έξεπλεο έδσζαλ άθζνλα ζηνηρεία γηα ηελ επέθηαζε θαη ζ απηή ηελ πεξηνρή ησλ παιαηναλαθηνξηθώλ νηθηζκώλ. Πηζαλόηεξν είλαη λα ππήξρε ζηελ πεδηλή δώλε ησλ Υαλίσλ θάπνην αλαθηνξηθό θέληξν, ίζσο όρη καθξηά από ηε ζεκεξηλή πόιε, όπνπ εκθαλίζζεθαλ παιαηναλαθηνξηθά ιείςαλα. ύκθσλα κε κηα ειιεληθή, ζθνηεηλή θάπσο, παξάδνζε, ζηε Βαιραλία (Υαληά) ηδξύζεθε πόιε από ην βαζηιέα Μίλσα. (Υάξηεο 7) Υάξηεο 7. Αλαθηνξηθά Κέληξα ηεο Παιαηναλαθηνξηθήο Πεξηόδνπ (1900-1700 π.υ.) Σα αλάθηνξα νηθνδνκήζεθαλ από ηελ αξρή ζαλ πνιπζύλζεηα θηίξηα, πνπ καξηπξνύλ ηελ νξγάλσζε ηεο ζπγθεληξσηηθήο εμνπζίαο ησλ βαζηιέσλ, κηα γξαθεηνθξαηηθή δηνίθεζε θαη ηελ νξγάλσζε εθιεθηήο παξαγσγήο κέζα ζηα αλαθηνξηθά εξγαζηήξηα. Σα ηερληθά έξγα πνπ εμππεξέηεζαλ ηηο βαζηθέο αλάγθεο ησλ παιαηώλ αλαθηόξσλ πξνμελνύλ θαηάπιεμε. Τπήξραλ δξόκνη θαη πνιύ θαιά νξγαλσκέλα ζπζηήκαηα απνρέηεπζεο. Υξεζηκνπνηήζεθαλ εγθαηαζηάζεηο πνπ εμαζθάιηδαλ πόζηκν λεξό. ηελ Κλσζό, ην πόζηκν λεξό έθηαλε κέζα ζε πήιηλνπο ζσιήλεο από κηα πεγή ηνπ βνπλνύ Γηνύθηαο (ην Μηλσηθό όλνκα ήηαλ Ηπθηόο), από απόζηαζε πεξίπνπ δέθα ρηιηνκέηξσλ. (Δηθόλα 2) Δηθόλα 2. Όςεηο Καηνηθηώλ ζηε Μηλστθή Κξήηε Ζ ηέρλε απηή ηελ πεξίνδν θηάλεη ζε κεγάιε αθκή θαη, εθηόο από ηελ αξρηηεθηνληθή ε νπνία α- ληηθαηνπηξίδεηαη ζηα αλάθηνξα, ε θεξακηθή θηάλεη ζε επίπεδν ηειεηόηεηαο. Σν δσγξαθηθό ζηνηρείν ζπλδπάδεηαη κε ην πιαζηηθό, ελώ ε πνιύρξσκε δηαθνζκεηηθή απνδίδεη κε ζαπκαζηό ηξόπν ην ζηνηρείν ηεο δπλακηθήο θίλεζεο. Έμνρα θαη κνλαδηθά δείγκαηα απνηεινύλ ηα Κακαξαϊθά αγγεία (νλνκαζία πνπ ηνπο δόζεθε από ην ζπήιαην ησλ Κακαξώλ, όπνπ βξέζεθαλ). Σελ Πα-

ιαηναλαθηνξηθή πεινπιαζηηθή ηε γλσξίδνπκε θαιύηεξα από ηα αλαζήκαηα ζηα ηεξά Κνξπθώλ (ηόπνπο ιαηξείαο ζε θνξπθέο ιόθσλ ή βνπλώλ). Σα γλσζηόηεξα είλαη ηνπ Πεηζνθά, ηνπ Πηζθνθέθαινπ, ηνπ Γηνύρηα, ηνπ Καινύ Υωξηνύ, ηνπ Κόθηλα, ηνπ Σξαόζηαινπ, ηνπ Βξύζηλα. Δηθόλα 3. Σνηρνγξαθία ηεο «Παξηδηάλαο» - Αλάθηνξν Κλσζνύ Δηθόλα 4. Φξνπηηέξα Κακαξατθή κε νιόγιπθα άζπξα άλζε Δηθόλα 5. Κόζκεκα ησλ Μειηζζώλ Γεκηνπξγνύληαη επίζεο θαη εμαίξεηεο ηερληθήο θνζκήκαηα, όπσο ην γλσζηόηαην θόζκεκα ησλ κειηζζώλ από ην Υξπζόιαθθν Μαιίωλ, θαζώο θαη ζθξαγηδόιηζνη. (Δηθόλεο 3, 4, 5) Μηα ηξνκαθηηθή, πηζαλόλ, ζεηζκηθή θαηαζηξνθή, ε νπνία ηνπνζεηείηαη γύξσ ζην 1700 π.υ. πεξίπνπ, γθξεκίδεη ηα αλάθηνξα θαη αθαλίδεη πεξηνρέο. Μεηά ηε ζενκελία, νη θάηνηθνη ζπζπεηξώζεθαλ ζε κηα γηγαληηαία πξνζπάζεηα, πνπ έδσζε ηελ επθαηξία γηα αλαλέσζε ηεο κνξθήο ηνπ πνιηηηζκνύ θαη αλαδηνξγάλσζε ηεο δσήο ζηελ Κξήηε. 2.3. Ζ ΝΔΟΑΝΑΚΣΟΡΗΚΖ ΠΔΡΗΟΓΟ- 3 ε ΦΑΖ (1700 1450 π.υ.) Αξρίδεη, ινηπόλ, ε 3 ε θάζε ηνπ Μηλστθνύ πνιηηηζκνύ, ε ρξπζή πεξίνδνο ηεο αλάπηπμήο ηνπ. Ζ θάζε απηή νλνκάδεηαη Νεναλαθηνξηθή επνρή θαη θαιύπηεη ηελ πεξίνδν 1700-1450 π.υ. πεξίπνπ. Σα θύξηα ζηνηρεία ηεο αθκήο κπνξεί θαλείο λα ηα αλαδεηήζεη ζε όιεο ηηο εθδειώζεηο ηεο δσήο, πνιηηηθήο, θνηλσληθήο, νηθνλνκηθήο, ζξεζθεπηηθήο, δεκόζηαο θαη ηδησηηθήο θαη ζε όιεο ηηο κνξθέο ηεο ηέρλεο. Καηά ηελ πεξίνδν απηή ε νηθηζηηθή αξρηηεθηνληθή, ηδηαίηεξα ε αξρηηεθηνληθή ησλ αλαθηόξσλ, α- λέπηπμε κνξθέο ζαπκάζηα πξνζαξκνζκέλεο ζην θιίκα ηεο Κξήηεο θαη ζηελ αλάγθε λα κελ α-

πνκνλσζεί ν άλζξσπνο από ηε θύζε. Ζ αλνηθνδόκεζε ησλ αλαθηόξσλ έγηλε επάλσ ζε νξγαλσκέλα ζρέδηα ηθαλώλ αξρηηεθηόλσλ. Οη αξρηηέθηνλεο απηνί αθ ελόο, θαξπώζεθαλ ηελ καθξά πείξα ησλ παιαηναλαθηνξηθώλ ρξόλσλ θαη αθ εηέξνπ, πξνζάξκνζαλ ηα αξρηηεθηνληθά ηνπο πξνγξάκκαηα ζηηο λέεο ζπλζήθεο, κε πξννπηηθή επξύηεξεο κειινληηθήο εμέιημεο. Α. ΣΑ ΜΔΓΑΛΑ ΑΝΑΚΣΟΡΑ ΟΗ ΜΔΓΑΛΟΗ «ΟΗΚΗΜΟΗ» Σέζζεξα κεγάια αλαθηνξηθά θέληξα, απηήο ηεο πεξηόδνπ, έρνπλ έξζεη ζην θσο. Πξόθεηηαη γηα ηα αλάθηνξα-θέληξα ηεο Κλσζνύ, ηεο Φαηζηνύ, ησλ Μαιίσλ θαη ηεο Εάθξνπ. Σα αλάθηνξα είλαη πνιπδαίδαια θαη πνιπώξνθα. ε όια αθνινπζήζεθαλ νη ίδηεο βαζηθέο αξρέο ζηε δηάηαμε ηνπ γεληθνύ ζρεδίνπ. Κύξην ζηνηρείν ήηαλ ε θεληξηθή απιή. Γύξσ από απηή απιώζεθε πξνο όιεο ηηο θαηεπζύλζεηο ην ππόινηπν θηίξην αιιά, κε βαζηθνύο άμνλεο από βνξά πξνο λόην ησλ δύν θπξίσλ πηεξύγσλ. νθά κειεηεκέλν είλαη θαη ην πδξεπηηθό θαη απνρεηεπηηθό ηνπο δίθηπν. (Υάξηεο 8) Υάξηεο 8. Έθηαζε ησλ Αλαθηνξηθώλ Κέληξσλ θαηά ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν (1700-1450 π.υ.) Σν αλάθηνξν ηεο Κλωζνύ μεπέξαζε θάζε πξνεγνύκελν ζε έθηαζε, πνιπηέιεηα θαη κεγαινπξέπεηα. Σν εκβαδόλ ηνπ έθηαζε ηα 22.000 η.κ. Απνηεινύληαλ από βαζηιηθά δηακεξίζκαηα, δηακεξίζκαηα γηα ηηο ηεξέο ηειεηέο, αίζνπζεο ζπκπνζίσλ θαη ηειεηώλ, ζηνέο, ινπηξά, εξγαζηήξηα, απνζήθεο, θιηκαθνζηάζηα. Απηό ην πιήζνο ησλ ρώξσλ ηνπ δηακόξθσζε θαη ηνλ κύζν ηνπ ιαβύξηλζνπ. Γύξσ από ην ηεξάζηην θηηξηαθό ζπγθξόηεκα, ην νπνίν βξίζθεηαη ζε κηα απόζηαζε πεξίπνπ ηεζζάξσλ ρηιηνκέηξσλ από ηε ζάιαζζα, απισλόηαλ κηα αηείρηζηε πόιε 80.000 θαηνίθσλ. Αλ ππνινγηζηνύλ κάιηζηα θαη νη θάηνηθνη ηεο ιηκεληθήο πεξηνρήο, ν ζπλνιηθόο πιεζπζκόο πξέπεη λα μεπεξλνύζε ηηο 100.000 θαηνίθνπο. Ήηαλ ην κεγαιύηεξν αζηηθό θέληξν ηεο επξωπαϊθήο επείξνπ εθείλεο ηεο επνρήο. (Δηθόλεο 6, 7, 8, 9)

Δηθόλα 6. Κλσζόο Ηζνκεηξηθή απεηθόληζε θαη ζηνηρεία ηνπ Αλαθηόξνπ Δηθόλα 7. Αλάθηνξν Κλσζνύ: Σν ηειεηόηεξν απνρεηεπηηθό ζύζηεκα ηνπ δπηηθνύ θόζκνπ έσο ηε Ρσκατθή επνρή Δηθόλα 8. ρέδην θάηνςεο Αλαθηόξνπ Κλσζνύ

Δηθόλα 9. Γεληθή άπνςε ηνπ Αλαθηόξνπ Κλσζνύ Σν αλάθηνξν ηεο Φαηζηνύ είλαη θαηά πνιύ κηθξόηεξν, πεξίπνπ 9000 η.κ., ρηηζκέλν πάλσ ζ έ- λα ιόθν ζηε δπηηθή άθξε ηεο πεδηάδαο ηεο Μεζαξάο. Ο Γηόδσξνο αλαθέξεη όηη ε Φαηζηόο είλαη κηα από ηηο ηξεηο πόιεηο (νη άιιεο δύν είλαη ε Κλσζόο θαη ε Κπδσλία) πνπ έθηηζε ν Μίλσαο ζηελ Κξήηε. (Δηθόλα 10) Δηθόλα 10. Σν Αλάθηνξν ηεο Φαηζηνύ Σν αλάθηνξν ησλ Μαιίωλ κνινλόηη είλαη πησρόηεξν ζε πιηθά θαηαζθεπήο, ζε έθηαζε δελ π- ζηεξεί θαζόινπ από ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνύ. Δίλαη ρηηζκέλν ζηελ αλαηνιηθή άθξε ηεο πεδηάδαο ησλ Μαιίσλ. Σν αλάθηνξν βξίζθεηαη θνληά ζηε ζάιαζζα, βόξεηα ηνπ δξόκνπ πνπ νδεγεί ζηελ αλαηνιηθή Κξήηε. Ζ ζέζε ηνπ είλαη ζεκαληηθή γηα ηελ αλάπηπμε ηεο λαπηηιίαο. (Δηθόλα 11)

Δηθόλα 11. Σν Αλάθηνξν ησλ Μαιίσλ Δηθόλα 12. Σν Αλάθηνξν ηεο Εάθξνπ Σν ηέηαξην κεγάιν Μηλσηθό αλάθηνξν απνθαιύθζεθε ζηελ Κάηω Εάθξν. Ζ ηνπνζεζία βξίζθεηαη ζε κηθξό όξκν ηεο αλαηνιηθήο παξαιίαο, ζηελ άθξε ζηελήο θνηιάδαο αλάκεζα ζε ρακειά πςώκαηα. Ζ ζέζε απηή, απέλαληη από ηηο πξνθνηληθηθέο αθηέο θαη ηελ Αίγππην, εμεγεί ηε δεκηνπξγία θαη ηελ αθκή απηνύ ηνπ ζεκαληηθνύ αλαθηνξηθνύ θέληξνπ. Σν αλάθηνξν ηεο Εάθξνπ είλαη ην κόλν από ηα Μηλσηθά αλάθηνξα πνπ βξέζεθε κε ηα ζεζαπξνθπιάθηά ηνπ αζύιεηα κεηά ηελ θαηαζηξνθή ηνπ. ην βνξεηναλαηνιηθό ιόθν, επάλσ από ην αλάθηνξν, εθηείλνληαλ νηθνδνκήκαηα - παξαξηεκαηα πηζαλόλ ηνπ αλαθηόξνπ, ηα νπνία πξννξίδνληαλ γηα θαηνηθίεο αμησκαηνύρσλ, αιιά θαη γηα ηελ εμππεξέηεζε ηεο αλαθηνξηθήο δηνηθεηηθήο, νηθνλνκηθήο θαη ζξεζθεπηηθήο δσήο. (Δηθόλα 12) Β. ΣΑ ΜΗΚΡΑ ΑΝΑΚΣΟΡΑ ΚΑΗ ΟΗ ΔΠΑΤΛΔΗ ΜΗΚΡΟΣΔΡΟΗ «ΟΗΚΗΜΟΗ» Δθηόο από ηα κεγάια αλάθηνξα, αλαγλσξίζηεθαλ ζηηο ίδηεο ή γεηηνληθέο πεξηνρέο θαη άιια κηθξόηεξα. Γελ είλαη εύθνιε ε εμαθξίβσζε ηνπ ζθνπνύ ηνλ νπνίν εμππεξεηνύζε ε ίδξπζή ηνπο. Γηα κεξηθά από απηά ζα κπνξνύζε θαλείο λα ππνζέζεη όηη πξννξίδνληαλ γηα ζεξηλή δηακνλή ησλ βαζηιέσλ. Κάπνηα άιια, πηζαλόλ είλαη θαηνηθίεο αμησκαηνύρσλ ή ηεξέσλ. Τπάξρεη όκσο θαη ε άπνςε εθείλσλ πνπ ππνζηεξίδνπλ όηη ε θεληξηθή βαζηιηθή εμνπζία έρεη εμαζζελίζεη θαη έ- ρνπλ εκθαληζηεί θαη άιινη ηζρπξνί παξάγνληεο. Δπίζεο, ππάξρεη θαη ε ζεώξεζε όηη ηα κεγάια αλάθηνξα ήηαλ ηεξά ησλ ζεώλ θαη ηα κηθξόηεξα ήηαλ ηα αλάθηνξα ησλ βαζηιέσλ. ηελ πεξηνρή ησλ Αξραλώλ, ζε απόζηαζε 15 ρηιηνκέηξσλ από ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνύ, α- λαθαιύθζεθε πειώξην θηίξην κε θαηαζθεπή εθάκηιιε, αλ όρη θαη αλώηεξε, ηνπ αλαθηόξνπ ηεο Κλσζνύ, πνπ κνηάδεη κε αλάθηνξν. Θα κπνξνύζε λα είλαη ην ζεξηλό αλάθηνξν. ηνλ γεηηνληθό ιόθν Φνπξλί βξέζεθαλ ζνισηνί ηάθνη κε ραξαθηήξα βαζηιηθό ή πξηγθηπηθό. Αλάινγν ραξαθηήξα πξέπεη λα είρε θαη ε εθηεηακέλε έπαπιε πνπ αλαθαιύθζεθε ζηνλ ιόθν ηεο Αγίαο Σξηάδαο, ζε απόζηαζε ηξηώλ ρηιηνκέηξσλ από ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνύ. Ζ έπαπιε ζηελ πξαγκαηηθόηεηα είλαη έλα κηθξό παιάηη θαη ηα επξήκαηά ηεο, θαζώο θαη ησλ γεηηνληθώλ ηάθσλ, είλαη πξαγκαηηθά βαζηιηθά. Γηαθνξεηηθόο ήηαλ ν ραξαθηήξαο δύν άιισλ θηηξίσλ πνπ ραξαθηεξίζηεθαλ Μηθξά Αλάθηνξα ζηελ Κλσζό θαη ζηα Μάιηα. Βξίζθνληαη ηόζν θνληά ζηα (Μεγάια) Αλάθηνξα πνπ δελ κπνξνύκε λα δερηνύκε ηε ζεξηλή ηνπο ρξήζε από ηνπο βαζηιείο. Αθόκε, είλαη πνιύ πηζαλόλ λα ππήξραλ ελδηαηηήκαηα εηδηθά γηα ηνπο βαζηιείο θαη ζηα ιηκάληα, όπνπ ζα θαηέβαηλαλ γηα ηνλ έιεγρν ηνπ βαζηιηθνύ εκπνξίνπ. Ζ Έπαπιε ηωλ Κξίλωλ, π.ρ., κέγαξν ζην ιηκάλη ηεο Ακληζνύ θαη ζηνιηζκέλν κε ηνηρνγξαθίεο βαζηιηθήο κεγαινπξέπεηαο, ί-

ζσο λα ρξεζηκνπνηνύληαλ από ηνλ βαζηιηά ηεο Κλσζνύ. Μεγάια θηίξηα ηα νπνία ραξαθηεξίζηεθαλ σο αλάθηνξα, βξέζεθαλ ζηα Γνπξληά θαη ζηνλ νηθηζκό ηεο Πιάηεο ηνπ Λαζεζίνπ. θνξπηζκέλα ζηελ ύπαηζξν, ηόζν ζηελ Κεληξηθή όζν θαη ζηελ Αλαηνιηθή Κξήηε, θαη ζρεδόλ πάληνηε ζε πνιύ επίθαηξεο ζέζεηο, αλαθαιύθζεθαλ εθηεηακέλα θηίξηα, ηα νπνία ζα κπνξνύζε λα ραξαθηεξίζεη θαλείο σο αγξνηθίεο ή επαύιεηο. Σέηνηεο εγθαηαζηάζεηο είλαη: ηε Γπηηθή Κξήηε: ηνπ Απνδνύινπ Ρεζύκλεο θαη ησλ Υαλίωλ. ηελ Κεληξηθή Κξήηε: ηνπ Νίξνπ Υάλη, ηεο Σπιίζνπ, ηνπ Βαζππέηξνπ, ησλ Βηηζηιώλ ζηελ πεξηνρή Λπθάζηνπ, ηεο Μεηξνπόιεωο ηεο Γόξηπλνο θαη ηεο Πιάηεο ηνπ Λαζεζίνπ. ηελ Αλαηνιηθή Κξήηε: νη αγξνηθίεο ηεο εηείαο, ησλ Αριαδηώλ, ηνπ Πηζθνθεθάινπ, ηεο Ενπ, ηνπ Πξνθήηε Ζιία ηεο πεξηνρήο Πξαηζνύ, ηνπ Αγίνπ Κωλζηαληίλνπ ηεο ίδηαο πεξηνρήο θαη ηεο Δπάλω Εάθξνπ. (Υάξηεο 9) Υάξηεο 9. Αγξνηθίεο, Δπαύιεηο θαη Μηθξά Αλάθηνξα ζηελ Κξήηε θαηά ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν (1700-1450 π.υ.) Γ. ΑΛΛΑ ΜΗΝΧΨΚΑ ΚΔΝΣΡΑ «ΟΗΚΗΜΟΗ» Δθηόο από ηηο Μηλστθέο πόιεηο πνπ ήηαλ θηηζκέλεο γύξσ από ηα κεγάια αλάθηνξα, εξεπλήζεθαλ ζπζηεκαηηθά θαη θάπνηα αθόκε Μηλστθά θέληξα ζηελ Αλαηνιηθή Κξήηε. Ζ πόιε ησλ Γνπξληώλ κε άγλσζηε Μηλστθή νλνκαζία, από ηε ζεκαληηθή ηεο ζέζε αζθνύζε ηνλ έιεγρν ζην ζηελό πέξαζκα από ζάιαζζα ζε ζάιαζζα ηεο Κξήηεο, δειαδή, ζηνλ Ηζζκό ηεο Ηεξάπεηξαο. ην μεξνλήζη ηεο Φείξαο, πνπ βξίζθεηαη ζηνλ επξύρσξν θόιπν ηνπ Μεξακπέιινπ, είρε αθκάζεη έλαο εκπνξηθόο θαη λαπηηθόο νηθηζκόο, θηηζκέλνο ακθηζεαηξηθά ζηελ πιαγηά κηαο γιώζζαο μεξάο, πνπ ζρεκάηηδε ιηκάλη εμαζθαιηζκέλν από ηνπο αλέκνπο. Γε γλσξίδνπκε πνιιά γηα ηα ιηκάληα ηεο Κλσζνύ, Πόξν θαη Καηζακπά θαη Ακληζό, ηα ν- πνία ζηνλ Όκεξν ραξαθηεξίδνληαη «ιηκέλεο ραιεπνί». Άιια ιηκάληα ππήξμαλ: ζηα Μάηαια, ζηνλ Κνκκό, ζηελ Ηεξάπεηξα, ζην Μαθξύ Γηαιό, ζηνπο όξκνπο ησλ Μαιίωλ, ηνπ Μεξακπέιινπ, ηνπ Μόρινπ, ηεο εηείαο. Πξνο ηα δπηηθά, ιηκάληα εκθαλίδνληαη ζηνπο όξκνπο ηεο Ρίζπκλαο (Ρεζύκλνπ) θαη Βαιραλίαο (Υαλίωλ). Πνιύ πινύζηνο θαη εμαηξεηηθά θαινρηηζκέλνο ήηαλ θαη ν ιηκεληθόο νηθηζκόο ηνπ Παιαηθάζηξνπ. Δίρε ξπκνηνκηθό ζρέδην θαη άλεηα ζπίηηα. (Υάξηεο 10)

Υάξηεο 10. Άιια Μηλστθά Κέληξα «Οηθηζκνί» ζηελ Κξήηε θαηά ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν (1700-1450 π.υ.) Γ. ΠΖΛΑΗΑ ΝΑΟΗ ΗΔΡΑ ΚΟΡΤΦΧΝ «ΟΗΚΗΜΟΗ» ηα ρξόληα ηεο αθκήο ηνπ Μηλστθνύ πνιηηηζκνύ νη κεγάινη λανί ήηαλ άγλσζηνη. Ζ ιαηξεία γίλνληαλ ζε εηδηθά δηακνξθσκέλνπο ρώξνπο ζην παιάηη θαη ζηηο επαύιεηο. Γίλνληαλ όκσο, όπσο θαη παιαηόηεξα, θαη κέζα ζε ζπήιαηα. Σα πην γλσζηά από απηά είλαη: Σν Γηθηαίν άληξν (όπνπ ε Ρέα έθξπςε ηνλ Γία), ην ζπήιαην ηεο Δηιεηζπίαο (ζεάο ηνπ Έξσηα θαη ηεο αλαπαξαγσγήο) ζηελ Ακληζό, ην ζπήιαην ηνπ Αξθαινρωξίνπ, ζην νπνίν κάιινλ ιαηξεύνληαλ θάπνηνο πνιεκηθόο ζεόο, ην ζπήιαην ησλ Κακαξώλ θαη άιια. (Υάξηεο 11) Υάξηεο 11. Ηεξά πήιαηα ζηελ Κξήηε θαηά ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν (1700-1450 π.υ.) Καη ζε θνξπθέο βνπλώλ πξνζέθεξαλ ιαηξεία νη Μηλσΐηεο, όπσο ζηα Αζηεξνύζηα, ζην Γηνύθηα, ην Φηιέξεκν. (Υάξηεο 12)

Υάξηεο 12. Ηεξά Κνξπθώλ ζηελ Κξήηε θαηά ηε Νεναλαθηνξηθή Πεξίνδν (1700-1450 π.υ.) Υάξηεο 13. Μπθελατθά Κέληξα ζηελ Κξήηε θαηά ηε Μεηαλαθηνξηθή Πεξίνδν (1450-1100 π.υ.) 2.4. Ζ ΜΔΣΑΝΑΚΣΟΡΗΚΖ ΠΔΡΗΟΓΟ - 4 ε ΦΑΖ (1450 1100 π.υ.) Μεηαμύ 1500 π.υ. θαη 1450 π.υ. κηα αθόκε κεγάιε θαηαζηξνθή έπιεμε ηελ Κξήηε. ύκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ θαζεγεηή Μαξηλάηνπ - ν νπνίνο, θάλνληαο αλαζθαθέο ζην επίλεην ηεο Κλσζνύ, ηελ Ακληζό, βξήθε εθαηζηεηαθό πιηθό - πξόθεηηαη γηα έθξεμε ηνπ εθαηζηείνπ ηεο Θήξαο, ε νπνία έιαβε ηξνκαθηηθέο δηαζηάζεηο. Παιηξξντθά θύκαηα έπλημαλ ηα βόξεηα παξάιηα ηεο Κξήηεο. Ζ θαηαζηξνθή ππήξμε νινθιεξσηηθή. Καλέλα αλάθηνξν δελ επέδεζε, κε κνλαδηθή εμαίξεζε ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνύ, ην νπνίν πιένλ απνηειεί έδξα κηαο λέαο δπλαζηείαο πνπ έθηαζε εθεί από ηελ θπξίσο Διιάδα.

Άιινη εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ όηη ε αηηία ηεο θαηαζηξνθήο ηνπ Μηλστθνύ πνιηηηζκνύ ήηαλ ε ε- πηδξνκή ηωλ Αραηώλ. Ζ επνρή κεηαμύ 1450 θαη 1100 π.υ. απνηειεί ηε Μεηαλαθηνξηθή επνρή ηεο Κξήηεο. Οη Αραηνί ρηίδνπλ ηα δηθά ηνπο κέγαξα θαη πνιιά από ηα κπθελατθά θέληξα α- πιώλνληαη, ηώξα, ζ όιε ηελ Κξήηε (Κπδωλία, Πνιπξξήληα, Κίζακνο, Κλωζόο, Γόξηπλα, Φαηζηόο, Λύηηνο, Αξθαδία, Ρύηην θ.ι.π.). (Υάξηεο 13) 3. ΣΟ ΟΓΗΚΟ ΓΗΚΣΤΟ Σν νδηθό δίθηπν ηεο Κξήηεο αλεπηπγκέλν ήδε από ηα παιαηναλαθηνξηθά ρξόληα, έγηλε ππθλόηεξν θαηά ηε λεναλαθηνξηθή πεξίνδν θαη εθνδηάζηεθε κε πιήζνο ηερληθά έξγα, νδνθπιάθηα, μελώλεο θ.ι.π. Οη δξόκνη ήηαλ ιηζόζηξσηνη θαη ζπλέδεαλ ηηο πόιεηο, ηα ιηκάληα, ηα ρσξηά θαη ηηο επαύιεηο κεηαμύ ηνπο. Θεσξείηαη ζρεδόλ βέβαην όηη ππήξρε κηα παξαιηαθή νδόο πνπ ζπλέδεε κεηαμύ ηνπο όινπο ηνπο νηθηζκνύο πνπ βξίζθνληαλ θαηά κήθνο ηεο βόξεηαο παξαιίαο, ζε κηθξή απόζηαζε από ηε ζάιαζζα ή δίπια ηεο. Γειαδή, δηέξρνληαλ: από ην Γάδη, θνληά από ηηο εθβνιέο ηνπ Αικπξνύ θαη ηνπ Γηόθπξνπ, από ηα ιηκάληα ηεο Κλωζνύ, ζηηο εθβνιέο ηνπ Καηξάηνπ, από ηελ Ακληζό, από ηα θέληξα ηνπ Νίξνπ, ησλ Γνπξληώλ, ηωλ Γνπβώλ, ηνπ Αληζαξά, ησλ Μαιίωλ, ηνπ ίζη, ηεο Μηιάηνπ. (Υάξηεο 14) Υάξηεο 14. Σν Οδηθό Γίθηπν ζηελ Κξήηε θαηά ηε Μεηαλαθηνξηθή Πεξίνδν (1450-1100 π.υ.) Άιινη δξόκνη από ηελ Κλωζό νδεγνύζαλ πξνο ην εζσηεξηθό ηνπ λεζηνύ ζηηο Αξράλεο θαη ην Βαζύπεηξν. Από εθεί ζηξέθνληαλ πξνο ηε Λύθαζην θαη δηα κέζνπ ηεο Γόξηπλνο θαη ηεο Φαηζηνύ έθηαλαλ ζηνλ Κνκκό ζην δπηηθό άθξν ηεο Μεζαξάο. Ο δξόκνο πξνο ηε Γπηηθή Κξήηε πεξλνύζε από ηελ Σύιηζν, ην θιαβόθακπν, ηηο Γωληέο Μαιεβηδίνπ. Αιιά θαη από ηελ πεξηνρή ηεο Φαηζηνύ δηα κέζνπ ηεο Αγίαο Γαιήλεο θαη ηνπ Α- πνδνύινπ, κπνξνύζε θάπνηνο λα πάεη ζην Ρέζπκλν. (Υάξηεο 15)

Υάξηεο 15. Παξαζαιάζζηα θαη Ζπεηξσηηθέο Οδνί ζηελ Κξήηε Ζ αλαθάιπςε ζην Παιαίθαζηξν κηθξνύ ηεηξάηξνρνπ ακαμηνύ βεβαηώλεη όηη είραλ δηακνξθσζεί δξόκνη, θαηάιιεινη θαη γηα κηθξά ηξνρήιαηα νρήκαηα. Σέηνηα νρήκαηα, παξάιιεια κε ηα δώα βνεζνύζαλ θαη ζηηο κεηαθνξέο ησλ θνξηίσλ από ηελ ύπαηζξν ζηνπο νηθηζκνύο θαη ζηα ιηκάληα. (Δηθόλεο 13, 14) Δηθόλα 13. Μηθξό ηξνρήιαην ακάμη Δηθόλα 14. Γξόκνο ηεο πόιεο Γνπξληά

4. ΔΠΗΛΟΓΟ Από ηα κέρξη ζηηγκήο δεδνκέλα, θάπσο έηζη κπνξνύκε λα ραξηνγξαθήζνπκε ηα Κέληξα ηνπ Μηλστθνύ Πνιηηηζκνύ. Διπίδνπκε θαη επρόκαζηε ζύληνκα λα έξζνπλ ζην θσο πεξηζζόηεξα ζηνηρεία, λα απνθξππηνγξαθεζνύλ θαη νη αξραηόηεξεο ηεο Γξακκηθήο Β γξαθέο θαη λα θσηίζνπλ πεξηζζόηεξν απηόλ ηνλ κνλαδηθό πνιηηηζκό. (Δηθόλεο 15, 16) Δηθόλα 15. Ο Γίζθνο ηεο Φαηζηνύ Δηθόλα 16. Κήπνο κε πνπιηά (πέξδηθεο)

ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 1. Αιεμίνπ ηπιηαλόο, «Οδεγόο Αξραηνινγηθνύ Μνπζείνπ Ζξαθιείνπ. Μηλσηθόο Πνιηηηζκόο. Γεληθή Γ/λζηο Αξραηνηήησλ θαη Αλαζηειώζεσο», Αζήλαη 1973. 2. «Ηζηνξία ηνπ Διιεληθνύ Έζλνπο», Σόκνο Α. Δθδνηηθή Αζελώλ. 3. Λνγηάδνπ-Πιάησλνο σζώ, «Κξήηε. Αξραηνινγία Ηζηνξία», Δθδόζεηο Γ&Η. Μαζηνπιάθεο, Αζήλα. 4. Παπαπνζηόινπ Η.Α., «Κξήηε. Κλσζόο Φαηζηόο Μάιηα Αγ. Σξηάδα Εάθξνο θαη ην Μνπζείν Ζξαθιείνπ», Δθδόζεηο ΚΛΔΗΩ, Αζήλα 1981. 5. «Παηξηδνγλσζία. Διιήλσλ Σόπνη: 10000 ρξόληα Ηζηνξίαο», Δθδόζεηο: Δθεκεξίδα ΔΘΝΟ, ηόκνο 6 νο θαη 7 νο. 6. Andronicos Manolis, «Herakleion Museum and Rrchaelogical Sites of Crete», Ekdotike Athenon, s.a., Athens 1979. 7. Botsford k Robinson, «Αξραία Διιεληθή Ηζηνξία Αλαζεσξεκέλε από ηνλ θαζεγεηή Donald Kagan», Mνξθσηηθό Ίδξπκα Δζληθήο Σξαπέδεο. Αζήλα 1985. 8. Faure Paul, «Ζ θαζεκεξηλή δσή ζηελ Κξήηε ηε Μηλσηθή Δπνρή. Μεηάθξαζε Έιιεο Η. Αγγέινπ», Δθδόζεηο Παπαδήκα, Αζήλα 1988.