Οι εξελίξεις στην Ακτινολογία Στόματος

Ακτινολογία Στόματος ΣTOMA 2011; 39 : 73-80 Οι εξελίξεις στην Ακτινολογία Στόματος Ν. ΠΑΡΙΣΗΣ 1 Εργαστήριο Οδοντοφατνιακής Χειρουργικής, Χειρουργικής Εμφυτευματολογίας και Ακτινολογίας Στόματος, Οδοντιατρική Σχολή Α.Π.Θ. The development of Oral radiology N. PARISSIS 1 Department of Oral surgery-surgical implantology- Radiology. Aristotelian University of Thessaloniki Περίληψη Η ανάπτυξη της Ακτινολογίας Στόματος απέκτησε γοργούς ρυθμούς στις αρχές της δεκαετίας του 50 με την ανακάλυψη της συμβατικής τομογραφίας, κυρίως όμως με την εφαρμογή της πανοραμικής ακτινογραφίας, η οποία για πρώτη φορά πρόσφερε μια απεικόνιση του συνόλου της οδοντοφυΐας και των γνάθων. Στα επόμενα χρόνια με τη συμμετοχή της ψηφιακής τεχνολογίας στην ακτινολογία αναπτύχθηκαν διαγνωστικοί μέθοδοι τόσο για τους σκληρούς όσο και για τους μαλακούς ιστούς του στοματογναθικού συστήματος, οι οποίοι προσφέρουν απεικονίσεις με υψηλό δείκτη ευκρίνειας, κυρίως όμως, εξουδετερώνοντας το πρόβλημα των αλληλοεπικαλύψεων των ιστών, το οποίο δημιουργούσε πάντοτε σοβαρά διαγνωστικά προβλήματα. Τέτοιου είδους διαγνωστικοί μέθοδοι, για τους σκληρούς ιστούς είναι η αξονική τομογραφία, η ενδοστοματική ψηφιακή ακτινογραφία, η ψηφιακή αφαιρετική ακτινογραφία., και, για τους μαλακούς ιστούς, η υπερηχοτομογραφία και η μαγνητική τομογραφία. Summary The development of oral radiology acquired quick rhythms in early 50, after the discovery of convectional tomography, but mostly by using panoramic radiography, which for the first time gave us a complete picture of dentition and jaws. During next years, digital technology helps radiology to develop diagnostics methods not only for the hard but also for the soft tissues of maxillofacial system, that give us depictions of high distinctness, but mostly delete the bone overlapping, that always create serious diagnostic problems. That kind of diagnostic methods for hard tissue are axial tomography, intra-oral digital radiography, subtractive digital radiography and for the soft tissue the ultrasound tomography and the magnetic tomography. ΛEΞEIΣ KΛEIΔIA: Ακτινοπροστασία, Ψηφιακή τεχνολογία-ακτινοδιαγνωστική KEY WORDS: Radiation protection, Digital technology, Radiological diagnosis Στάλθηκε στις 10.3.2009. Εγκρίθηκε στις 31.11.2010. 1 Αναπληρωτής Καθηγητής Receivet on 10 th March 2009. Accepted on 30 th Nov., 2010. 1 Ass. Professor

74 Εισαγωγή Οι ακτίνες-χ ανακαλύφθηκαν από τον W. Roentgen, το 1895. Η εργασία του «Ένας νέος τύπος ακτίνας», έγινε, αμέσως, δεκτή από την επιστημονική κοινότητα της εποχής, και η ανακάλυψη του αντιμετωπίστηκε με γρήγορη και ενθουσιώδη εφαρμογή. Η πρώτη ενδοστοματική ακτινογραφία πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 1896 από τον Dr Otto Wallshoff με χρόνο εκπομπής 25 πρώτα λεπτά. Την ίδια χρονιά ο πρώτος που περιέγραψε σωματική βλάβη από τη χρήση των ακτίνων-χ ήταν ο Βρετανός Harrison, ο οποίος χρησιμοποίησε χρόνο εκπομπής ίσο με 10 πρώτα λεπτά. Οι πρώτες παγκόσμιες συστάσεις, οι σχετικές με την ακτινοπροστασία δόθηκαν μετά το τέλος του Α παγκοσμίου πολέμου, το 1921, από την British X-ray and radium Committee 1. Η πρόοδος στην Ακτινολογία στόματος, τα τελευταία χρόνια, εξελίσσεται με ταχείς ρυθμούς, κυρίως, εξαιτίας της εισόδου της ψηφιακής τεχνολογίας στην ακτινοδιαγνωστική. Οι περισσότερες από τις εξελίξεις αυτές εκπορεύονται από την ιατρική ακτινολογία, και στη συνέχεια βρίσκουν εφαρμογή και στην Ακτινολογία Στόματος. Εκτός από την εφαρμογή της ψηφιακής τεχνολογίας υπήρξαν και σημαντικές βελτιώσεις τόσο στη συμβατική ακτινολογία, όσο και σε θέματα ασφάλειας από την χρήση της ιονίζουσας ακτινοβολίας. Παρίσης νοβολία. Καθιέρωσαν ως υποχρεωτική την λειτουργία των οδοντιατρικών μηχανημάτων στα 60-70 KV, μειώνοντας έτσι την απαίτηση για υψηλούς χρόνους εκπομπής 2-4. Βελτίωσαν την κατασκευή των πανοραμικών μηχανημάτων, απλοποιώντας την τεχνική λήψεως και μειώνοντας σημαντικά την δόση έκθεσης στον ασθενή. Η εφαρμογή της ψηφιακής τεχνολογίας στην πανοραμική ακτινογραφία μείωσε σημαντικά τη δόση έκθεσης 5. Βελτίωσαν την ποιότητα των ενισχυτικών πινακίδων μειώνοντας την απαίτηση για υψηλούς χρόνους εκπομπής 16-11. Εξελίξεις και βελτιώσεις στη διαγνωστική ακτινολογία. Ως εξελίξεις στην διαγνωστική ακτινολογία, κρατώντας μια στοιχειώδη χρονολογική σειρά μετά την ανακάλυψη των ακτίνων-χ το 1895, μπορούν να αναφερθούν οι παρακάτω. Στις αρχές της δεκαετίας του -50 εμφανίστηκε η συμβατική τομογραφία (Εικ. 1), η οποία έδωσε λύση στο πρόβλημα των αλληλοεπικαλύψεων των οστικών δομών οι οποίες παρουσιάζονται στην συμβατική ακτινογραφία εξαιτίας του ότι η ακτινογραφία είναι μία απεικόνιση δύο διαστάσεων ενός αντικειμένου με τρεις διαστάσεις 12-14. Εξελίξεις και βελτιώσεις στην προστασία από την ιονίζουσα ακτινοβολία. Βελτιώθηκε, καταρχάς η Εθνική νομοθεσία με το Νόμο 216/6-3-2001 και το Προεδρικό διάταγμα 84/11-4-2001, και εναρμονίστηκε με τι οδηγίες 96/29 και 97/43 της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2. Με βάση το παραπάνω Εθνικό και Ευρωπαϊκό καθεστώς, οι κατασκευαστές των ακτινογραφικών μηχανημάτων προχώρησαν σε σημαντικές βελτιώσεις οι οποίες αυξάνουν το επίπεδο ασφάλειας των μηχανημάτων. Έτσι, κατήργησαν το μηχανικό χρονοδιακόπτη και τον αντικατέστησαν με παλμικό, ο οποίος είναι ακριβής σε πολύ μικρούς χρόνους εκπομπής. Καθιέρωσαν ως διακόπτη ενεργοποίησης τον διακόπτη συνεχούς πίεσης. Ρύθμισαν τον ανώτερο χρόνο εκπομπής του χρονοδιακόπτη στα 3,2 ή στα 2 δεύτερα λεπτά, αντί των 5 δευτερολέπτων, ώστε να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση του οδοντιατρικού μηχανήματος για ακτινοσκόπηση. Κυκλοφόρησαν στην αγορά ενδοστοματικά ακτινογραφικά πλακίδια υψηλής ευαισθησίας, τα οποία απαιτούν χρόνους εκπομπής πολύ μικρότερους από το ένα δεύτερο λεπτό. Αντικατέστησαν τον πλαστικό σημειακό κατευθυντήρα με κυλινδρικό ή ορθογώνιο κατευθυντήρα με εσωτερική μολύβδινη επένδυση, οι οποίοι μειώνουν σημαντικά τη δευτερογενή ακτι- Εικόνα 1. Τομές συμβατικής τομογραφίας που απεικονίζουν την οπίσθια περιοχή της κάτω γνάθου(α) και την πρόσθια περιοχή της άνω γνάθου(β). Εικόνα 2. Πανοραμική ακτινογραφία.

Οι εξελίξεις στην Ακτινολογία Στόματος Την ίδια εποχή εμφανίστηκε η πανοραμική ακτινογραφία, η οποία είναι μία τομογραφία ικανού πάχους τομής της περιοχής των γνάθων (Εικ. 2). Η τεχνική της χρησιμοποιεί τις βασικές αρχές της συμβατικής τομογραφίας. Η πανοραμική ακτινογραφία, στα χρόνια που πέρασαν, εξελίχθηκε τόσο από απόψεως τεχνικής (κέντρα περιστροφής ρύθμιση KV και ma βελτίωση ενισχυτικών πινακίδων), όσο και από πλευράς ασφάλειας σε σχέση με την ιονίζουσα ακτινοβολία, και της ποιότητας της απεικόνισης 6-13. Το 1972, εμφανίστηκε από τους Hounsfield και Cormack η αξονική τομογραφία, η οποία έδωσε λύση στο πρόβλημα της επικάλυψης των διαφόρων οστικών κατασκευών που αναφαίνονται στη συμβατική ακτινογραφία και της ασάφειας που χαρακτηρίζει τη συμβατική τομογραφία (Εικ. 3 και 4). Η λειτουργία 75 της αξονικής τομογραφίας βασίζεται στην εξασθένιση της έντασης των ακτίνων-χ που διέρχονται από στοιχειώδεις μονάδες όγκου των ιστών μιας τομής, στην καταγραφή των τιμών εξασθένισης και τη δημιουργία της ψηφιακής εικόνας, στην επεξεργασία της εικόνας στον Η/Υ, και στη δημιουργία των τομών ανασύνθεσης 14-18 (Εικ. 5). Η αξονική τομογραφία εξελίχθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα και από την συμβατική αξονική τομογραφία πέρασε στην ελικοειδή αξονική τομογραφία και πρόσφατα, στις αρχές του 2000 στην υπολογιστική τομογραφία κωνικής δέσμης, η οποία είναι μία αξονική τομογραφία αποκλειστικά για οδοντιατρική χρήση (Εικ. 6). Χρησιμοποιεί κωνική δέσμη αντί της δέσμης τύπου βεντάλιας που χρησιμοποιούν οι ιατρικοί αξονικοί τομογράφοι, δεν απαιτείται η αρχική λήψη των αξο- Εικόνα 3. Αξονική τομή με σημειωμένες τις οβελιαίες και τις κορωνιαίες τομές των κονδύλων. Εικόνα 5. Εικόνα 3D από ανασύνθεση με κάταγμα στον αυχένα του κονδύλου. Εικόνα 4. Αξονική τομή με σημειωμένες τις κορωνιαίες τομές του κονδύλου(α) και κορωνιαία τομή του κονδύλου από ανασύνθεση(β), με χαρακτηριστικές διαβρωτικές αλλαγές στο φλοιώδες τμήμα του οστού του κονδύλου. Εικόνα 6. Υπολογιστική αξονική τομογραφία με αξονική τομή, πανοραμική τομή και κάθετες τομές στις περιοχές από 1 έως 12 και από 7 έως 10.

76 Παρίσης νικών τομών, με αποτέλεσμα το μικρό χρόνο ακτινοβόλησης, το μειωμένο χρόνο εξέτασης και τη σημαντική μείωση της έκθεσης του ασθενή στην ακτινοβολία. Η νέα απεικονιστική μέθοδος συνοδεύτηκε από κατάλληλη ανάπτυξη λογισμικού με τη χρήση του οποίου ο όγκος των διαθεσίμων τομογραφικών δεδομένων έχει τη δυνατότητα να ανασυντεθεί προς κάθε επιθυμητό επίπεδο από το χρήστη. Για πρώτη φορά, το λογισμικό λειτουργίας, αλλά και το λογισμικό απεικόνισης αυτών των συστημάτων λειτουργούσε σε περιβάλλον Windows (Microsoft Co), γεγονός που σημαίνει ότι η απεικόνιση των τομογραφικών δεδομένων μπορεί να γίνει από οποιονδήποτε Η/Υ που τα χρησιμοποιεί. Αυτό έδωσε την δυνατότητα στον χρήστη, κλινικό οδοντίατρο, να παρεμβαίνει στον τρόπο απεικόνισης των δεδομένων, και να ανασυνθέτει τις τομές και τις εικόνες που κρίνει χρήσιμες ανάλογα με τις διαγνωστικές ανάγκες (Εικ. 7). Η ιδιότητα αυτή καθιστά τα συστήματα του αξονικού τομογράφου κωνικής δέσμης, διαδραστικά συστήματα (Interactive), μία ιδιότητα που δεν ήταν ποτέ διαθέσιμη στα συστήματα της κλασσικής αξονικής τομογραφίας, όπου η ανασύνθεση των τομογραφικών εικόνων ήταν εφικτή μόνο στο συγκεκριμένο λογισμικό του Η/Υ του αξονικού τομογράφου, και ο τελικός αποδέκτης των τομογραπρώτοι παρατήρησαν οι J. και P. Curie το 1880. Το φάσμα των συχνοτήτων των υπερήχων που εφαρμόζονται στη διαγνωστική κυμαίνεται μεταξύ των 0,5 και 10 MHz. Στην οδοντιατρική η υπερηχοτομογραφία χρησιμοποιείται για τον έλεγχο των ανατομικών δομών της τραχηλοπροσωπικής χώρας, οι οποίες είναι διαπερατές από τις ακτίνες-χ και έτσι δεν απεικονίζονται στην ακτινογραφία χωρίς την έγχυση σκιαγραφικού υγρού.(σιαλογόνοι αδένες, αγγεία). Με τον υπερηχοτομογράφο λαμβάνονται λεπτές τομές του οργάνου που εξετάζεται, στις οποίες απεικονίζεται με λεπτομέρεια η ακριβής θέση των υποκειμένων ιστών. Η εικόνα συνήθως είναι ασπρόμαυρη, με διαβαθμίσεις του γκρι., οι οποίες εξαρτώνται από την ηχογένεια των ιστών, η οποία καθορίζει την αντανακλαστικότητα της υπερηχητικής ακτίνας. Οι λαμβανόμενες εικόνες έχουν σχήμα κόλουρου Εικόνα 7. Επεξεργασία αξονικής τομογραφίας με το σύστημα SimPlant. Τα χρωματιστά περιγράμματα των απεικονίσεων διευκολύνουν τον παρατηρητή στην ακριβή ερμηνεία των απεικονίσεων. φικών εικόνων (κλινικός οδοντίατρος), περιοριζόταν, κυρίως, σε στατικές εικόνες που ήταν το προϊόν εκτύπωσης 19-25. Το 1970 εμφανίστηκε η υπερηχοτομογραφία με πρώτη εφαρμογή στην Μαιευτική και Γυναικολογία Πολύ γρήγορα, η εφαρμογή των υπερήχων επεκτάθηκε στην Οδοντιατρική. Η διαγνωστική αυτή μέθοδος χρησιμοποιεί υπερήχους για την παραγωγή εικόνας, οι οποίοι εκπέμπονται από ένα παλλόμενο κρύσταλλο στο σώμα του ασθενούς. Η παραγωγή υπερήχων βασίζεται στο πιεζοηλεκτρικό φαινόμενο, που Εικόνα 8. Ετερογενής μάζα στην παρωτίδα που αντιπροσωπεύει ένα μεικτό όγκο(α), Ετερογενής μάζα στο υπογνάθιο αδένα που αντιπροσωπεύει ένα αδενοειδές κυστικό καρκίνωμα(β), Ομοιογενής υποηχητική μάζα στην παρωτίδα που αντιπροσωπεύει μία κύστη στον αδένα(γ). κώνου ή ορθογωνίου παραλληλογράμμου, ανάλογα με τον τύπο του ηχοβολέα. (Εικ. 8). Η υπερηχοτομογραφία δεν αποτελεί μία απλή απεικονιστική μέθοδο που μπορεί να ερμηνεύσει ο γενικός οδοντίατρος. Απαιτούνται ειδικές γνώσεις από τον εξεταστή, κυρίως, γνώση των δομών που παρουσιάζονται στο υπερηχοτομογράφημα, ώστε αυτός να έχει τη δυνατότητα να αξιολογήσει τα ηχοδομικά χαρακτηριστικά. Τέτοια χαρακτηριστικά τα οποία αξιολογούνται είναι: - Η ηχοδομή της αλλοίωσης.

Οι εξελίξεις στην Ακτινολογία Στόματος - Το εσωτερικό επίπεδο του ήχου. - Το ηχοδομικό περίγραμμα. - Το οπίσθιο τοίχωμα της ηχογενούς μάζας. - Οι διαστάσεις της αλλοίωσης. - Η σχέση της με τα παρακείμενα μόρια. Τα πλεονεκτήματα της διαγνωστικής με υπερήχους είναι η προφύλαξη του ασθενή από την ιονίζουσα ακτινοβολία, η εξέταση οργάνων που είναι διαπερατά από την ακτινοβολία-χ και δεν απεικονίζονται στην ακτινογραφία χωρίς την έγχυση σκιαστικού, άμεση απεικόνιση στην οθόνη του Η/Υ, ευκολία εφαρμογής μεθόδου, δυνατότητα προσδιορισμού του μεγέθους της παθολογικής εξεργασίας με ακριβή μέτρηση των διαστάσεων, μη επεμβατική τεχνική, ανεκτή τεχνική από τους ασθενείς και χαμηλό κόστος 26-29 Στις αρχές της δεκαετίας του 80 εμφανίστηκε η ψηφιακή ενδοστοματική ακτινογραφία. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιεί αντί του συνήθους ενδοστοματικού πλακιδίου, έναν αισθητήρα, ο οποίος ενέχει τη θέση της περιοχής υποδοχής του ειδώλου, το οποίο στη συνέχεια μεταφέρει στην οθόνη του Η/Υ. Σήμε- Εικόνα 9. Ψηφιακός ενδοστοματικός αισθητήρας της κατηγορίας CCD/CMOS. 77 ρα, υπάρχουν τρία είδη αισθητήρων. Ο αισθητήρας CCD (Charged Coupling Device), ο CMOS ή APS (Complmentary Metal Oxide Semiconductor ή Active Pixel Sensor) και ο αισθητήρας SPP ( Storage Phosphor Plate). Οι αισθητήρες αυτοί οδηγούν σε δύο συστήματα ψηφιακής ενδοστοματικής ακτινογραφίας. Αυτό της άμεσης απεικόνισης (αισθητήρας μετά καλωδίου) και αυτό της απεικόνιση με μικρή χρονική καθυστέρηση (αισθητήρας άνευ καλωδίου) 30-34 (Εικ. 9 και 10). Οι συγκρίσεις των διαφόρων ψηφιακών συστημάτων με τη συμβατική ενδοστοματική ακτινογραφία από διαφόρους ερευνητές, παρουσίασαν συγκρίσιμα αποτελέσματα όσον αφορά την αντίθεση της ακτινογραφίας. Στο θέμα της ευκρίνειας όμως συγκρίσιμα αποτελέσματα παρουσιάζουν μόνο τα συστήματα με μικρό μέγεθος εικονοστοιχείων. Αρκετοί ερευνητές τονίζουν ότι ειδικά με τους αισθητήρες CCD/CMOS, η ποιότης της απεικόνισης δεν εξαρτάται μόνο από το μέγεθος των εικονοστοιχείων, αλλά και από άλλους παράγοντες, όπως ο τύπος και η διάταξη των ενισχυτικών πινακίδων, το είδος του ψηφιοαναλογικού μετατροπέα και το λογισμικό σύλληψης και επεξεργασίας της παραγόμενης εικόνας. Ένα ιδανικό ψηφιακό ακτινογραφικό σύστημα θα πρέπει να συνδυάζει απόδοση εικόνων υψηλής ευκρίνειας, όπως είναι απαραίτητο για τις εφαρμογές στην κλινική ενδοδοντολογία, και να αποδίδει εικόνες χαμηλής αντίθεσης (μεγάλο εύρος αποχρώσεων του γκρι), όπως απαιτείται για τη διάγνωση τερηδόνας ομόρων επιφανειών 35,36. Η ψηφιακή αφαιρετική ακτινογραφία εμφανίστηκε στο τέλος της δεκαετίας του 80 και αποτελεί ένα αξιόπιστο διαγνωστικό μέσο το οποίο με τη βοήθεια προγραμμάτων Η/Υ έχει τη δυνατότητα να επεξεργαστεί την εικόνα μη συγκρίσιμων ενδοστοματικών ακτινογραφιών, οι οποίες έχουν ληφθεί με την παράλληλη τεχνική, ώστε να αναπαραγάγουν ένα Εικόνα 10. Ψηφιακός αισθητήρας της κατηγορίας SPP και η ψηφιακή απεικόνιση της οπίσθιας περιοχής της κάτω γνάθου κατά την διαδικασία τοποθέτησης εμφυτευμάτων. Εικόνα 11. Απεικόνιση κροταφογναθικής άρθρωσης με φυσιολογικά χαρακτηριστικά με μαγνητική τομογραφία, στην οποία απεικονίζεται η θέση του δίσκου με κλειστό(α) και ανοικτό(β) στόμα.

78 Παρίσης ζεύγος ακτινογραφιών με παρόμοια γεωμετρική προβολή (ταυτοποίηση ακτινογραφιών). Σήμερα, χρησιμοποιούμε την ψηφιακή αφαίρεση της τρίτης γενεάς με την εφαρμογή διαφόρων προγραμμάτων επεξεργασίας ψηφιακής ταυτοποίησης και ψηφιακής αφαίρεσης, όπως είναι το πρόγραμμα IRASC για την ταυτοποίηση των ακτινογραφιών και τα προγράμματα Photoshop και Emago για τη διαδικα-σία της αφαίρεσης 37-39. Στις αρχές της δεκαετίας του 90 εμφανίστηκε η μαγνητική τομογραφία. Αποτελεί μία διαγνωστική μέθοδο ακριβείας η οποία δε χρησιμοποιεί ιονίζουσα ακτινοβολία. Οι αρχές της βασίζονται στη συμπεριφορά των πυρήνων υδρογόνου των ιστών του σώματος μέσα σε ένα μαγνητικό πεδίο (Εικ. 11). Τα πλεονεκτήματα της συνοψίζονται στη μη χρήση ιονίζουσας ακτινοβολίας, στη διαγνωστική αξία της όσο αφορά τα μαλακά μόρια, στην εξαιρετική ευκρίνεια και την υψηλή διακριτικότητα, στη δυνατότητα επεξεργασίας της εικόνας, στη δυνατότητα λήψης πολλαπλών τομών σε όλα τα επίπεδα του χώρου, στη μεγάλη διαφοροποίηση της απεικόνισης ανάμεσα στους διάφορους ιστούς. Τα μειονεκτήματά της είναι το υψηλό κόστος εξοπλισμού και εξέτασης, ο μεγάλος χρόνος εξέτασης, η διαδικασία της εξέτασης που είναι αρκετά θορυβώδης και κλειστοφοβική, η έλλειψη σήματος από τους σκληρούς ιστούς (φλοιώδης μοίρα του οστού), που δίνουν μαύρο σήμα, όπως ο αέρας και τα μεταλλικά αντικείμενα 40-42. Συζήτηση-Συμπεράσματα. Η Ακτινολογία στόματος από τις αρχές της δεκαετίας του ʼ80 μετά την εφαρμογή των νέων τεχνολογιών οι οποίες χρησιμοποιούν ακτινογραφικές συσκευές με υψηλές παραμέτρους εκπομπής, έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στις συνθήκες προστασίας από την ιονίζουσα ακτινοβολία. Εγκρίθηκαν καινούργιες οδηγίες και κανονισμοί ακτινοπροστασίας τόσο σε Παγκόσμιο όσο και σε Ευρωπαϊκό ή Εθνικό επίπεδο. Έγινε σοβαρή προσπάθεια από τους κατασκευαστές ακτινογραφικών μηχανημάτων για τη βελτίωση του επιπέδου της μείωσης της ακτινοβολίας. Κλασσικά παραδείγματα αποτελούν τα τελευταίου τύπου πανοραμικά μηχανήματα τα οποία χρησιμοποιούν πολλαπλούς άξονες περιστροφής, με αποτέλεσμα ειδικές λήψεις για διάφορες οστικές δομές του στοματογναθικού συστήματος και η αξονική τομογραφία κωνικής δέσμης, η οποία μειώνει σημαντικά τη δόση έκθεσης στον ασθενή. Η ανακάλυψη και η εφαρμογή, με άριστα αποτελέσματα, διαγνωστικών μεθόδων που δε χρησιμοποιούν ιονίζουσα ακτινοβολία (υπερηχοτομογράφημα, μαγνητικός συντονισμός), απάλλαξε τη διαγνωστική ακτινολογία από την χρήση επιβαρυντικής ακτινοβολίας και από επεμβατικές διαγνωστικές μεθόδους (σιαλογραφία, αρθρογραφία της κροταφογναθικής άρθρωσης). Η διαγνωστική ακρίβεια, που προσέδωσε η εφαρμογή της ψηφιακής τεχνολογίας στη απεικόνιση, βελτίωσε το επίπεδο της διάγνωσης και την επιδιωκόμενη θεραπεία. Η αξονική τομογραφία έλυσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το βασικό μειονέκτημα της κλασσικής ακτινολογίας που ήταν οι αλληλοεπικαλύψεις των οστικών δομών. Τα διάφορα και, συνεχώς, ανανεούμενα προγράμματα επεξεργασίας εικόνας των αξονικών τομογράφων βελτίωσαν σημαντικά την απεικόνιση και των τριών διαστάσεων του ακτινογραφούμενου αντικειμένου. Ο αξονικός τομογράφος κωνικής δέσμης, που είναι αμιγώς για οδοντιατρική χρήση, έδωσε το πλεονέκτημα στο οδοντίατρο να επιλέγει ο ίδιος τις επιθυμητές τομές στην περιοχή ενδιαφέροντος. Η ψηφιακή ενδοστοματική απεικόνιση απάλλαξε τον οδοντίατρο από τις διαδικασίες του σκοτεινού θαλάμου, διαμόρφωσε ένα νέο τρόπο αρχειοθέτησης των ιστορικών των ασθενών (ηλεκτρονικό αρχείο), βελτίωσε την εργονομία του οδοντιατρείου, μείωσε την έκθεση του ασθενή στην ακτινοβολία, και έδωσε τη δυνατότητα στον οδοντίατρο να τροποποιεί τα ακτινογραφικά χαρακτηριστικά της απεικόνισης. Η ψηφιακή αφαιρετική ακτινογραφία επέτρεψε στον οδοντίατρο να παρακολουθεί και να ελέγχει την εξέλιξη μιας βλάβης ή την αποτελεσματικότητα μιας θεραπείας. Η χρήση του υπερηχοτομογράφου βοήθησε σημαντικά στην απεικόνιση των μαλακών δομών του προσώπου (σιαλογόνοι αδένες, θυρεοειδής αδένας), και απήλλαξε τον ασθενή από επεμβατικές μεθόδους. Τέλος, η μαγνητική τομογραφία, παρά το υψηλό κόστος, είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για απεικονίσεις της κροταφογναθικής άρθρωσης, καταργώντας τις αρθρογραφίες, παθήσεων των σιαλογόνων αδένων, για την απεικόνιση και σταδιοποίηση νεοπλασμάτων της στοματογναθικής περιοχής, και για τη σταδιοποίηση μεταστατικών λεμφαδένων. Βιβλιογραφία 1. Παρίσης Ν. Συμβολή στην ακτινοπροστασία δια μετρήσεων οι οποίες προσδιορίζουν την ασφάλεια των οδοντιατρικών ακτινογραφικών μηχανημάτων. Διδακτορική διατριβή. ΑΠΘ, 1988. 2. Παρίσης Ν. Κίνδυνοι και προστασία από τις ακτίνες- Χ στην οδοντιατρική. Θεσσαλονίκη, Φωτοτυπωτική 1997. 3. Παρίσης Ν, Ελευθεριαδης Ι, Γιακουμής Α, Νταμπαράκης Ν. Συγκριτική αξιολόγηση της ευκρίνειας των ενδοστοματικών ακτινογραφικών πλακιδίων τα οποία κυκλοφορούν στην Ελλάδα. ΣΤΟΜΑ 24:185-9. 4. Παρίσης Ν, Τσίρλης Α, Γκανίδης Ι, Λαυρεντιάδης Ι. Το νέο ακτινογραφικό πλακίδιο kodak Ektaspeed

Οι εξελίξεις στην Ακτινολογία Στόματος 79 plus. Αξιολόγηση των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων. ΣΤΟΜΑ 1996; 24:185-9. 5. Pharoah MJ, White SC. Oral radiology. Principles and interpretation. St. louis Mosby 2000. 6. Gijbels F, Sandering G, Bou Serhal C. The subjective quality of direct digital and conventional panoramic radiogeaphy. Clin. Oral Invest. 2000: 4:162-7. 7. Angelopoulos C, Bedard A, Katz J, Karamanis S, Parissis N. Digital panoramic radiography. An overview. Seminar in Orthudontics Elsevier 2004; 10:194-203. 8. FarmanAG, Farman TT. Panoramic dental radiography using charge-coupled device receptor. J. Digital Immaging 1998. 9. FarmanAG, Farman TT. Extraoral and panorami systems. Dent. Clin.North Am. 2000; 44:257-72. 10. Ιακωβίδης Δ. Οδοντιατρική ακτινολογία., ΑΠΘ, 2006 11. Αγγελόπουλος Α, Σπυρόπουλος Ν, Τσιχλάκης Κ. Σύγχρονη στοματική και γναθοπροσωπική διαγνωστι-κή και ακτινολογία. Αθήνα 2001. 12. Durizch ML. Technical aspects of tomography. Williams and Wilkins Co. Baltimore 1978. 13. Ramesh A, Tyndall DA, Ladlow JB. Evaluation of a new digital panoramic system. A comparison with film. Dentomaxillofacial Radiology 2003; 32:109-15. 14. Whaites E. Essentials of Dental Radiography and Radiology. Churchill Livingstone 2002. 15. Farman AG, Kushner GM, Goyld AR. Asequential approach to radiological interpretation. Dentomaxillofacial radiology. 2002; 31(5):291-8. 16. Ελευθεριαδης Ι, Ιακωβιδης Δ. Οι εφαρμογές της αξονικής τομογραφίας στην περιοχή του στόματος και των γνάθων. University Press 1996. 17. Ames JR, Johnson RP, Stevens EA. Compurerized tomography in oral and maxillofacial surgery. J.O.S. 1980; 38(2):145-9. 18. Danforth RA, Dus I, Mah J. 3-D volume imaging for dentistry. A new dimension. J Calif. Dent. Assoc. 2003; 31(12): 890-1. 19. Hashomoto K, Arai Y, Iwai K, Araki M, Kawashima S, Terakado M. A comparison of a new limited cone beam computed tomograpfy machine for dental use with a multidetector row helical CT machine. Oral surg. Oral Med. Oral Rad. 2003; 95:371-7. 20. Langland EO, Langlais PR. Principles of dental imaging. LippincottWilliams and Wilkins 2002. 21. Norton RM, Gamble C. Bone calssifivation. An objective scale of bone dentistry using the CT scan. Clin. Oral Impl. Res. 2001; 12:179-80. 22. Πρόμπονας Η, Τεζαψίδης Γ, Μανωλίτσας Α. Υπολογιστική τομογραφία. Βασικές αρχές και εφαρμογές. Πανελλήνιος Σύλλογος Τεχνολόγων Ακτινολόγων. Αθήνα 2004. 23. Troulis MJ, Everett EB, Kikinis R, Kaban LB. Development of three-dimensional treatment panning system based on computer tomographic data. I.J.O.M.S. 2002; 31(4):349-57. 24. Χαρίση Ε, Λιβέρδος Κ, Παρίσης Ν. Αξονική τομογραφία. Βασικές αρχές και εφαρμογές της στην οδοντιατρική. ΣΤΟΜΑ 2005; 33:107-121. 25. Sukovic P. Cone beam compyted in craniofacial imaging. Orthod. Craniofac. Res. 2003; 1:31-6. 26. Gosepath K, Hinni M, Mann W. The state-of-the-art of ultrasonography in the head and the neck. Ann Otolaryngil. Chir. Cervicofac. 1994; 111:1-5. 27. Gritzmann N. Sonography of the neck. Current potential and limitations. Ultrashall Med. 2005; 26:185-96. 28. Καλύβας Δ. Τσιχλάκης Κ. Πέντης Α. Υπερηχοτομογραφία. Απεικόνιση των φυσιολογικών μορίων της τραχηλοπροσωπικής χώρας. Οδοντοστοματολογική Πρόοδος 1990; 44:37-43. 29. Καρανικόλα Θ, Παρίσης Ν, Αγγελόπουλος Χ, Χαρίση Ε. Βασικές αρχές της υπερηχοτομογραφίας και η χρήση της στη διάγνωση των παθήσεων των σιαλογόνων αδένων. Οδοντοστοματολογική πρόοδος 2006; 60: 246-56. 30. Attaelmanan A, Borg E, Grondahl HG. Digitization and display of intra-oral films. Dentomaxillofacial Radiology 2000; 29:97-102. 31. McDonald R. Continuing education. Digital imaging for dentist. Aystralian Dental Joyrnal 2002; 46:301-5. 32. Parissis N, Kondylidou A, Tsirlis A, Patias P. Conventional radiographs vs digitized radiographas. Image quality assesmanet.dentomaxillofacial radiology 2005; 34:353-6. 33. Parks ET, Williamson GF. Digital radiography. An Onerview. J. Contemp. Dental Pact. 2002; 3:23-39. 34. Sanderink GC, Miles DA. Ontraoral detectoes. CCD, CMOS, TFT, and other devoces. Dent. Clin. North Am. 2000; 44:249-55. 35. Wenzel A, Moystad A. Experience of the Norwegian dental pravtitioners with solid state and storage phosphor detectoes. Dentomaxillofacial radiology. 2003; 32:317-21. 36. Κούγιας Κ, Κονδυλίδου Αθηνά, Παρίσης Ν. Είδη αισθητήρων που χρησιμοποιούνται στην ενδοστοματική ψηφιακή ακτινογραφία. ΣΤΟΜΑ 2006; 34:271-8. 37. Lehman TM, Grondahl HG, Benn DK. Computer-based registration for digital subtraction in dental radiology. Dentomaxillofacial Radiology 2000; 29:323-46. 38. Yoon DC. A new method for automated alignment and angular of dental radiograph for digital subtraction radiography. Dentomaxillofacial radiography, 2000; 29:11-9. 39. Γιαννοπούλου Α, Κονδυλίδου Α, Παρίσης Ν. Ψηφιακή αφαιρετική ακτινογραφία.. Γενικές αρχές. Εφαρμογή στην Οδοντιατρική. ΣΤΟΜΑ 2005; 33:187-191. 40. Emshoff R, Brandlmaier I, Bertram S, Rudisch A. Comparing methods foe diadnostic temproromandibular joint disk displacement without reduction. JADA

80 Παρίσης 2002; 133(4) 37-43. 41. Λιβέρδος Κ, Καρανικόλα Θ, Παρίσης Ν. Γενικές αρχές μαγνητικής τομογραφίας και εφαρμογές στην οδοντιατρική. ΣΤΟΜΑ 2004; 32: 237-46. 42. Gray FC, Redpath WT, Smith WF, Staff TR. Advanced imaging. Magnetic resonance in implant dentistry. A review. Clin. Oral Implants Res. 2003; 14(1):18-27. stomma 1A stomma 1B stomma 2A stomma 2B stomma 3A stomma 3B stomma 4A stomma 4B stomma 5A stomma 5B stomma 6A stomma 6B stomma 7A stomma 7B stomma 8A stomma 8B stomma 9A stomma 9B stomma 10A stomma 10B stomma 11A stomma 11B stomma 12A stomma 12B