3 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΕΙΔΥΛΛΙΑΚΕΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΑΥΓΗ ΆΝΝΑ ΜΑΓΓΕΛ, ΔΙΔΑΚΤΩΡ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 6 MΑΡTΙΟΥ 2008
A. Διαβάστε τα αποσπάσματα από το έργο του Θεόκριτου Θύρσις ή Ωδή (Kείμενα από την 3τομη «Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας», ΟΕΔΒ, τόμος Γ, κείμ. αρ. 159). Να εντοπίσετε στο απόσπασμα τα χαρακτηριστικά του είδους. Να προσδιορίσετε και να ερμηνεύσετε τον ρόλο της μουσικής και του τραγουδιού στο συγκεκριμένο αυτό βουκολικό. B. Αφού διαβάσετε: 1. το απόσπασμα για τη συνάντηση του Απολλώνιου με τον Αχιλλέα από Τα εις τον Τυανέα Απολλώνιον του Φιλόστρατου (εγχειρίδιο, τόμος Β, σελ. 240) 2. το απόσπασμα για το θάνατο της Ρήγιλλας από τους Βίους Σοφιστών του Φιλόστρατου (εγχειρίδιο, τόμος Β, σελ. 243) 3. το απόσπασμα για το θάνατο της Στάτειρας από το Βίο του Αρταξέρξη του Πλουτάρχου (εγχειρίδιο, τόμος Β, σελ. 236) 4. τη διάκριση ιστοριογραφίας και βιογραφίας που προτείνει ο Πλούταρχος στο Βίο του Αλεξάνδρου (εγχειρίδιο, τόμος Β, σελ. 230) και με βάση όσα γνωρίζετε για τη βιογραφία ως γραμματειακό είδος (ειδικότερα εγχειρίδιο, τόμος Β, σελ. 229-230, 237-238, 243-244) να εξετάσετε: α) ποια είναι τα χαρακτηριστικά της βιογραφίας που συναντούμε σε καθένα από τα αποσπάσματα αυτά β) ποια είναι τα σημεία στα οποία διαφαίνεται η τάση ανάδειξης των ηθικών κριτηρίων από τον συγγραφέα. 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΛΕΠΤΑΛΕΗ ΜΟΥΣΑ ΤΟΥ ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ...4 ΟΙ ΒΙΟΓΡΑΦΟΙ ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ...9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...13 2
ἀλλ ὡς παρέλαβον τὴν τέχνην παρὰ σοῦ τὸ πρῶτον εὐθὺς οἰδοῦσαν ὑπὸ κομπασμάτων καὶ ῥημάτων ἐπαχθῶν, ἴσχανα μὲν πρώτιστον αὐτὴν καὶ τὸ ἀφεῖλον ἐπυλλίοις καὶ περιπάτοις καὶ τευτλίοισι λευκοῖς, χυλὸν διδοὺς στωμυλμάτων ἀπὸ βιβλίων ἀπηθῶν µόλις εγώ παράλαβα την τέχνη αυτή από σένα, ολόπρηστη από ξιπασιές και φορτωµένες φράσεις, την έκαµα άπαχη, λεπτή, της έβγαλα το βάρος µε λόγια απλά, µε σέσκουλα λευκά και µε σεριάνια, από τα βιβλία της στράγγιζα χυλό εξυπνοκουβέντας Αριστοφάνης (Βάτραχοι, στ. 939-943) µτφρ. Θρασύβουλος Σταύρου 3
Η ΛΕΠΤΑΛΕΗ ΜΟΥΣΑ ΤΟΥ ΘΕΟΚΡΙΤΟΥ Στην ιστορία της λογοτεχνίας το όνομα του Θεόκριτου συνδέθηκε κατεξοχήν με τη βουκολική ποίηση αν και ο ίδιος ακολούθησε με ζήλο την τάση της εποχής του για πολυειδεία. Η ενασχόλησή του άλλωστε με ποικίλα λογοτεχνικά είδη μας κληροδότησε το theocriteum corpus, όπου τα βουκολικά ειδύλλια αποτελούν μικρό μόνο μέρος. Η αναγνώριση όμως του Θεόκριτου ως τον πρώτο που έδωσε έντεχνη μορφή στη βουκολική ποίηση, δικαιολογεί και δικαιώνει αυτή τη σύνδεση. 1 Εξάλλου και όσοι μελετητές είναι απρόθυμοι να του αναγνωρίσουν τη δημιουργία αυτού του είδους, δεν έχουν ακόμα προσδιορίσει αξιόλογους λογοτεχνικούς προκατόχους του, ώστε να μπορούν να μιλήσουν για αυτόνομη βουκολική ποίηση πριν από αυτόν. 2 Το ειδύλλιο Θύρσις ή Ὠιδή, ταξινομημένο ήδη από τον Αρτεμίδωρο πρώτο στη συλλογή των βουκολικών έργων του ποιητή, έχει χαρακτηρισθεί προγραμματικό, αφού συγκεντρώνει όλα τα συμβατικά χαρακτηριστικά του είδους, αποτελώντας αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της νέας ποίησης. 3 Το ποίημα αφορά ένα διάλογο ανάμεσα στον ποιμένα Θύρσι και έναν ανώνυμο γιδοβοσκό, έναν αιπόλο. Δομημένο σε τέσσερα μέρη ξεκινά (στ. 1-18) με ανταλλαγή φιλοφρονήσεων μεταξύ των δυο βοσκών, για να συνεχίσει (στ. 19-63) με παράκληση του αιπόλου να τραγουδήσει ο Θύρσις έναντι δυο βραβείων, τα Δάφνιδος ἄλγεα. Μετά την περίτεχνη περιγραφή του ενός βραβείου, του κισσυβίου, ακολουθεί το τρίτο μέρος (στ. 64-142), με το τραγούδι του Θύρσι για τα ερωτικά πάθη και το θάνατο του Δάφνη. Το ειδύλλιο ολοκληρώνεται στο τέταρτο μέρος (στ. 143-152), με την εκδήλωση της ικανοποίησης του αιπόλου, την απόδοση του κισσυβίου στο Θύρσι και την επιστροφή στην πραγματικότητα της βουκολικής ζωής. 4 Το ολιγόστιχο ειδύλλιο, ακολουθώντας την αλεξανδρινή ανάγκη αναθεώρησης των παραδοσιακών ποιητικών μορφών, συγχώνευσε ποικίλα ειδολογικά χαρακτηριστικά, αξιοποιώντας τις συμβάσεις τόσο του αφηγηματικού, όσο και του δραματικού γένους. Η δραματικότητα που αναφύεται από το διάλογο των βοσκών, αλλά και μέσω της μίμησης των παθών του Δάφνη, συμφύρεται με την απρόσωπη αφήγηση και την υποκειμενική παρεμβολή του άδοντος Θύρσι, αποδίδοντας τελικά ένα μικτό χαρακτήρα στο ποίημα. 5 Ο Θεόκριτος δημιουργεί μια εντελώς διαφορετική ποιητική ατμόσφαιρα έχοντας αφετηρία το έπος, από το οποίο αποκλίνει, ενσωματώνοντας στη βουκολική του ποίηση στοιχεία από την κωμωδία, το μίμο και τα λαϊκά ποιμενικά τραγούδια της Σικελίας. 6 Γράφοντας λοιπόν σε μια λογοτεχνική δωρική διάλεκτο, ένα τεχνητό αμάλγαμα τύπων, δημιουργεί μια εκδοχή της επικής ποίησης σε δακτυλικό εξάμετρο, η οποία με το ταπεινό της περιεχόμενο και με χαρακτήρα συχνά μιμητικό, επιτυγχάνει να απομακρυνθεί από την ποιητική παράδοση, περισσότερο από κάθε άλλο νεότευκτο ελληνιστικό είδος. 7 Κι ενώ μετρικά τα ειδύλλια αυτοσυστήνονται ως έπη, ο ποιητής με το χαρακτηριστικό λόγιο 1 Χατζηκώστας, (2005), σσ.xxv, xxix. 2 Hopkinson, (2005), σ.184. 3 Σιστάκου, (1998), σ.37. 4 Χατζηκώστας, (2005), σ.99. 5 Σιστάκου, (1998), σ.38. 6 Μανακίδου, (2001), σ.119. 7 Fantuzzi - Hunter, (2002), σ.25. 4
εκλεκτισμό του, εντάσσει αιολικούς τύπους (π.χ. μελίσδεται στ. 2), 8 καθώς επίσης και αξιόλογους συγχρωτισμούς δωρικών και ιωνικών τύπων (π.χ. τῶ τε Πριήπω στ. 21), 9 χωρίς να υπολείπονται τα ομηρικά χαρακτηριστικά (π.χ. το σχήμα της αναφοράς με την επανάληψη της λέξης ἁδύ στ. 1-2, 10 της λέξης λῇς στ. 12 11 και χίμαρος χιμάρω στ. 4 12 ). Η χρησιμοποίηση δε έτοιμων ομηρικών φράσεων από τον ποιητή, με τις συνδηλώσεις που αυτές υποκρύπτουν, συμβάλουν στον εμπλουτισμό των νέων συμφραζόμενων (π.χ. πάντα δόλον τεύχοισα στ. 50). 13 Η συχνή χρήση από την άλλη πλευρά ομηρικών, και όχι μόνο, άπαξ λεγόμενων λέξεων (π.χ. καταλείβεται στ. 8 11, θῶκος στ. 22 14 και μαρύεται στ. 29 15 ) ικανοποιούν μέσω της γλωσσικής επιτήδευσης, τη φιλολογική υπόσταση του ελληνιστικού ποιητή, τέρπουν την εξίσου πεπαιδευμένη ελίτ των αναγνωστών του, ενώ αποδίδουν καινούργια σημασία στην «ακτινοβολούσα» μεμονωμένη λέξη. 16 Ακολουθώντας λοιπόν ο Θεόκριτος τη στρατηγική της διασταύρωσης των ειδών, ασκώντας την πρωτοποριακή δημιουργικότητά του, ανακαλύπτει μεγάλα περιθώρια δημιουργίας και οργάνωσης περιεχομένου. Με πλήρη αυτοσυνειδησία συνδέει το ποιητικό περιεχόμενο με την αντικειμενική πραγματικότητα, μέσω μιας ισχυρής τάσης εξανθρωπισμού θεών και μυθικών ηρώων. Η στροφή της θεματολογίας προς την καθημερινή ζωή, αναδεικνύει τους ταπεινούς εκπροσώπους της ως πρωταγωνιστές, αναπαριστώντας το ήθος και το βίο των ποιμένων σε μια αγροτική σκηνογραφία. Οι βοσκοί, που συγκροτούν εξορισμού αντιηρωική θεματογραφία, αντικαθιστούν τα υψηλά πεπραγμένα βασιλέων και ηρώων με τις ταπεινές βουκολικές τους ασχολίες. 17 Οι λαϊκοί εκπρόσωποι, ενδεδυμένοι με τις γλωσσικές και μετρικές συμβάσεις του ηρωικού έπους, ανάγονται σε καινούργιους ήρωες, των οποίων τα κλέα δεν είναι πια πολεμικές ανδραγαθίες με τη σύμπραξη των ολύμπιων θεοτήτων. Οι ποιμένες του Θεόκριτου, στο διάλειμμα των βιοτικών τους ενασχολήσεων, οι οποίες έχουν σταθερά την παρουσία τους στο ποιητικό σκηνικό (τὰς δ αἶγας ἐγὼν τῷδε νομευσῶ στ. 14), ασκούν την πολύπλοκη ποιητική τους τέχνη μέσω του μοτίβου του μουσικού διαγωνισμού. 18 Η έμπνευση που πηγάζει από το ειδυλλιακό τοπίο, μετατρέπει τους φυσικούς ήχους σε νότες της ποιμενικής σύριγγας, οι οποίες με τη σειρά τους συνοδεύουν την άδουσα ποίηση. Οι ποιητικές ανησυχίες των αθώων βοσκών προτάσσουν το μη ηρωικό, αναδεικνύουν το καθημερινό, υμνούν το ταπεινό και όλα αυτά σε ένα αδρά περιγεγραμμένο τοπίο, που αποτελεί σταθερά τη θεατρική σκηνή των βουκολικών ειδυλλίων. Η σκηνογραφία της λογοτεχνικής ευτοπίας δεν αφορά ένα τοπίο άγριας φύσης, αλλά αποτελεί έναν ειρηνικό χώρο υπό ανθρώπινο έλεγχο, ένα ευχάριστο φυσικό περιβάλλον. Χαρακτηριστικά στοιχεία του εξιδανικευμένου αυτού τόπου, του locus 8 Χατζηκώστας, (2005), σ.107. 9 Στο ίδιο, σ.113. 10 Στο ίδιο, σ.106. 11 Στο ίδιο, σ.110. 12 Στο ίδιο, σ.109. 13 Στο ίδιο, σ.124. 14 Στο ίδιο, σ.115. 15 Στο ίδιο, σ.124. 16 Hopkinson, (2005), σ.29. 17 Σιστάκου, (1998), σ.28. 18 Στο ίδιο, σ.131. 5
amoenus, είναι πέρα από το προσωποποιημένο 19 πεύκο που αποτελεί χαρακτηριστικό δέντρο του σχηματοποιημένου τοπίου (πίτυς στ. 1), μια πηγή πλάι του (ταῖς παγαῖσι στ. 2), το δροσερό νερό του καταρράχτη που ο αιπόλος καταδεικνύει (τῆν στ. 8), ένα βουνό που στο συγκεκριμένο ειδύλλιο βρίσκει τη μικρογραφική του αντιστοιχία σε λόφο (γεώλοφον στ. 13) και ένας ποιμενικός θρόνος (θῶκος στ. 22). 20 Ο δέκατος τρίτος στίχος, που επαναλαμβάνεται αυτούσιος και στο πέμπτο ειδύλλιο (στ. 101), επιτείνει το σχηματοποιημένο χαρακτήρα του locus amoenus, ενώ οι στίχοι 21-23 αποτελούν τυπική εικόνα του. 21 Ωστόσο ενώ η ευτοπία λειτουργεί εδώ, για πρώτη φορά στη λογοτεχνική ιστορία, ως το ιδεώδες πλαίσιο και ο αναγκαίος όρος της πνευματικής δραστηριότητας, 22 ένα άλλο περιβάλλον προβάλλει μέσα από το τραγούδι του Θύρσι. Ο βουκολικός χώρος των περιπετειών του Δάφνη δεν καθορίζεται πια από μεμονωμένα τοπογραφικά σήματα, όπως τα δένδρα και τα νερά, αλλά τοποθετείται γεωγραφικά στη Σικελία, με τη χρησιμοποίηση τοπωνυμίων όπως Αἴτνα (στ. 65), Ἀρέθοισα (στ. 117) και Θύβρις (στ. 118). Η χρήση αυτών των γεωγραφικών όρων, πέρα από την κατασκευή ενός αληθοφανή κόσμου, εξωτερικεύει το λόγιο χαρακτήρα του Θεόκριτου και της ποίησής του. 23 Αξιοπρόσεκτη είναι και η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην τοπιογραφία και τον εναρκτήριο διάλογο των δυο βοσκών, με τη φύση να παρουσιάζει μουσικές ιδιότητες αντίστοιχες με τις δικές τους ικανότητες. Το επίθετο ἡδύς, με τη βαρύνουσα σημασία της εναρκτήριας λέξης, που το έπος κληροδότησε στην ποίηση, χρησιμοποιείται για να δώσει έμφαση στη γλυκύτητα της θεοκρίτειας ποίησης. Η επανάληψη δε, στον ίδιο μάλιστα μορφολογικό τύπο ἁδὺ (στ. 2), αλλά και σε συγκριτικό βαθμό ἃδιον (στ. 7), τονίζει τη σημασία της γλυκιάς μελωδίας, αποτελώντας σημαντικό επιχείρημα για τον προγραμματικό χαρακτήρα του ειδυλλίου. Με τον ποιητολογικό αυτόν υπαινιγμό, εντυπωσιακά συχνό στα έργα του Θεόκριτου, η ἡδύτης λειτουργεί ως ποιητικό σύμβολο με σαφείς αναφορές στην ολιγοστιχία, τη λεπτότητα της σχολαστικής επεξεργασίας και τη μορφολογική τελειότητα της βουκολικής ποίησης. Η επιβεβαίωση του συμβολισμού επανέρχεται στη σύνδεση του μελιού και των μελισσών με την ποίηση (στ. 146-147) αλλά και με συνεχείς αναφορές μέσα στο ποίημα όπως μελίσδεται (στ. 2) και μέλος (στ. 7). 24 Οι ηχητικές παραθέσεις δε, με το θρόισμα του πεύκου, το κελάρυσμα του ρυακιού και το τραγούδι του τζίτζικα, εμπλουτίζουν το ειδύλλιο με ήχους της φυσικής ευτοπίας, και ως συνεκδοχές του μοτίβου της ηδύτητας και της λεπτότητας προβάλλουν το ρόλο της μουσικής. 25 Με αυτόν τον τρόπο, μέσω της ηδύτητας, φύση βοσκοί και μουσικές ενασχολήσεις βρίσκονται σε αρμονική συνάρτηση, μετασχηματίζοντας το βουκολικό χώρο σε αισθητικό τοπίο. 26 Το φυσικό τοπίο όμως είναι απλώς μια αφορμή για την άσκηση ωδικής τέχνης. Ο διάλογος των βοσκών ξεκινά με 19 Η αναφορά του συγκεκριµένου δένδρου σε ενικό αριθµό (αντίθετα µε τα υπόλοιπα δένδρα), καθώς επίσης και η χρήση του ως υποκείµενο του ρήµατος µελίσδεται, που σηµαίνει τραγουδώ µε τη συνοδεία οργάνου, δηµιουργεί µεταφορική εικόνα, προσωποποιώντας το δένδρο σύµβολο. 20 Σιστάκου, (1998), σ.89. 21 Χατζηκώστας, (2005), σσ.110, 112. 22 Σιστάκου, (1998), σ.94. 23 Χατζηκώστας, (2005), σ.100. 24 Σιστάκου, (1998), σ.52. 25 Παπαγγελής, (2002), σ.48. 26 Σιστάκου, (1998), σ.90. 6
εκατέρωθεν φιλοφρονήσεις πού αποκαλύπτουν τις μουσικές τους δεξιότητες. Ο ανώνυμος γιδοβοσκός εγκωμιάζεται ως ένδοξος μουσικός από το Θύρσι, ο οποίος του αναγνωρίζει εξαιρετική δεξιοτεχνία στο σουραύλι, το κατεξοχήν πνευστό όργανο των βοσκών. Ο έπαινός του μάλιστα υιοθετώντας έναν τόνο υπερβολής, τον κατατάσσει δεύτερο σε αξία μετά τον Πάνα, συγκρίνοντάς τον με το βουκόλο θεό, εφευρέτη του μουσικού οργάνου. 27 Σε απάντηση, ο αιπόλος ανταποδίδει τις φιλοφρονήσεις στο Θύρσι, εκθειάζοντας τις ικανότητες του ποιμένα ως τραγουδιστή, οι οποίες ξεπερνούν την ηδύτητα του ειδυλλιακού τόπου. Η σύγκριση εδώ γίνεται με τις Μούσες, τις δωρήτριες της θείας έμπνευσης, που αντιπαραβάλλονται με τη μουσική βουκολική θεότητα, τον Πάνα. Ως προστάτιδες της ωδικής τέχνης του Θύρσι, μοιράζονται ισάξια έπαθλα με τον τραγουδιστή, αναδεικνύοντας έτσι την αρμονική συνύπαρξη θεών και ανθρώπων στον ιδεώδη βουκολικό κόσμο. 28 Με τις μουσικές τους επιδόσεις λοιπόν ως κυρίαρχο θέμα της συνομιλίας τους, λογική είναι η πρόσκληση για τραγούδι που θα ακολουθήσει. Ο μουσικός διαγωνισμός όμως που αποτέλεσε δομικό στοιχείο της βουκολικής θεματικής, μαζί με την απονομή επάθλων στο νικητή, έχουν μια μάλλον κατ επίφασιν παρουσία στο συγκεκριμένο ειδύλλιο. Αυτό συμβαίνει αφού παρά τον καθορισμό βραβείων, μόνο ο Θύρσις τραγουδά, χωρίς να έχει ορισθεί κριτής αλλά και χωρίς να υπάρχει κάποιος ανταγωνιστής του. 29 Παρόλα αυτά έκδηλα είναι τα στοιχεία του συναγωνισμού με τη σύγκριση του γιδοβοσκού με το θεό Πάνα και του ποιμένα με την ηδύτητα της φύσης. Οι συνεχείς αναφορές στους συνδυασμούς των επάθλων που δικαιούνται ο γιδοβοσκός και ο Θύρσις, παραπέμπουν επίσης σε μια διαδικασία αξιολόγησης. Αξιολόγηση που υποκρύπτεται και στην ανωνυμία του ενός που ως γιδοβοσκός είναι υποδεέστερος στη βουκολική ιεραρχία από τον επώνυμο ποιμένα. 30 Η ίδια αίσθηση αξιολόγησης υποβόσκει και στο τραγούδι του Θύρσι που αφορά τις περιπέτειες του Δάφνη, του κατεξοχήν βουκόλου, που βρίσκεται στην υψηλότερη βαθμίδα αυτής της επαγγελματικής ιεραρχίας. Αυτή η αξιολόγηση μαζί ίσως με την εξαιρετική τραγουδιστική ικανότητα του βοσκού, δικαιολογεί την αναμενόμενη ανοχή του Πάνα για το άσμα, σε αντίθεση με την πιθανή μουσική επίδειξη του γιδοβοσκού. Εντέλει ο ορισμός επάθλων, μιας γίδας και μιας κούπας, από το γιδοβοσκό για να τραγουδήσει ο Θύρσις (στ. 25-27) ενισχύουν την ψευδαίσθηση του μουσικού διαγωνισμού. Το μοτίβο άλλωστε του μουσικού αγώνα ενισχύεται και από τις προϋποθέσεις αργίας και ανάπαυσης που εξασφαλίζει ο χρόνος που συντελείται ο διάλογος. Ο ποιητής τοποθετεί τη συνάντηση των βοσκών το μεσημέρι (τὸ μεσαμβρινόν στ. 15), όταν καταλαγιάζουν οι ποιμενικές βιοτικές φροντίδες και η σκιά οριοθετεί με αυστηρότητα την κίνηση. Σε συνθήκες τερπνής ησυχίας, ο βοσκός ποιητής αποκαλύπτει το ήθος του μέσα από το μουσικό του τάλαντο. Μελοποιώντας τις ιδιωτικές του μέριμνες, σε ένα χώρο αισθησιακής εγρήγορσης προσλαμβάνει ενστικτωδώς την ποιητική φωνή. 31 Τα δρώμενα αντικαθίστανται από τα αδόμενα. Η μεσημβρινή ώρα, συνδεδεμένη με τις θεμελιώδεις συνθήκες της βουκολικής τέχνης, πέρα από την 27 Στο ίδιο, σ.107. 28 Στο ίδιο, σ.92. 29 Στο ίδιο, σ.102. 30 Στο ίδιο, σ.99. 31 Παπαγγελής, (2002), σ.53. 7
εξασφάλιση της ησυχίας, σχετίζεται και με την έννοια της ψυχοσωματικής προετοιμασίας για καλλιτεχνική δημιουργία. Είναι η περίοδο της ημέρας όπου ζώα και άνθρωποι ξεκουράζονται, ενώ η φυσική ευτοπία απειλείται από υπερφυσικές δυνάμεις, σύμφωνα με το μοτίβο του μεσημβρινού δαίμονα, που εδώ εκπροσωπείται από τον κουρασμένο και πικρόχολο Πάνα (ἔστι δὲ πικρός, και οἱ ἀεὶ δριμεῖα χολὰ ποτὶ ῥινὶ κάθηται στ. 17-18). 32 Η περιγραφή του κυσσιβίου που ακολουθεί, πέρα από αφορμή για μια αισθητική παρέκβαση, λειτουργεί ως «έκφραση» 33 στο ειδύλλιο, ανακαλώντας τις ομηρικές περιγραφές της ασπίδας του Αχιλλέα αλλά και της ψευδοησιόδειας ασπίδας του Ηρακλή. 34 Λόγω έλλειψης χώρου είμαστε υποχρεωμένοι να μην επεκταθούμε στις αισθητικές περιγραφές, τους συμβολισμούς και τις συνδηλώσεις που ελλοχεύουν στην αριστουργηματική έκθεση του καλλιτεχνικού αντίδωρου, που ο αιπόλος υπόσχεται για το μουσικό δώρο του Θύρσι. Παρακολουθώντας όμως τη βουκολική ωδή του ποιμένα, συναντάμε από την αρχή της την επωδό του στίχου 64, η οποία επαναλαμβανόμενη σε τρεις διαφορετικούς διαδοχικά τύπους, αναδεικνύεται σε στοιχείο δημώδους τύπου ποίησης. 35 Η καινοτομία αυτή αποτελεί ένα τέχνασμα που διακόπτει τη διηνεκή εξαμετρική αφήγηση με μια καθαρά λυρική τεχνική. 36 Η επιλογή δε της θεματολογίας του τραγουδιού δεν είναι συμπτωματική. Τραγουδώντας ο Θύρσις έναν ύμνο για τις περιπέτειες του Δάφνη, του αρχετυπικού μυθικού προσώπου του βουκολικού κόσμου, το πάθος δε βρίσκει διέξοδο στην περιοχή των ηρωικών υποθέσεων. Αποδίδοντας ερωτική απόχρωση το ειδύλλιο, επιτρέπει στον αναγνώστη τη συναισθηματική του συμμετοχή. 37 Η περίφημη ωδή χαρακτηρίζεται θελκτική εξαιτίας της γλυκιάς επίδρασης που προκαλεί στο κοινό παρά το θλιβερό της θέμα. Η χρήση του συγκεκριμένου ήρωα άλλωστε, στο χαρακτηρισθέν ως προγραμματικό ειδύλλιο του Θεόκριτου, και η εμφάνισή του ως το βοσκό και συνάμα ποιητή, που ζει στη φύση τραγουδώντας και πεθαίνει εξαιτίας του έρωτα, κληροδότησε την εκ των υστέρων θεωρία της μυθικής αρχής για τη βουκολική ποίηση. 38 Ο θάνατος του Δάφνη που αναφέρεται από τις αρχαίες πηγές ως ευρετής του βουκολικού τραγουδιού, αποτέλεσε προσφιλές θέμα και στο ποίημα του Θεόκριτου ολόκληρη η φύση συμμετέχει σε μια ψευδαίσθηση θλίψης, γνωστή ως pathetic fallacy. Ήμερα ζώα (γελάδια, ταύροι και δαμάλες στ. 74-75) αλλά και άγρια (τσακάλια, λύκοι και λιοντάρια στ. 71-72), αποκτούν ανθρώπινα χαρακτηριστικά με τη συναισθηματική εμπλοκή τους και την από κοινού συμμετοχή τους στις ανθρώπινες υποθέσεις. Μαζί τους και άνθρωποι (βουκόλοι, τσοπάνηδες και γιδοβοσκοί στ. 80), αλλά και θεοί (Ερμής, Πρίαπος και Αφροδίτη στ. 77, 81 & 95) παρίστανται στο θρήνο για το θύμα του έρωτα, πενθώντας για τον επερχόμενο χαμό του. Ο Δάφνης αργοπεθαίνει διατηρώντας όλα τα τυπολογικά χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα, 32 Σιστάκου, (1998), σ.93. 33 Η έκφραση ως τεχνικός όρος, δηλώνει την τυποποιηµένη περιγραφή ενός έργου τέχνης, ενός προσώπου ή ενός τόπου στο πλαίσιο ενός λογοτεχνικού έργου. (Σιστάκου, σ.103). 34 Παπαγγελής, (2002), σ.48. 35 Χατζηκώστας, (2005), σ.126. 36 Σιστάκου, (1998), σ.115. 37 Easterling - Knox, (2005), σσ.754-755. 38 Μανακίδου, (2001), σ.106. 8
προσαρμοσμένα στη βουκολική σκηνοθεσία, μέσω μιας υπερβολής κι ενός ρητορισμού που αγγίζει τα όρια της παρωδίας. Διατηρώντας άκαμπτο το φρόνημα, με ηρωική ακεραιότητα, μέσα στη σιωπή και την απομόνωση μιας πνευματικής αντίστασης στην ανώτερη δύναμη, προβαίνει σε ένα μελοδραματικό αποχαιρετισμό με τραγική ένταση. Η κορύφωση του θρήνου αποκαλύπτεται με το σχήμα του αδυνάτου όπου πριν ο Δάφνης χαθεί μέσα σε μια δίνη νερού, αποζητά σε ένδειξη πένθους, την ανατροπή της φυσικής τάξης (στ. 132-134). Διεκδικώντας τη σπουδαιότητα του θανάτου του εύχεται για διατάραξη των φυσικών κανόνων με τα αγκάθια να ανθίζουν κρίνους, τους νάρκισσους να φυτρώνουν στους κέδρους, τα έλατα να καρπίζουν αχλάδια, το ελάφι να κατασπαράζει τα σκυλιά και την κουκουβάγια να κελαηδά καλύτερα από τα αηδόνια. 39 Στους τελευταίους στίχους του ειδυλλίου, επιστρέφουμε στην ποιμενική «πραγματικότητα». Η διαδρομή ολοκληρώνεται και η ανάδειξη των κυρίαρχων στοιχείων είναι εμφανή. Η μουσική επιβραβεύεται και επιβραβεύει. Κυρίαρχη σε όλο το ποίημα είτε στο διάλογο των βοσκών, είτε στη φυσική ευτοπία, είτε στο τραγούδι του Θύρσι με τα επίπλαστα λυρικά στοιχεία, συντροφεύει τη ζωή ανθρώπων και θεών. Μαζί με αυτήν και ο έρωτας. Ο ερωτικός πόθος είναι επίσης παρόν. Στη διακόσμηση του κυσσιβίου και στην ωδή του Θύρσι αλλά και στο χοροπήδημα των γιδιών που ξεσηκώνουν τον τράγο. Για τη βουκολική ποίηση εντέλει το τραγούδι είναι το μοναδικό φάρμακο για τον έρωτα. Φάρμακο αλλά και σύμπτωμα που μπορεί να μην λειτουργεί μόνο ως θεραπεία αλλά και ως αντίδοτο. 40 ΟΙ ΒΙΟΓΡΑΦΟΙ ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ Τα επόμενα αποσπάσματα δεν ανήκουν στην ελληνιστική ποίηση αλλά στον πεζό λόγο και συγκεκριμένα στο χώρο της ιστορικής βιογραφίας που ανθεί την αυτοκρατορική εποχή. Από το έργο του Φιλόστρατου Τὰ ἐς τὸν Τυανέα Ἀπολλώνιον ανθολογούμε τη συνομιλία του φιλόσοφου Τυανέα με τον ήρωα Αχιλλέα. Το συγκεκριμένο έργο που κατ εντολή της Ιουλίας Δόμνας έγραψε ο Φλάβιος Φιλόσταρτος, αποτελεί βιογραφία του Απολλώνιου από τα Τύανα της Καππαδοκίας, ενός φιλοσόφου που έζησε τον πρώτο μετά Χριστόν αιώνα και ο οποίος είχε συνδεθεί με παράξενες ιστορίες που τον παρουσίαζαν ως θαυματοποιό και μάγο. Παρότι η συγκεκριμένη βιογραφία αναγνωρίσθηκε ως αντιπαραβολή ενός εθνικού απέναντι στο Χριστό, σε μια προσπάθεια να αντισταθμιστεί η εξάπλωση του χριστιανισμού, ο Φιλόστρατος προσπαθεί στην ουσία να αποκαταστήσει τη φήμη του Απολλωνίου, παρουσιάζοντάς τον ως «θεῖον ἄνδρα». Με πλήθος μυθιστορηματικών στοιχείων περιγράφονται πράξεις και περιστατικά της ζωής του ήρωα, συχνά με αφέλεια και ανάλαφρο ύφος, ενώ μια πνοή μεταφυσικού μυστηρίου διατρέχει όλο το σύγγραμμα. Μυστικιστικά, υπερφυσικά και θαυματολογικά στοιχεία κυριαρχούν. Με τις διαστάσεις ενός νέου Πυθαγόρα, ενός ασκητή θαυματοποιού που μιλά όλες τις γλώσσες, διαβάζει τις σκέψεις και προφητεύει, ο συγγραφέας ανακαλύπτει στον Απολλώνιο ένα πρόσωπο που μπορεί έστω και αναχρονιστικά να τον προικίσει 39 Σιστάκου, (1998), σσ.123-124. 40 Hopkinson, (2005), σ.188. 9
με τα παιδευτικά ιδεώδη της Δεύτερης Σοφιστικής. 41 Στην εξωλογική λοιπόν συνάντηση με την ψυχή του Αχιλλέα που εμφανίζεται πελώρια πάνω από τον τύμβο του, ένα συναπάντημα που συνδέεται με τον πυθαγόρειο μυστικισμό, ο Φιλόστρατος βρίσκει την ευκαιρία να εκθέσει δικές του φιλολογικές απόψεις και ιστορικές γνώσεις. Ακολουθώντας αυτήν την τάση, να παρουσιάζει διάφορες θεωρίες, συχνά σχετικές με την τέχνη, αφιερώνει το πέμπτο ερώτημα του Απολλώνιου σε ένα φιλολογικό πρόβλημα, στην έλλειψη του Παλαμήδη από το ομηρικό έπος. Έτσι ο Αχιλλέας, ήρωας της Ιλιάδας, ενός λογοτεχνικού έργου, εμφανίζεται ζωντανός για να ερμηνεύσει τις επιλογές του ποιητή δημιουργού του στον αναγνώστη Απολλώνιο, ο οποίος με τη σειρά του είναι κι αυτός ήρωας ενός νέου λογοτεχνήματος. Ο Φιλόστρατος χρησιμοποιεί στο απόσπασμα αυτό τη συνομιλία του ήρωά του για συνδιαλλαχθεί ο ίδιος ως συγγραφέας με τον Όμηρο. Αντιμετωπίζοντας το συγκεκριμένο θέμα από τη σκοπιά της ηθικής υπόστασης των ηρώων, ερμηνεύει την απουσία μιας σημαντικής προσωπικότητας, ως μέσο προστασίας του ήθους του Οδυσσέα. Η σημασία που ο Φλάβιος Φιλόστρατος αποδίδει στο ήθος διακρίνεται και στη θλίψη του Αχιλλέα για τη μοίρα του σοφού πολεμιστή Παλαμήδη και την έλλειψη φροντίδας για τον τάφο του ξεχασμένου ήρωα. 42 Το δεύτερο απόσπασμα ανήκει σε ένα εκτενέστατο κεφάλαιο που επιφύλαξε ο Φιλόστρατος για τον Ηρώδη στο σύγγραμμά του Βίοι σοφιστῶν. Ο σοφιστής από τη Λήμνο, καταγράφοντας ως βιογράφος πλούσιο πληροφοριακό υλικό για τους εκπροσώπους της σοφιστικής, μας εκχωρεί με το συγκεκριμένο έργο τη σημαντικότερη πηγή για τους σοφιστές, μια μαρτυρία γεγονότων και προσώπων όχι μόνο των ημερών του αλλά και για παλαιότερες εποχές. Ο διάσημος πολιτικός και σοφιστής Τιβέριος Κλαύδιος Αττικός Ηρώδης, που αναφέρεται ως Ηρώδης για να διακριθεί από το συνονόματο πατέρα του, στον οποίο ο Φιλόστρατος επιβάλει το όνομα Αττικός, βιογραφείται με κυρίαρχο σκοπό τον εγκωμιασμό του. Η μακροσκελής βιογραφία του δασκάλου της ρητορικής και πολυτάλαντου πολιτικού επιτρέπει στο συγγραφέα, τη συσσώρευση ανεκδοτολογικού υλικού, αποδίδοντας υποκειμενικές διαστάσεις στο έργο του. 43 Στο συγκεκριμένο απόσπασμα γίνεται αναφορά σε ένα θλιβερό επακόλουθο του θανάτου της συζύγου του Ηρώδη, Ρήγιλλας. Ο αδελφός της επηρεασμένος είτε από φήμες, είτε από προσωπική αντιπάθεια, είτε με σκοπό την ευρύτερη αυτοπροβολή, καταθέτει αγωγή κατηγορώντας το γαμπρό του ως ηθικό αυτουργό του θανάτου της. Η περιγραφή της εκδίκασης της υπόθεσης από το Φιλόστρατο επιλέγει να μας πληροφορήσει για όσα ο ίδιος ο συγγραφέας θεωρεί αξιόλογα ή εντυπωσιακά. Το σκεπτικό της κατηγορίας παρουσιάζεται εστιασμένο όχι σε αποδεικτικά περιστατικά, αλλά στην παράθεση από τον ενάγοντα της ευγενικής του καταγωγής και των ευεργεσιών του. Η υπεράσπιση από την άλλη πλευρά απαντώντας στο ίδιο ύφος διακωμωδεί μέσω ειρωνείας την ευγένεια του κατήγορου με τον υπαινιγμό για απουσία ήθους, ενώ προασπίζει την αθωότητά μέσω σύγκρισης των ευεργετημάτων που ο Ηρώδης έχει προσφέρει. Ως απόδειξη πέρα από την 41 Κοκολάκης, (2004), σσ.197-199. 42 Χριστόπουλος, (2001), σ.240. 43 Στο ίδιο, σ.243. 10
αλήθεια των ισχυρισμών του προτάσσει το βαθύ θρήνο και πένθος για την απώλεια της συντρόφου του. Η επιλογή του Φιλόστρατου να διαχειριστεί το συγκεκριμένο γεγονός βάση της σύγκρισης του ήθους των δυο αντιδίκων είναι χαρακτηριστική στη βιογραφική συγγραφή όπου προβάλλονται τα ηθικά κριτήρια απέναντι στα γεγονότα. Έτσι ο βιογράφος δεν ενδιαφέρεται να μας πληροφορήσει ούτε για την αιτία θανάτου της Ρήγιλλας, ούτε για την αφετηρία της φημολογίας σε βάρος του Ηρώδη. 44 Τα δυο απόσπασματα του Φιλόστρατου, είτε εμπλουτισμένα με υπερφυσικά περιστατικά είτε όχι, αποδίδουν την περιγραφή του βίου των προσωπικοτήτων που εξετάζουν, μέσα από ένα πρίσμα υποκειμενικότητας, αξιολογώντας την με κριτήριο την παιδευτική τους χρηστικότητα, ώστε η εν γένει πολιτεία τους να αποτιμηθεί θετικά για τη διδακτική τους αξία. 45 Το επόμενο όμως απόσπασμα του Πλούταρχου, από το έργο του Βίοι παράλληλοι και συγκεκριμένα από τη βιογραφία του Αλέξανδρου, αποτελεί μια διακήρυξη στην οποία ευθαρσώς δηλώνει τις διαφορές της δικής του βιογραφικής προσέγγισης έναντι της ιστοριογραφίας. Στο έργο του δεν φιλοδοξεί να γράψει ιστορία αλλά να περιγράψει χαρακτήρες, την προσωπικότητα που αναδεικνύουν οι πράξεις αυτών που βιογραφεί. Όπως ο ίδιος λέει το ηθικό δέον δεν προκύπτει μόνο στα μεγάλα έργα, αλλά κυρίως στις απλές συνήθειες, στα λιγότερο σημαντικά περιστατικά μιας ανθρώπινης ζωής, αυτά που δεν αναφέρονται συνήθως στις σελίδες της Ιστορίας. Ο ίδιος παραμένει ηθικός στοχαστής με σκοπό του έργου του πρωτίστως τη διδασκαλία και τη διαπαιδαγώγηση. Η προσπάθειά του δεν είναι μόνο να αφηγηθεί αλλά να εξηγεί, να αιτιολογεί. Όσο λοιπόν η ιστορία αναφέρεται στα έργα των λαών και στις πράξεις των δημόσιων ανθρώπων, η βιογραφία αποδίδει το ήθος του ανθρώπου. 46 Ο Πλούταρχος αναγνωρίζοντας το σημαντικό ρόλο που η προσωπικότητα παίζει στη διαμόρφωση της ιστορίας, προσπαθεί να διεισδύσει στο χαρακτήρα του ήρωά του. Πιστεύει ότι η φύση ενός ανθρώπου είναι στατική, εμπλουτισμένη με ορισμένα ελαττώματα και αρετές. Το ήθος αντίθετα μπορεί να αλλάξει να βελτιωθεί ώστε να οδηγούμαστε σε καλά έργα. Αναζητά λοιπόν όλα εκείνα τα στοιχεία που το διαμορφώνουν, τις καταβολές, το κοινωνικό φόντο και τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες ζει και δρα το βιογραφούμενο πρόσωπο. 47 Αυτή η αναζήτηση τον οδηγεί να ενσωματώσει στη διήγησή του αναρίθμητες μικρές ιστορίες, αποφθέγματα και ανεκδοτολογικό υλικό που προσδίδουν στο λόγο του ζωντάνια και ευχάριστο τόνο. Μια τέτοια εμβόλιμη ιστορία βρίσκουμε στο τελευταίο κείμενο, στο απόσπασμα από τη βιογραφία του Αρταξέρξη, όπου εκεί ο Πλούταρχος ρίχνει μια προσεκτική ματιά στον εσωτερικό κόσμο της περσικής αυλής. Μέσα από την περιγραφή μιας εντυπωσιακής αντιζηλίας της μητέρας του Αρταξέρξη Παρυσάτιδος και της γυναίκας του Στατείρας, προκύπτει η ξεκάθαρη εικόνα του περιβάλλοντος του Πέρση ηγεμόνα. Το μίσος και η ζήλεια των δυο γυναικών που ανταγωνίζονται για την αγάπη, την εύνοια αλλά και για την επιρροή στον ηγεμόνα, χαρακτηρίζουν το απόσπασμα. Η αμοιβαία καχυποψία, ο φόβος, η ένταση, ο ανταγωνισμός, οι προφυλάξεις, οι 44 Κοκολάκης, (2004), σσ.316-317. 45 Χριστόπουλος, (2001), σ.244. 46 Τσιµπουκίδης, (1987), σ.31. 47 Στο ίδιο, (1987), σ.116. 11
μηχανορραφίες και η ευφάνταστη διαστροφική επινόηση του τρόπου δηλητηρίασης της μιας από την άλλην, αντικατοπτρίζει με διαύγεια το ηθικό χαρακτήρα της περσικής αυλής. Η μαρτυρική τιμωρία της υπηρέτριας που κρίνεται ένοχη στη θέση της μητέρας αποκαλύπτει το ηθικό έρεισμα του περσικού κόσμου. Ο βιογράφος κρατώντας την προσοχή του αναγνώστη με ένα προκλητικά ενδιαφέρον περιστατικό, σκιαγραφεί το περιβάλλον του ήρωα προσχωρώντας σε μια σχεδόν ψυχογραφική έρευνα στοιχείων που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Με αμεσότητα και απλότητα ο Πλούταρχος προσεγγίζει τα ανθρώπινα. Με συμπάθεια και μετριοπάθεια προβάλλει τις σταθερές και απόλυτες αξίες τις οποίες ασπάζεται. Με αυτό τον τρόπο, ευχάριστα και γοητευτικά, επιτυγχάνει εντέλει να διδάξει τον αναγνώστη του. Ακόμα και όταν παρουσιάζει προσωπικότητες αμφιβόλου ηθικής, τονίζει τη σημασία που μπορεί να έχει και το αρνητικό παράδειγμα στη διαμόρφωση του χαρακτήρα. Η συγγραφή του βρίθει από στοχασμούς, συνταρακτικά γεγονότα, ασήμαντα περιστατικά και μύθους και όλα αυτά δομημένα σε μια ελκυστική αναλογία, σε μια παράλληλη σύγκριση ηθικών χαρακτήρων, που σκοπεύει όπως ο ίδιος στη βιογραφία του Αιμίλιου Παύλου γράφει προς ἐπανόρθωσιν ἠθῶν. 12
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ EASTERLING P. E. KNOX B. M. W. (2005), Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, (μτφρ. Κονόμη Ν Γρίμπα Χρ. Κονόμη Μ.), Αθήνα, εκδ. Παπαδάμη. FANTUZZI M. HUNTER R. (2002), Ο Ελικώνας και το μουσείο, (μτφρ. Κουκουζίκα Δήμητρα Νούσια Μαρία), Αθήνα, εκδ. Πατάκη. HOPKINSON, N. (2005), Ανθολογία ελληνιστικής ποίησης, (μτφρ. Τάτση Άννα), Αθήνα, εκδ. Μεταίχμιο. ΚΟΚΟΛΑΚΗΣ, Μ. Μ. (2004), Από τον Όμηρο στη Δεύτερη Σοφιστική, Αθήνα, εκδ. Πατάκη. ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ, Φ. (2001), «Βουκολική και μιμητική ποίηση» στο Γράμματα Ι : Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, τομ. Β, Πάτρα, εκδ. ΕΑΠ, σσ.103-128. ΠΑΠΑΓΓΕΛΗΣ, Θ. (2002), Η ποιητική των Ρωμαίων «νεωτέρων», Αθήνα, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. ΣΙΣΤΑΚΟΥ, ΕΒΙΝΑ (1998), Θύρσις ἤ Ὠιδή, Ηράκλειον, εκδ. Βικελαία βιβλιοθήκη. ΤΣΙΜΠΟΥΚΙΔΗΣ, Δ. (1987), Ο βιογράφος Πλούταρχος, Αθήνα, εκδ. Παπαδήμα. ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, Σ. Γ. (2005), Θεοκρίτου Ειδύλλια I-VII, Αθήνα, εκδ. Α. Καρδαμίτσα. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ, Μ. (2001), «Βιογραφία» στο Γράμματα Ι : Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία, τομ. Β, Πάτρα, εκδ. ΕΑΠ, σσ.225-247. 13