ΤΑ ΦΥΛΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

ΤΑ ΦΥΛΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

ΤΟΠΟΣ Επιστημονικές Εκδόσεις Επιμέλεια-Διόρθωση: Μαρία Αποστολοπούλου Ηλεκτρονική επεξεργασία: Κατερίνα Βαρουκτσή Μακέτα εξωφύλλου: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε. 2010 Εκδόσεις Τόπος & Λαμπρινή-Λίνα Φρόση [Οι εκδόσεις Τόπος είναι εμπορικό σήμα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN 978-960-6863-32-5 Κεντρική διάθεση: Πλαπούτα 2 & Καλλιδρομίου, 11473, Αθήνα Τηλ.: 210 8222835-856, Fax: 210 8222684 Βιβλιοπωλείο: Γενναδίου 6 10678, Αθήνα Τηλ.: 210 3221580, Fax: 210 3211246 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Κατά το Ν. 2387/20 (όπως έχει τροποποιηθεί με το Ν. 2121/93 και ισχύει σήμερα) και κατά τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αποθήκευση σε κάποιο σύστημα διάσωσης και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιονδήποτε τρόπο ή μορφή, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη. www.toposbooks.gr

Λαμπρινή-Λίνα Φρόση ΤΑ ΦΥΛΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ

Στις κόρες μου, Ηρώ και Ιόλη, που είναι μαθήτριες Λυκείου

«Τα μεγάλα μυαλά, τα φωτεινά μυαλά είναι συνήθως αγόρια.» Άρης (καθηγητής Φυσικής)

Περιεχόμενα Πρόλογος, Βασιλική Δεληγιάννη-Κουϊμτζή 15 Εισαγωγή 19 ΜΕΡΟΣ Α ΤΑ ΦΥΛΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 1. Η κοινωνική κατασκευή των ταυτοτήτων φύλου 25 2. Εκπαιδευτικοί παράγοντες που συνδέονται με τις ανισότητες των φύλων 26 Α. Αναλυτικό πρόγραμμα και φύλο 27 Β. Σχολικό παραπρόγραμμα και φύλο 35 α. Γλώσσα και φύλο 36 i. Τα χαρακτηριστικά του ανδρικού και του γυναικείου λόγου 38 ii. Το σεξιστικό περιεχόμενο της γλώσσας 40 Γ. Περιεχόμενο σχολικών εγχειριδίων και φύλο 43 3. Η έρευνα για την εκπαίδευση και τον παράγοντα φύλο στην Ελλάδα: Συμπεράσματα και προβληματισμοί 53 4. Εκπαιδευτικοί και φύλο 63 Εισαγωγή 63 Α. Η έρευνα για τις πεποιθήσεις, τις προσδοκίες και τις πρακτικές των εκπαιδευτικών απέναντι στα αγόρια και τα κορίτσια 64 Β. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών 66 α. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών για τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας και τις συμπεριφορές αγοριών και κοριτσιών 66 β. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών για τις επιδόσεις αγοριών και κοριτσιών 67 γ. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών για τα μαθήματα και τα επαγγέλματα 69 δ. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών για τους ρόλους και τις σχέσεις των φύλων 70 Γ. Οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών για τα αγόρια και τα κορίτσια 72 Δ. Οι πρακτικές των εκπαιδευτικών 74 α. Η μέθοδος διδασκαλίας των μαθημάτων 74 11

Τα φύλα στο σχολείο και στο λόγο των εκπαιδευτικών β. Η αλληλεπίδραση εκπαιδευτικών μαθητών/τριών στην τάξη 77 γ. Η οργάνωση της τάξης 82 Ε. Φύλο, ηλικία και ειδικότητα εκπαιδευτικών και πεποιθήσεις, προσδοκίες, πρακτικές 82 α. Φύλο εκπαιδευτικών και πεποιθήσεις, προσδοκίες, πρακτικές 83 β. Ηλικία εκπαιδευτικών και πεποιθήσεις, προσδοκίες, πρακτικές 84 γ. Ειδικότητα εκπαιδευτικών και πεποιθήσεις, προσδοκίες, πρακτικές 84 ΣΤ. Ανακεφαλαίωση και κριτική 85 ΜΕΡΟΣ Β Η ΕΡΕΥΝΑ 1. Το δείγμα 91 2. Τα ερωτήματα της μελέτης 96 3. Η μεθοδολογία της έρευνας και της ανάλυσης 96 4. Αξιοπιστία και εγκυρότητα των ποιοτικών αναλύσεων 99 5. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών 100 Α. Οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών για τις ταυτότητες φύλου 100 α. Η έμφαση στη διαφορά των φύλων 101 i. Οι ερμηνείες της διαφοράς 107 ii. Η σημασία της έμφασης στη διαφορά 120 β. Η έμφαση στην ομοιότητα των φύλων 122 i. Η ομοιότητα ως αποτέλεσμα της ομοιομορφίας 122 ii. Η ομοιότητα ως μέσο διεκδίκησης της ισότητας 125 iii. Η σημασία της έμφασης στη ομοιότητα 129 Β. Οι πεποιθήσεις για τις σχέσεις των φύλων στο σχολείο 130 α. Οι ισότιμες σχέσεις 130 β. Οι ανταγωνιστικές σχέσεις 133 γ. Οι ερωτικές σχέσεις 138 δ. Οι πατριαρχικές σχέσεις 144 ε. Δίνοντας νόημα στις πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών για τις σχέσεις των φύλων στο σχολείο 147 Γ. Οι πεποιθήσεις για τους εκπαιδευτικούς και τα δύο φύλα στο σχολείο: Η ίση αντιμετώπιση ή η διάκριση 149 α. Η ίση αντιμετώπιση 152 12

Περιεχόμενα β. Η διάκριση 153 γ. Η σημασία των πεποιθήσεων για τους εκπαιδευτικούς και τα φύλα στο σχολείο 160 Δ. Οι πεποιθήσεις για το ρόλο του σχολείου και των εκπαιδευτικών στην προώθηση της ισότητας 162 α. Η μετάθεση της ευθύνης 162 β. Η έμφαση στην αδυναμία των εκπαιδευτικών 168 i. Ο ανεπαρκής εκπαιδευτικός 168 ii. Οι ειδικοί στα σχολεία 170 γ. Η δόμηση του ενεργού εκπαιδευτικού 172 δ. Δίνοντας νόημα στις πεποιθήσεις για το ρόλο του σχολείου και των εκπαιδευτικών στην προώθηση της ισότητας 178 Ε. Οι πεποιθήσεις για τη θέση των φύλων στην κοινωνία (σχολείο, δημόσια και ιδιωτική σφαίρα, εργασία) 180 α. Η έμφαση στην ισότητα 180 i. Η άρνηση των ανισοτήτων στο σχολείο και την κοινωνία 180 ii. Η επίγνωση των ανισοτήτων 183 iii. Η ανταγωνιστική-επαναστατημένη γυναίκα 186 β. Η έμφαση στην εργασία 189 i. Η ισότητα στην εργασία 189 ii. Η ανισότητα στην εργασία 191 iii. Η ανισότητα στην εργασία ως αποτέλεσμα επιλογής και ευθύνης των γυναικών 194 iv. Δίνοντας νόημα στις πεποιθήσεις για τη θέση των φύλων στην κοινωνία 202 6. Συμπεράσματα 203 Βιβλιογραφία 209 13

Πρόλογος Αισθάνομαι πολύ μεγάλη χαρά και ευχαρίστηση που μου δίνεται η ευκαιρία να παρουσιάσω στο αναγνωστικό κοινό το βιβλίο της Λίνας Φρόση με τίτλο Τα Φύλα στο Σχολείο και στο Λόγο των Εκπαιδευτικών, ένα βιβλίο που συνδέει το φύλο με θέματα της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Είναι γνωστό ότι η μελέτη του τρόπου με τον οποίο ο παράγοντας φύλο εμπλέκεται στο σχολικό πλαίσιο αποτέλεσε αντικείμενο πολλών μελετών στην Ελλάδα και διεθνώς κατά τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες. Οι μελέτες αυτές προέρχονται από μια ποικιλία επιστημονικών κλάδων, ανάμεσα στις οποίες η Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, η Ιστορία της Εκπαίδευσης και η Εκπαιδευτική Ψυχολογία διατηρούν κυρίαρχη θέση, και έφεραν στο φως ενδιαφέροντα ευρήματα σχετικά με τη σημασία του φύλου ως κοινωνικής κατηγορίας ή ως ταυτότητας στη διαμόρφωση του εκπαιδευτικού γίγνεσθαι. Έχοντας ως αφετηρία τη φεμινιστική προσέγγιση για τις έμφυλες σχέσεις στην κοινωνία, η έρευνα για το φύλο στην εκπαίδευση αποκάλυψε και ερμήνευσε πώς το σχολείο αναπαράγει τις κυρίαρχες ιδεολογίες για την κοινωνική θέση των ανδρών και των γυναικών, πώς διατηρεί τις άνισες σχέσεις εξουσίας ανάμεσά τους, καθώς και τις παραδοσιακές αντιλήψεις που τις στηρίζουν και, τέλος, πώς ενισχύει και συντηρεί ηγεμονικές ταυτότητες φύλου. Οι μαθήτριες και η μειονεκτική τους θέση στα εκπαιδευτικά συστήματα υπήρξαν το επίκεντρο αυτών των ερευνών. Τα τελευταία χρόνια, εξαιτίας των σημαντικών αλλαγών που παρατηρούνται όσον αφορά όχι μόνο τη δυναμική παρουσία των κοριτσιών στο σχολείο, αλλά και τη βελτιωμένη σε αρκετά σημεία θέση των γυναικών στις σύγχρονες κοινωνίες γενικότερα, καθώς και λόγω της επικαιρότητας μερικών πολύ έντονων προβλημάτων στην εκπαίδευση, το ενδιαφέρον των ερευνητών/τριών τείνει να μετατοπίζεται προς τη μελέτη άλλων, ίσως πιο κραυγαλέων φαινομένων της ζωής του σχολείου. Θέματα όπως οι διακρίσεις εις βάρος των παιδιών των μειονοτήτων και των μεταναστών, η πολυπολιτισμικότητα, η φτώχεια, η σχολική διαρροή, η υποβάθμιση της σχολικής ζωής και της εκπαιδευτικής διαδικασίας, τα οποία προκύπτουν διαρκώς και αναζητούν ερμηνείες και λύσεις, καθιστούν πολύ εύκολο να ξεχάσουν οι ειδικοί της εκπαίδευσης, οι εκπαιδευτικοί, ακόμη και οι ίδιοι οι γονείς, πόσο σημαντικός παράγοντας είναι στην πραγματικότητα το φύλο. Η συγγραφέας του βιβλίου αυτού, όχι μόνο μας υπενθυμίζει την κεντρική θέση που αυτό κατέχει στο σχολικό 15

Τα φύλα στο σχολείο και στο λόγο των εκπαιδευτικών πλαίσιο, αλλά μας προσφέρει και μια σειρά από τρόπους που μας βοηθούν να σκεπτόμαστε και να συζητούμε για την εκπαίδευση και το φύλο στις αρχές του νέου αιώνα. Πράγματι, το βιβλίο συνδυάζει την παρουσίαση των θεωρητικών προσεγγίσεων για τη μελέτη του φύλου και των έμφυλων ταυτοτήτων στο σχολικό πλαίσιο και την εμπεριστατωμένη βιβλιογραφική επισκόπηση των σημαντικότερων ερευνών με θέμα το φύλο στη σχολική πραγματικότητα από τη μια, με την έρευνα γύρω από ένα σημαντικό παράγοντα του σχολείου, τον ίδιο τον εκπαιδευτικό, από την άλλη. Έτσι, στο πρώτο μέρος του τόμου, η συγγραφέας συζητεί σημαντικά θέματα, όπως η κοινωνική κατασκευή των ταυτοτήτων φύλου και της έμφυλης ανισότητας, ή η επίδραση του φύλου στο αναλυτικό και το κρυφό πρόγραμμα, δίνοντας κυρίως έμφαση στα συμπεράσματα της διεθνούς και της ελληνικής βιβλιογραφίας, όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο οι σύγχρονοι εκπαιδευτικοί αντιλαμβάνονται και αναπαράγουν τις έμφυλες διαστάσεις της εκπαίδευσης. Στα κεφάλαια του δεύτερου μέρους παρουσιάζονται ευρήματα ελληνικής έρευνας για τις πεποιθήσεις και τις αξίες Ελλήνων εκπαιδευτικών για το φύλο, τα αγόρια και τα κορίτσια και τη λειτουργία του ελληνικού σχολείου όσον αφορά την ισότητα. Είναι γεγονός ότι στη διεθνή φεμινιστική προσέγγιση για την εκπαίδευση η μελέτη των εκπαιδευτικών ως φορέων της εκπαιδευτικής διαδικασίας υπήρξε εξαιρετικής σημασίας, αν και είναι μια σχετικά παραμελημένη θεματική στη σχετική ελληνική έρευνα. Οι διεθνείς μελέτες εστιάστηκαν στην ομάδα αυτή των επαγγελματιών της εκπαίδευσης, επιχειρώντας να εξετάσουν τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη της λειτουργούν στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών συστημάτων, άλλοτε ως μεταβιβαστές ισχυουσών ιδεολογιών, και άλλοτε ως φορείς αλλαγής. Η δουλειά της κυρίας Φρόση, έτσι όπως παρουσιάζεται στο παρόν βιβλίο, ασχολείται με τον Έλληνα εκπαιδευτικό ως κεντρικό συμμέτοχο του κρυφού αναλυτικού προγράμματος και ως επαγγελματία που θα προωθήσει αλλαγές με στόχο την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση. Στο πλαίσιο της πρώτης διάστασης, επεξεργάζεται τον τρόπο με τον οποίο οι Έλληνες εκπαιδευτικοί κατασκευάζουν τις ταυτότητες φύλου και αντιλαμβάνονται τον ρόλο του σχολείου στη διαδικασία αυτή, καθώς και τις πεποιθήσεις τους για τις σχέσεις των φύλων στην κοινωνία και τη σχολική πραγματικότητα. Στο πλαίσιο της δεύτερης διάστασης, μελετά την τοποθέτηση των εκπαιδευτικών απέναντι σε ζητήματα αλλαγών στον χώρο της εκπαίδευσης που στοχεύουν στην ισότητα των φύλων, από τη μια, και τις απόψεις τους για τον ρόλο του σχολείου να προωθεί και να υποστηρίζει τέτοιες εκπαιδευτικές αλλαγές, από την άλλη. Θεωρώ ότι με το βιβλίο της αυτό η κυρία Φρόση έρχεται να συμπληρώσει ένα κενό που υπήρχε στη σχετική ελληνική βιβλιογραφία και που έχει να κάνει με τη θεώρηση της οπτικής του φύλου από τη σκοπιά των εκπαιδευτικών στο ελληνικό σχολικό σύστημα. Ψυχολόγος και εκπαιδευτικός της πράξης και η ίδια, εξετάζει με μια διεισδυτική και φρέσκια ματιά τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζεται η εμπλοκή και η λειτουργία του φύλου στο 16

Πρόλογος σχολείο και την κοινωνία στον χώρο τον εκπαιδευτικών, ένα χώρο που γνωρίζει από πρώτο χέρι, ολοκληρώνοντας έτσι την πολύπλευρη εικόνα της έμφυλης διάστασης της εκπαίδευσης με αντικειμενικότητα και επιστημονική εγκυρότητα. Είμαι σίγουρη ότι το αναγνωστικό κοινό στο οποίο απευθύνεται το βιβλίο, δηλαδή οι φοιτητές και οι φοιτήτριες της παιδαγωγικής και της ψυχολογίας, οι μελλοντικοί εκπαιδευτικοί, αλλά και οι ειδικοί της εκπαίδευσης θα απολαύσουν το βιβλίο αυτό τόσο για την πλούσια βιβλιογραφία του, όσο και για τις ενδιαφέρουσες ερμηνείες και οπτικές του φύλου στην εκπαίδευση που προσφέρει. Βασιλική Δεληγιάννη-Κουϊμτζή Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2010 17

Εισαγωγή Η θέση και ο ρόλος των γυναικών στον τομέα της απασχόλησης, στο πλαίσιο της οικογένειας, στους θεσμούς, στην πολιτική και την κοινωνική ζωή αποτελούν έναν από τους βασικούς δείκτες πολιτισμού για μια κοινωνία. Εξετάζοντας τα παραπάνω ιστορικά, μπορεί κανείς να διαπιστώσει πως όλες οι κοινωνίες, ανεξάρτητα από την οργάνωση και το πολιτικό τους σύστημα, χαρακτηρίζονταν άλλες σε μικρότερο και άλλες σε μεγαλύτερο βαθμό από σχέσεις ανισότητας ανάμεσα στα φύλα, οι οποίες έθεταν τη γυναίκα στο περιθώριο της δημόσιας ζωής και όχι μόνο. Οι ανατομικές και οι βιολογικές διαφορές, οι οποίες αναμφίβολα υπάρχουν ανάμεσα στα δύο φύλα και συνδέονται κυρίως με τη λειτουργία της αναπαραγωγής, αποτέλεσαν για αιώνες τον θεμέλιο λίθο πάνω στον οποίο οικοδομήθηκαν οι διακρίσεις εις βάρος των γυναικών. Η ανθρωπολόγος Margaret Mead (1981) υποστηρίζει πως ο διαφορετικός ρόλος που διαδραματίζουν τα δύο φύλα στη λειτουργία της αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους επεκτάθηκε και σε άλλου τύπου κοινωνικές διακρίσεις, οι οποίες ελάχιστα σχετίζονται με τις βιολογικές διαφορές. Το γυναικείο κίνημα μέσα από πλήθος ερευνών και πλούσια αρθρογραφία αμφισβήτησε τη βιολογική ερμηνεία των διακρίσεων, θεωρώντας την υπεραπλουστευτική, και ανέδειξε το γεγονός ότι οι γυναίκες λειτουργούν ως κοινωνική κατηγορία. Πέντε δεκαετίες πριν, η Simone de Beauvoir (1979: 293) συνόψισε την παραπάνω άποψη στη χαρακτηριστική της δήλωση: «η γυναίκα δεν γεννιέται μάλλον γίνεται», που περιέχεται στο πασίγνωστο βιβλίο της Το Δεύτερο Φύλο. Η ίδια γράφει ακόμη πως «καμιά βιολογική, ψυχολογική ή οικονομική μοίρα δεν προσδιορίζει τη θέση που κατέχει σήμερα στην κοινωνία το ανθρώπινο θηλυκό. Είναι ο πολιτισμός σαν σύνολο που παράγει αυτό το πλάσμα, κάτι ανάμεσα σε αρσενικό κι ευνούχο, που ονομάζεται θηλυκό». Οι δεκαετίες μετά το 1960 χαρακτηρίζονται από αυξημένη δραστηριότητα με στόχο την εξάλειψη των διακρίσεων ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες σε όλο τον κόσμο. Πρωτοβουλίες που ξεκινούν από διεθνείς οργανισμούς (Ηνωμένα Έθνη, Unesco, Ευρωπαϊκή Ένωση, Συμβούλιο της Ευρώπης) και προσδιορίζονται κατ εξοχήν από τη δυτική κουλτούρα και σύλληψη της πραγματικότητας, έχουν ως στόχο την αλλαγή των σχέσεων των φύλων στις σύγχρονες μεταπολεμικές κοινωνίες. Οι αρχές ισότητας, βέβαια, οι οποίες διατυπώνονται στις Συνδιασκέψεις και τα Παγκόσμια Συνέδρια, έχουν γενικόλογη και αφηρημένη μορφή, και δεν δημιουργούν δεσμεύσεις για άμεση ενσωμάτωσή τους στις νομοθεσίες των κρατών και την προώθησή τους με συγκεκριμένα μέτρα στα πλαίσια των στρατηγικών σχεδίων ανάπτυξης, την εφαρμογή δηλαδή νέων πολιτικών, προσαρμοσμένων σε αυτές τις αρχές. 19

Τα φύλα στο σχολείο και στο λόγο των εκπαιδευτικών Η Ελλάδα, ως κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και άλλων διεθνών οργανισμών, υποστηρίζει την πλήρη εφαρμογή σε εθνικό και διεθνές επίπεδο των Διακηρύξεων και των Διεθνών Συμβάσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα, καθώς και την πλήρη συμμετοχή των γυναικών στην οικονομική, πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική ζωή της χώρας. Μια σειρά από νομοθετικές ρυθμίσεις και δράσεις οι οποίες τείνουν να ενσωματώνουν τις διακηρύξεις των παραπάνω οργανισμών και τις διεθνείς συμβάσεις βελτιώνουν τη θέση των γυναικών στην κοινωνική ζωή και συμβάλλουν προς την κατεύθυνση της ισότητας. Για παράδειγμα, το 1983 εκσυγχρονίζεται το οικογενειακό δίκαιο, το οποίο μεταξύ άλλων καταργεί την έννοια της πατριαρχικής οικογένειας και εξισώνει τη θέση των συζύγων εντός του γάμου, καταργεί την προίκα, νομιμοποιεί τα εξώγαμα τέκνα και θεσπίζει το συναινετικό διαζύγιο (Ν. 1329/1983-ΦΕΚ 25/Α /18-2-83). Το 1984 ψηφίζεται νέος νόμος που περιλαμβάνει ρυθμίσεις σχετικές με τον βιασμό και καθιερώνει την αυτεπάγγελτη δίωξη του εγκλήματος αυτού (Ν. 1419/1984). Το 1986 αποποινικοποιούνται οι εκτρώσεις με τον νόμο για την τεχνητή διακοπή της εγκυμοσύνης και την προστασία της υγείας της γυναίκας (Ν. 1609/1986-ΦΕΚ 86/Α /3-7-1986). Πολύ πρόσφατα, μόλις το 2006, ψηφίστηκε ο νόμος για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, με τον οποίο ποινικοποιήθηκε η κακοποίηση των γυναικών και ο συζυγικός βιασμός (Ν. 3500/2006-ΦΕΚ 232/Α /24-10-2006). Την ίδια χρονιά ο νόμος 3488 ρυθμίζει θέματα που αφορούν στην εφαρμογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανδρών και γυναικών όσον αφορά την πρόσβαση στην απασχόληση, την επαγγελματική εκπαίδευση και προώθηση, τους όρους και τις συνθήκες εργασίας. Ο νόμος αυτός ορίζει για πρώτη φορά τη σεξουαλική παρενόχληση, την οποία και αντιμετωπίζει ως διάκριση λόγω φύλου στον χώρο εργασίας, ως ποινικά κολάσιμη πράξη που επισύρει ποινές, αλλά και ως πειθαρχικό παράπτωμα. Μεταξύ άλλων, απαγορεύει την καταγγελία της σχέσης εργασίας για λόγους φύλου ή οικογενειακής κατάστασης, λόγω εκδικητικής συμπεριφοράς από την πλευρά του εργοδότη ή στελεχών της επιχείρησης, λόγω μη ενδοτικότητας του/της εργαζόμενου/ης σε σεξουαλική ή άλλη παρενόχληση σε βάρος του/της. Επίσης, καταργεί κάθε διάκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών στον ιδιωτικό και δημόσιο τομέα, όσον αφορά την πρόσβαση στην απασχόληση (Ν. 3488/2006-ΦΕΚ 191/Α /11-9-2006). Στο επίκεντρο βέβαια των πρωτοβουλιών στην Ευρώπη, αλλά την τελευταία δεκαετία και στην Ελλάδα, βρίσκεται και η εκπαίδευση, που θεωρείται ως ο κατ εξοχήν χώρος στήριξης των αρχών της ισότητας. Η αξία της έγκειται στο ότι μπορεί να λειτουργήσει ως το μέσο που θα επιτρέψει στις γυναίκες να διεκδικήσουν με τη μόρφωσή τους ίσα δικαιώματα και συμμετοχή στη δημόσια ζωή. Επιπλέον, η εκπαίδευση είναι ένας κοινωνικοποιητικός θεσμός, ο οποίος μπορεί μέσα από το περιεχόμενο και τις πρακτικές του να μεταδώσει στις νεότερες γενιές τις αρχές της ισότητας και να καταπολεμήσει τη διάκριση. Από τη δεκαετία του 80 στα σχολεία της Ευρώπης και από τα τέλη της δεκαετίας του 20

Εισαγωγή 90 και στα σχολεία της χώρας μας υλοποιούνται δράσεις που στοχεύουν στην προώθηση της ισότητας στην εκπαίδευση. Στην Ελλάδα τα προγράμματα αυτά χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και περιλαμβάνουν έρευνα σε εθνικό επίπεδο, επιμόρφωση σημαντικού αριθμού εν ενεργεία εκπαιδευτικών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης κυρίως, παρεμβατικές δραστηριότητες στη σχολική τάξη με τη συμμετοχή μαθητών και μαθητριών, καθώς και παραγωγή διδακτικού υλικού ευθυγραμμισμένου στη λογική της ισότητας των φύλων. Όλα τα παραπάνω εύλογα μπορούν να δημιουργήσουν μια αίσθηση πως η ισότητα των φύλων είναι γεγονός. Αναμφίβολα οι διακρίσεις με βάση το φύλο έχουν αμβλυνθεί και η θέση των γυναικών έχει βελτιωθεί σε όλες τις χώρες του αναπτυγμένου κόσμου. Η έρευνα, ωστόσο, αποκαλύπτει πως όσο αληθινή είναι η επιτυχημένη πορεία των νεαρότερων κυρίως γυναικών σε τομείς που ήταν παραδοσιακά άγνωστοι για το φύλο τους, άλλο τόσο αληθινή πραγματικότητα αποτελεί το ότι οι σύγχρονες νέες γυναίκες, ακόμη κι αν έχουν αυξημένα εκπαιδευτικά προσόντα, εξακολουθούν να θέτουν παραδοσιακές προτεραιότητες, όταν πρόκειται να πάρουν αποφάσεις ζωής, εξακολουθούν να επιλέγουν παραδοσιακά γυναικεία επαγγέλματα, να αμείβονται λιγότερο, να συμμετέχουν λιγότερο στα κέντρα λήψης αποφάσεων και τη δημόσια ζωή και να διατηρούν την πρωταρχική, αν όχι την αποκλειστική ευθύνη της ανατροφής των παιδιών και της φροντίδας των εξαρτημένων μελών μιας οικογένειας. Φαίνεται πως η εικόνα αυτή είναι αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο έχουν διαμορφωθεί στις μέρες μας οι κοινωνικές σχέσεις των φύλων, καθώς και του τρόπου με τον οποίο δομούνται οι ανδρικές και οι γυναικείες ταυτότητες φύλου [Αθανασιάδου, 2002 Δεληγιάννη-Κουϊμτζή και Σακκά (επιμ.), 2007]. Ξεκινώντας από αυτή την παραδοχή, είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και σημαντική η διερεύνηση της συμβολής του σχολικού πλαισίου στην κατασκευή των εφηβικών ταυτοτήτων φύλου. Κατά πόσο και με ποιους τρόπους το ελληνικό σχολείο μέσα από τα προγράμματά του και τους εκπαιδευτικούς του διαμορφώνει τις ταυτότητες των αγοριών και των κοριτσιών; Τι είδους ταυτότητες διαμορφώνει; Σήμερα το 60% του φοιτητικού πληθυσμού στην Ελλάδα είναι γυναίκες (στοιχεία Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας για το ακαδημαϊκό έτος 2007-2008), γεγονός που, από τη μια, δηλώνει τη δυναμική τους παρουσία στον χώρο της εκπαίδευσης και, από την άλλη, δημιουργεί προσδοκίες ισότητας. Ωστόσο, οι κοινωνικοί ρόλοι των φύλων εξακολουθούν να μην είναι ισότιμοι. Τι συμβαίνει στη σχολική τάξη; Πώς βλέπουν οι εκπαιδευτικοί τα ζητήματα φύλου και πώς μιλούν γι αυτά; Κι ακόμη, πώς βλέπουν τον δικό τους ρόλο και τον ρόλο του σχολείου, γενικότερα, στην προώθηση των κοινωνικών αλλαγών, μέσα στις οποίες βασική θέση κατέχει η ισότητα των φύλων; Σε τέτοιου είδους ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει η μελέτη που περιέχεται στο βιβλίο αυτό. 21