Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΓΟΥΡΟΥ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΑΡΧΟΝΤΑ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 13 ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Ο ΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΓΟΥΡΟΥ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΑΡΧΟΝΤΑ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 13 ΟΥ ΑΙΩΝΑ THE LIFE AND TIMES OF LEON SGOUROS. BYZANTINE LORD OF NORTHEASTERN PELOPONNESE IN THE EARLY 13 TH CENTURY by FOTINI VLACHOPOULOU DISSERTATION submitted in the fulfillement of the requirements for the degree MASTER OF ARTS in GREEK in the FACULTY OF ARTS at the RAND AFRIKAANS UNIVERSITY SUPERVISOR : PROFESSOR BENJAMIN HENDRICKX JOHANNESBURG FEBRUARY 2001

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ / CONTENTS Περίληψη/Abstract in Greek..σ. 4 Eυχαριστίες /Acknowledgements... σ. 8 Εισαγωγή/Introduction σ. 9 Κεφάλαιο Ι : Ο οίκος των Σγουρών και οι κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες της εποχής της ανόδου του (τέλη 12 ου -αρχές 13 ου αιώνα)...σ. 17 Κεφάλαιο ΙΙ : Η επικράτηση του Λέοντος Σγουρού στη βορειοανατολική Πελοπόννησο (c. 1200-c. 1202/1203)....σ. 23 Κεφάλαιο ΙΙΙ : Η εισβολή του Λέοντος Σγουρού στην Αττικοβοιωτία και στην Εύβοια (1203-1204).σ. 42 Κεφάλαιο IV : Ο Λέων Σγουρός στην κεντρική Ελλάδα (Θεσσαλία) και η υποχώρησή του στις Θερμοπύλες (1204)..σ. 54 Kεφάλαιο V : Ο Λέων Σγουρός έγκλειστος στον Ακροκόρινθο ο θρυλούμενος θάνατός του και οι αμφιβολίες για την ιστορικότητά του (1204-208).. σ. 68 Κεφάλαιο VI : H εκτίμηση της προσωπικότητας του Λέοντος Σγουρού και η κληρονομία του στην Πελοπόννησο (c. 1208-c. 1212).σ. 88 Παράρτημα/Appendix : Κατάλογος των Σγουρών και των παρακλαδιών τους (11 ος -15 ος αιώνες). σ. 98 Βραχυγραφίες/Abbreviations...σ. 103 Πηγές/Sources..σ. 105 Βοηθήματα (ελληνόγλωσσα/ξενόγλωσσα)/secondary works.σ. 107 Summary in English.σ. 119 Χάρτες-εικόνες/Maps-illustrations (I-XXVII)

3 Ο Λέων Σγουρός είναι μια μορφή για την οποία ο χαρακτηρισμός ως «τύραννος» με την έννοια της κλασσικής ελληνικής εποχής θα του ταίριαζε απόλυτα. Παρόλο που στόχευε σε υψηλότερους σκοπούς, τελικά πάντοτε παρέμεινε ένας «τύραννος πόλεων». Hoffmann 1974, σσ. 138-139.

4 ΠEΡΙΛHΨΗ / ΑBSTRACT O Λέων Σγουρός ( c. 1208 μ.χ.) υπήρξε μια από τις σημαντικότερες και συνάμα αντιφατικότερες μορφές του ύστερου μεσαιωνικού Ελληνισμού. Ήταν τοπικός ηγεμόνας (τοπάρχης, δυνάστης) της βορειοανατολικής Πελοποννήσου και «άρχων» της περιοχής Αργολιδοκορινθίας την περίοδο c. 1200-c. 1208. Παρά το γεγονός ότι οι συμπατριώτες του (του ευρύτερου ελλαδικού χώρου) είχαν εναποθέσει σ αυτόν τις ελπίδες τους για αντίσταση, κατά των Λατίνων κατακτητών μετά την πρώτη βυζαντινή άλωση του 1204, εντούτοις ο Σγουρός ανάλωσε μεγάλο μέρος της ενεργητικότητάς του για να επεκτείνει τις κτήσεις του στον ελλαδικό χώρο. Πρώτα εκμεταλλεύτηκε την κατάρρευση της βυζαντινής δυναστείας των Αγγέλων αυτοκρατόρων και στη συνέχεια αντιστάθηκε στη λατινική εξάπλωση στον κεντρικό και νότιο ελλαδικό χώρο, ως ο «τελευταίος αμύντωρ της ελληνικής ανεξαρτησίας» (Δ. Ζακυθηνός). Διαδέχτηκε τον πατέρα του, Θεόδωρο Σγουρό, ως «άρχων Ναυπλίας» και, μέσα σε μια πενταετία (1200-1204 περίπου) είχε κατορθώσει να ιδρύσει ένα βραχύβιο κρατίδιο (Αργολιδοκορινθία, Μεγαρίδα, Αττική, Βοιωτία, τμήμα της Ευβοίας, Φωκίδα, Θερμοπύλες και τμήματα της Θεσσαλίας, με τη Λάρισα και τα Τέμπη). Τελικά, όμως, αναγκάστηκε να υποχωρήσει στον Ισθμό της Κορίνθου και από εκεί στο φρούριο του Ακροκορίνθου, για να αντιμετωπίσει τη λατινική επέλαση προς τα νότια. Το 1202/1203 εξουδετέρωσε το μητροπολίτη Κορίνθου, Νικόλαο, που είχε προσπαθήσει να υπαγάγει τη μητρόπολη Άργους υπό τη δικαιοδοσία του, ενώ στην Αθήνα πολιόρκησε χωρίς επιτυχία το μητροπολίτη Μιχαήλ Χωνιάτη και το ποίμνιό του μέσα στην Ακρόπολη, προξενώντας πάντως σημαντικές ζημιές στην πόλη με τις λεηλασίες και τις πυρπολήσεις των στρατιωτών του (1203-1204). Φθάνοντας ως τη θεσσαλική πρωτεύουσα, Λάρισα, ο Σγουρός συνάντησε εκεί το φυγάδα πρώην αυτοκράτορα Αλέξιο Γ Άγγελο (1195-1203), ο οποίος του έδωσε την κόρη του Ευδοκία ως σύζυγο, καθώς και τον τίτλο του «σεβαστοϋπερτάτου» (σώζεται σχετικό μολυβδόβουλλο του Σγουρού με αναγραφή του τίτλου αυτού και με τη μορφή του στρατηλάτη αγίου Θεοδώρου,

5 στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών). Πιθανότατα ο Αλέξιος Γ έκανε τις ενέργειες αυτές ελπίζοντας ότι με τη βοήθεια ενός ισχυρού γαμπρού θα κατόρθωσε να ξαναπάρει το θρόνο του, πλέον πιθανή όμως προβάλλει η εκδοχή ότι ο Σγουρός με τον τρόπο αυτό θεωρούσε ότι νομιμοποιείτο η από μέρους του μελλοντική διεκδίκηση του βυζαντινού στέμματος (1204). Όμως η κάθοδος των Φράγκων (Λατίνων) ιπποτών, μετά την Δ Σταυροφορία, ανάγκασε το Λέοντα Σγουρό, μετά από αποτυχημένη προσπάθεια αντίστασης στις Θερμοπύλες, να καταφύγει πρώτα στον Ισθμό και μετά στον απόκρημνο Ακροκόρινθο, όπου κράτησε άμυνα κατά του ασφυκτικού λατινικού κλοιού για τέσσερα περίπου χρόνια. Μια μεταγενέστερη (και ως εκ τούτου μερικώς αμφισβητούμενη) ιστορική πηγή του 15 ου αιώνα αναφέρει ότι τελικά, βρισκόμενος σε απόγνωση λόγω της μη άφιξης κάποιας ενίσχυσης, ο Σγουρός αυτοκτόνησε με εντυπωσιακό τρόπο, πέφτοντας με το άλογό του στο κενό από το φρούριο. Μια άλλη εκδοχή όμως παραδίδει ότι, αφού εγκατέλειψε την άμυνα του Ακροκορίνθου, αποσύρθηκε για να υπερασπιστεί το Ναύπλιο, έξω από το οποίο βρήκε το θάνατο σε μάχη με τους Λατίνους (c. 1208 μ.χ.). Περιγραφή του θέματος και κυριότερες πηγές Η μελέτη αυτή φιλοδοξεί να παρουσιάσει μια αναλυτική προσωπογραφική εξέταση της σημαντικότερης ίσως προσωπικότητας του τέλους του 12 ου -αρχών του 13 ου αιώνα στον κόσμο του ελλαδικού Βυζαντίου, πριν και μετά, δηλαδή, από την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της Δ Σταυροφορίας (1204). Βασίζεται στις κυριότερες σύγχρονες και μεταγενέστερες βυζαντινές και άλλες μεσαιωνικές πηγές, όπως οι Χωνιάτες αδελφοί Μιχαήλ και Νικήτας, ο Θεόδωρος Σκουταριώτης, o Εφραίμ ο Αίνιος, το Χρονικόν του Μορέως και ο Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος, καθώς επίσης και στη σχετική σύγχρονη βιβλιογραφία, που έχει αρκετά εμπλουτιστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες με διάφορες συμβολές γύρω από σημαντικές πτυχές και ζητήματα της καριέρας του Σγουρού. Η συστηματικοποίηση και κωδικοποίηση όλου αυτού του υλικού, που επιχειρείται εδώ, ελπίζεται ότι θέτει το όλο θέμα σε μια νέα προοπτική και βοηθά στην επίλυση παρερμηνειών σχετικών με τη ζωή, τα σχέδια,

6 τις φιλοδοξίες και τη δράση του Λέοντος Σγουρού και του ρόλου του στα σύγχρονά του γεγονότα. Στόχοι και μεθοδολογία Παρά το γεγονός, όπως προειπώθηκε, ότι τμήμα της νεότερης βιβλιογραφίας (κυρίως εξειδικευμένες μελέτες σε περιοδικά και σύμμεικτους τόμους) αναφέρεται σε συγκεκριμένους τομείς της δράσης του Σγουρού, δεν είχε έως τώρα γραφεί μια αναλυτική μελέτη που να καλύπτει όλους αυτούς τους τομείς και κλάδους. Η παρούσα συμβολή επιχειρεί, μέσα από την έρευνα των πηγών και της νεότερης βιβλιογραφίας, να συμπληρώσει το κενό αυτό, προσφέροντας μια κατά το δυνατόν αναλυτική βιογραφία του σημαντικού αυτού ανεξάρτητου Έλληνα τοπικού ηγεμόνα, του οποίου το αποκορύφωμα της δράσης μπορεί να χρονολογηθεί με κάποια ασφάλεια μεταξύ c. 1200 και c. 1208 μ.χ. Επιπλέον, η παρούσα εργασία δίνει πληροφορίες και διάφορα στοιχεία (προσωπογραφικά και άλλα) για την οικογένεια των Σγουρών (Σγουροπούλων και Σγουρομαλλαίων) γενικότερα, καθώς επίσης και ό,τι είναι ως τώρα γνωστό για τον πατέρα του Λέοντος, το Θεόδωρο Σγουρό, τοπάρχη και αυτόν της βορειοανατολικής Πελοποννήσου (Μορέως) στα τέλη του 12 ου αιώνα, εστιάζοντας την προσοχή του αναγνώστη σε ορισμένες πτυχές κατά τις οποίες πιθανόν οι δράσεις του πατέρα και του γιου να συγχέονται. Δίνονται επίσης στοιχεία για η την αινιγματική μορφή του αδελφού του Λέοντος, του Γαβριήλ Σγουρού, που φαίνεται να παρέμεινε φρούραρχος του Ναυπλίου μετά τον βίαιο θάνατο του αδελφού του. Επίσης, εδώ εξετάζονται αρκετά τοπογραφικά και γεωγραφικά ζητήματα που σχετίζονται με την πορεία του Λέοντος Σγουρού από τη βορειοανατολική Πελοπόννησο προς την κεντρική Ελλάδα, με τη βοήθεια ειδικά σχεδιασμένων χαρτών και σχεδιαγραμμάτων. Επιπλέον, παρουσιάζεται και σχολιάζεται στα πλαίσια ειδικού κεφαλαίου το μοναδικό σωζόμενο μολυβδόβουλλο του Σγουρού, που σήμερα εκτίθεται στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών.

7 Συνοπτική παρουσίαση εξέτασης των επί μέρους θεμάτων Μετά τη γενική εισαγωγή, όπου γίνεται μια βιβλιογραφική καταγραφή για τις έως τώρα συμβολές περί του Σγουρού και της δράσης του, η παρούσα μελέτη εξακτινώνεται σε έξι κεφάλαια. Στο 1 ο παρουσιάζονται η καταγωγή του Λέοντος Σγουρού, ο ρόλος της οικογενείας του στο γενικό ιστορικό πλαίσιο της εποχής, καθώς και οι κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες της τελευταίας. Το 2 ο κεφάλαιο εξετάζει τη σταδιακή επικράτηση του Σγουρού στη βορειοανατολική Πελοπόννησο (c. 1200-1202/1203), το 3 ο την εισβολή του στην Αττικοβοιωτία και Εύβοια (κατάκτηση Αθηνών πλην Ακρόπολης, Θηβών και Χαλκίδος: 1203/1204) και το 4 ο την άφιξή του στη Θεσσαλία (Λάρισα) καθώς και την χωρίς συνέχεια αντίστασή του στις Θερμοπύλες, απ όπου υποχώρησε πάλι στη βάση του στον Μορέα, μη κατορθώνοντας να κρατήσει τις εφήμερες κτήσεις του. Το προτελευταίο, 5 ο, κεφάλαιο, παρουσιάζει τη δραματική πολιορκία του Σγουρού από τους Λατίνους στον Ακροκόρινθο και τις δύο εκδοχές/διασκευές του θανάτου του (αυτοκτονία στον Ακροκόρινθο ή δολοφονία του από Λομβαρδό ιππότη έξω από το Ναύπλιο/c. 1208). Τέλος, το 6 ο και τελευταίο κεφάλαιο κάνει μια αποτίμηση της προσωπικότητάς του, ιχνηλατώντας τις αρνητικές αλλά και τις θετικές απόψεις γι αυτόν μέσα από τις πηγές και τα νεότερα βοηθήματα, επιχειρώντας να οριοθετήσει τον πραγματικό του ρόλο στην προσπάθεια διάσωσης και διατήρησης του μεσαιωνικού Ελληνισμού. Το παράρτημα που κλείνει το όλο έργο κωδικοποιεί προσωπογραφικά τα ενενήντα (90) γνωστά (ή λιγότερο γνωστά) μέλη του οίκου των Σγουρών και των παρακλαδιών του.

8 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ / AKNOWLEDGEMENTS Θα επιθυμούσα από τη θέση αυτή να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και την ευγνωμοσύνη μου στους επιστήμονες που στάθηκαν βοηθοί πολύτιμοι σ αυτήν μου την προσπάθεια. Και πρώτα, στον καθηγητή Βenjamin Hendrickx, πρόεδρο του Τμήματος Ελληνικών και Λατινικών Σπουδών του φιλόξενου Πανεπιστημίου Rand Afrikaans. Με ακαδημαϊκή ευγένεια δέχτηκε να κατευθύνει την παρούσα έρευνά μου, επιδεικνύοντας αμέριστο ενδιαφέρον και κατευθύνοντας ουσιαστικά τη μελέτη αυτήν, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην κατά το δυνατόν αρτιότερη επεξεργασία της. Ο πλούτος και η αυθεντία των γνώσεών του, ιδιαίτερα σε ζητήματα και προβλήματα της περιόδου της Λατινοκρατίας στον ελλαδικό χώρο, καθώς και η βαθειά εσωτερική του καλλιέργεια, στάθηκαν πολύτιμοι αρωγοί σ αυτήν μου την προσπάθεια,. Τον ευχαριστώ θερμά. Πολλές ευχαριστίες επίσης οφείλω στο σύζυγό μου, Αλέξη Σαββίδη, που καθόλη τη διάρκεια της γνωριμίας μας μου μετέδωσε την αγάπη του για τη μελέτη της ιστορίας και των πηγών της. Παρότι ο ίδιος γνώστης του θέματος αυτού με διάφορες ειδικές συμβολές μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία, μου προσέφερε τη βοήθειά του διακριτικά και μου συμπαραστάθηκε στην προσπάθειά μου αυτή, χωρίς να μου επιβάλλει τις δικές του απόψεις και εκτιμήσεις για το Σγουρό και την πολιτεία του.

9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μια ρωμαλέα μορφή της νεοελληνικής πεζογραφίας, με ευρεία πολυμέρεια, ο ακαδημαϊκός Άγγελος Τερζάκης (1907-1979), εξέδωσε το 1945 το ιστορικό μυθιστόρημα με τίτλο «Η πριγκηπέσσα Ιζαμπώ». Η αξιόλογη αυτή δημιουργία του Ναυπλιώτη λογοτέχνη είναι εμπνευσμένη από μια σπουδαία ιστορική πηγή για τον πρώτο αιώνα της δυτικής κυριαρχίας στην Πελοπόννησο μετά το 1204, το έμμετρο «Χρονικόν του Μορέως», και έχει ως βασικό της θέμα τη ζωή και τις περιπέτειες του Νικηφόρου Σγουρού: «Θα σας ανιστορήσω ένα παμπάλαιο χρονικό, τις θαυμαστές περιπέτειές του ευγενικόπουλου Νικηφόρου Σγουρού από τ Ανάπλι, πώς ξέκοψε κατατρεγμένος από την πατρίδα του, πώς πάλαιψε με το ριζικό του σε στεριές και θάλασσες και πώς σήκωσε πόλεμο ενάντια σε μια Γυναίκα. Είναι μακρινοί οι καιροί που θέλω ν αναστήσω, σβύστηκαν οι φωνές που τους τραγούδησαν, κι από τα κόκκαλα των ανθρώπων που τους έζησαν δεν έχει απομείνει μηδέ σκόνη. Όμως εγώ, κλέρης φτωχός κι εξόριστος σε τούτο τον ανήμερο αγώνα θα κάνω ότι μου είναι βολετό για να σας ευχαριστήσω, δίνοντας φωνή στ αμίλητα. Κι άμποτε, ευγενικοί μου άρχοντες, η καλοσύνη σας κ η συγκατάβαση να συγχωρέσουν τα λάθη που μου ξέφυγαν και τα ψεγάδια που κατάλαβα, μα που δεν είχα τη δεξιοσύνη να τα διορθώσω». «Η Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ» είναι ένα από τα πλέον καλογραμμένα ιστορικά μυθιστορήματα της νεοελληνικής λογοτεχνίας και η δράση του μας μεταφέρει στην Πελοπόννησο (τον Μορέα/Μοριά) κτά την εποχή της πρώιμης Φραγκοκρατίας 1, στα τέλη του 13 ου αιώνα. Ο νεαρός ήρωας του έργου, με τα 1 Ο ιστορικός αυτός όρος («Φραγκοκρατία») χρησιμοποιείται συχνότατα, όχι όμως πάντα με ακρίβεια. Με αυτόν υποδηλώνεται συνήθως η περίοδος της λατινικής εν γένει (όχι μόνο «φραγκικής») κατάκτησης του ελλαδικού χώρου, χερσαίου και νησιωτικού, που εγκαινιάστηκε μετά την πρώτη άλωση του Βυζαντίου από τους ιππότες της Δ Σταυροφορίας (1204) και έκλεισε με την οθωμανική κατάληψη των τελευταίων λατινικών προπυργίων του Δουκάτου του Αιγαίου («Αρχιπελάγους»), το 1566. Η περίοδος αυτή οριοθετεί ακριβώς τη χρονολογική αφετηρία και λήξη του γνωστότερου συγγράμματος για το θέμα αυτό, που έγραψε ο Βρεταννός «ιστοριοδίφης William Miller (υπάρχει και σε δύο διαφορετικές ελληνικές μεταφράσεις και, αν και πρωτογράφτηκε το 1908, εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως τις μέρες μας ως βασικό βοήθημα: βλ. βιβλιογραφία: Miller 1960), καθώς και της νεότερης συνθετικής προσπάθειας του Peter Lock (1998), που κι αυτός στον τίτλο του εγχειριδίου του αναφέρεται σε «Φράγκους», αν

10 κυμματιστά σγουρά μαλλιά (σγουρομάλλης), ευγενικής καταγωγής, είναι χαρακτήρας φανταστικός. Στο έργο υποστήριζε ότι ήταν απόγονος του ονομαστού Λέοντα Σγουρού, ο οποίος βέβαια, ως γνωστόν, δεν είχε αφήσει απογόνους. Οι σύγχρονοί του γελούσαν μαζί του και τον αποκαλούσαν «Σγούρο». Τελικά, ο Σγουρός αυτός αφήνει την πατρίδα του, το Ναύπλιο, μετά από μια σύγκρουση με τους Φράγκους. Στο δρόμο του συναντά τυχαία την πριγκίπισσα Ιζαμπέλλα («Ιζαμπώ») και την ε- ρωτεύεται -αυτή δεν ήταν άλλη από την κόρη του ηγεμόνα του Πριγκηπάτου της Αχαας Γουλιέλμου Β Βιλλεαρδουίνου (1245-1278), από την τρίτη του σύζυγο, την κόρη του ηγεμόνα της Ηπείρου, Μιχαήλ Β Αγγέλου Δούκα Κομνηνού (c. 1230/1231-c.1267/1268 ή 1271). Η πριγκήπισσα ερωτεύεται κι αυτή τον Σγουρό και έτσι αρχίζει ένα δράμα ανάμεσά τους. Εκείνος παλεύει ανάμεσα στην Ελλάδα και τη λευτεριά της από τη μια, και την Ιζαμπώ που την αγαπά αληθινά, από την άλλη. Εκείνη, κόρη Ελληνίδας, έχει συμπάθεια για τους Έλληνες, αγαπά τον Σγουρό, αλλά δεν μπορεί όμως να προδώσει τη δική της πατρίδα. Έτσι χωρίζουν: εκείνος, πιστός στην Ελλάδα, φεύγει για τα βουνά της αντίστασης, ενώ εκείνη αναχωρεί για τη Δύση, μένοντας με την ανάμνηση μιας μεγάλης αγάπης 2. Την ίδια επίδραση που άσκησε στον Άγγελο Τερζάκη η ζωή και η δράση της πολυκύμαντης προσωπικότητας του Λέοντα Σγουρού (και ιδιαίτερα της μετά από αυτόν εποχής), φαίνεται ότι δέχτηκαν και άλλοι εκπρόσωποι της νεοελληνικής πεζογραφίας, αλλά και του νεοελληνικού θεάτρου. Το 1850 άρχισε να δημοσιεύεται σε συνέχειες το ιστορικό μυθιστόρημα του Αλέξανδρου και κάνει λόγο για όλους τους Λατίνους κατακτητές της Ελλάδος από το 1204 και εξής. Ιστορικά ορθότερος, πάντως, είναι ο όρος «Λατινοκρατία»,αφού στην πραγματικότητα την κατάκτηση του ελλαδικού χώρου πραγματοποίησαν, εκτός από τους Φράγκους (Γάλλους), επίσης Ιταλοί (Βενετοί, Λομβαρδοί),Ισπανοί (Καταλανοί), κ.ά. Ορθά, λοιπόν, έχει υιοθετηθεί ο όρος «Λατινοκρατία» τελευταία, όπως για παράδειγμα στο συλλογικό έργο «Ιστορία του ελληνικού έθνους» (της Εκδοτικής Αθηνών) (= ΙΕΕ, π.χ. τόμος Ι, 1975). Σύντομες επισκοπήσεις της περιόδου: Αδ. Αδαμαντίου, «Φραγκοκρατία», ΜΕΕ 24 (1964 2 ), σσ. 164-165. Μ. Ζαμπόροφ Α. Καζντάν Κ. Βαρζός, «Φραγκοκρατία» (2 λήμματα), ΜΣΕ 34 (1983), σσ. 114-115.- Βλαχοπούλου 1988 (με πίνακες ηγεμόνων).- G. Dennis, Latin states in Greece, DMA 7(1986), σσ. 376-382. Επίσης βλ. το εκτενέστερο δοκίμιο της Μαλτέζου 1979, passim. 2 Bλ. Μαρία Μιράσγεζη, Νεοελληνική λογοτεχνία, Β, Αθήνα 1982, σσ. 501-502.

11 Ραγκαβή (1809-1892) με τίτλο «Ο αυθέντης του Μορέως», με κεντρικό ήρωα τον άρχοντα της Λακεδαίμονος Λέοντα Χαμάρετο (ορισμένοι θεώρησαν το έργο αυτό μια προσαρμογή στα ελληνικά δεδομένα του γνωστού ιπποτικού μυθιστορήματος «Ιβανόης»/«Ivanhoe» του Sir Walter Scott), ενώ το 1858 ο Δημήτριος Βερναρδάκης (1833-1907) παρουσίασε το δράμα του (πεντάπρακτο) με τίτλο «Μαρία Δοξαπατρή», εμπνευσμένο κι αυτό από το «Χρονικόν του Μόρεως» (και με σημαντικό πρόλογο όπου τίθεται το αίτημα για ένα «εθνικό δράμα» με πρότυπο τον Shakespeare) 3. Σε έργα όπως τα παραπάνω, βέβαια, που στο σύνολό τους αποτελούν μυθιστορίες, όπου οι συγγραφείς προσδίδουν στους πρωταγωνιστές τους χαρακτηριστικά ηρώων ποιητική αδεία, πολλές φορές κυριαρχεί το φανταστικό στοιχείο, που εξωκοίλει από την ιστορική πραγματικότητα. Αυτό συμβαίνει, γιατί τα κεντρικά αυτά πρόσωπα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις ιστορικές εξελίξεις σε μια περίοδο που ο Ελληνισμός και ο ελλαδικός χώρος πέρασε δύσκολες στιγμές εξαιτίας της υποδούλωσής του σε ξένους κατακτητές. Στην παρούσα μελέτη θα γίνει προσπάθεια να παρατεθούν, με κάθε δυνατή λεπτομέρεια, τα ιστορικά στοιχεία που εξετάζουν τη σταδιοδρομία μιας από τις σημαντικότερες αλλά και πλέον αμφιλεγόμενες- προσωπικότητες του μεσαιωνικού Ελληνισμού κατά την περίοδο λίγο πριν και λίγο μετά τη λατινική κατάκτηση του Βυζαντίου (και του ελλαδικού χώρου) από το 1204 και εξής, του Λέοντος Σγουρού. ----------------- Η κρίσιμη για το Βυζάντιο περίοδος από τα τέλη του 12 ου αιώνα ως τα τέλη της πρώτης δεκαετίας του 13 ου, είναι στενά συνδεδεμένη με το φαινόμενο των στασιαστικών και των αυτονομιστικών κινημάτων σε πολλές περιφέρειες και επαρχίες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, επί της εξουσίας της δυναστείας των Αγγέλων αυτοκρατόρων (1185-1204) και των πρώτων χρόνων της εξόριστης δυναστείας των Λασκαριδών της Νικαίας (1204-1261) 4. Η καταλυτικής σημασίας 3 Μιράσγεζη, ό.π., Α, Αθήνα 1978, σ. 120. Π. Μαστροδημήτρης, Εισαγωγή στη νεοελληνική φιλολογία, Αθήνα 1990 5, σ. 6. 4 Θεμελιακές οι σχετικές διδακτορικές διατριβές των Hoffmann 1974, Σαββίδη 1987β και Cheynet. Για την τυπολογία των κινημάτων στο Βυζάντιο την εποχή αυτή βλ. Σαββίδης

12 πρώτη βυζαντινή άλωση της Κωνσταντινούπολης, με την Δ Σταυροφορία (12-13 Απριλίου 1204), όχι μόνο δεν μείωσε, αλλά τουναντίον αύξησε το ρυθμό των εξελίξεων αυτών, αφού πλέον η νόμιμη βυζαντινή πρωτεύουσα είχε γνωρίσει τον ξένο κατακτητή και, ως εκ τούτου, διάφοροι ισχυροί άρχοντες-τοπάρχες της περιφέρειας και των αυτοκρατορικών επαρχιών θεώρησαν αναφαίρετο δικαίωμα τους να αυτονομηθούν, δημιουργώντας τις δικές τους ανεξάρτητες (ή ημιανεξάρτητες) τοπαρχίες, τα Territorialstaaten καθώς έγραψε χαρακτηριστικά στη διδακτορική του διατριβή ο Jurgen Hoffmann 5. Tέσσερεις από τους τοπάρχες αυτούς έδρασαν (ή ξεκίνησαν τη δράση τους, όπως ο Λέων Σγουρός) στο χώρο της Πελοποννήσου. Ο Λέων Σγουρός, του οποίου η αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, αλλά και η πολυκύμαντη δράση και σταδιοδρομία αποτελείτο θέμα της παρούσας μελέτης, υπήρξε ο πρώτος από αυτούς, με χρόνους δράσης την περίοδο από το 1200 περίπου ως το 1208 περίπου και με πλούσιες, συχνά αλληλοσυμπληρούμενες μνείες σε σημαντικές σύγχρονες (Μιχαήλ και Νικήτας Χωνιάτες, Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος), αλλά και μεταγενέστερες πηγές (Χρονικόν του Μορέως, Εφραίμ ο Αίνιος κ.ά.) 6.Ο δεύτερος, περίπου σύγχρονος του Σγουρού, ήταν ο «άρχων» και «πρόεδρος» της «Κοίλης Λακεδαίμονος»Λέων Χαμάρετος, την περίοδο περ. 1200-περ. 1206, ο οποίος τελικά αναγκάστηκε να παραδώσει τη Σπάρτη και τη Λακωνία στις επελαύνουσες λατινικές δυνάμεις μετά το 1206/1207 7.Ο τρίτος ήταν ο «άρχων Μεθώνης» Ιωάννης Καντακουζηνός (ανώνυμα αναφερόμενος από το 1985, σσ. 392-393, 400-403 και αναλυτικότερα Savvides 1987, passim (με όλη την προγενέστερη βιβλιογραφία σχετικά με το ζήτημα των κινημάτων-εξεγέρσεωνεπαναστάσεων στο Βυζάντιο κατά τους 11 ο -13 ο αιώνες). 5 Hoffmann 1974,passim. 6 Βλ. εδώ στο τμήμα των πηγών. 7 Αναλυτική μελέτη για το Λέοντα Χαμάρετο (με πολλά στοιχεία και για το γιο του, Ιωάννη Χαμάρετο), στον Σαββίδη 1991, passim. Πρβλ. σχόλια του Μ.Κορδώση, ΙστΓεω 6 (1998), σ. 139.- επίσης βλ. Kalliga 1990, σσ. 71-79 (Λέων Χαμάρετος), 81-85 (Ιωάννης Χαμάρετος) και τη βιβλιογρ. στον Σαββίδη 1995, σσ. 47, 116-117 σημ. 145-146.- Cheynet, σσ. 152-153 αρ. 217.- Δ.Κασαπίδης, «Χαμάρετοι», ΛΒΠ, σσ. 400-402. Δεν είναι δυνατόν να τεκμηριωθεί από τις πηγές η άποψη του Ν.Οικονομίδη ( 2000) (βλ. ΙΕΕ Θ, 1979, σ. 39), ότι οι δύο Λέοντες (Σγουρός και Χαμάρετος) θα πρέπει οπωσδήποτε να υπήρξαν αντίπαλοι στον αγώνα τους κατά της κεντρικής εξουσίας. Δεν μπορεί να πιστοποιηθεί ούτε κάποια πιθανή επαφή μεταξύ τους (βλ. σχετικά Σαββίδης 1991, σσ. 364-365 με τις σημ. 54-55).

13 Βιλλεαρδουίνο) 8, που υπήρξε ο μόνος από τους τέσσερεις που τελικά δε δίστασε να συνεργαστεί και να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους Λατίνους εισβολείς του Μορέως, την περίοδο c. 1205-c. 1209 9. Tέλος, ο τέταρτος υπήρξε ο ημι-μυθικός Λάκων τοπάρχης Δοξαπατρής Βουτσαράς, ο ηρωϊκός υπερασπιστής του γορτυνιακού φρουρίου του Αρακλόβου το 1205 κατά του στρατού του Γοδεφρείδου Α Βιλλεαρδουίνου 10. Ο Λέων Σγουρός είχε από παλαιά (από την εποχή των Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, Φερδινάνδου Γρηγορόβιου, Σπυρίδωνος Λάμπρου, Μιχαήλ Λαμπρυνίδη και William Miller) απασχολήσει πολλούς ερευνητές της κρίσιμης αυτής ιστορικής περιόδου, ιδιαίτερα στα πλαίσια των απαρχών της λατινικής κατάκτησης του ελλαδικού χώρου, που ακολούθησε την Δ Σταυροφορία. Διάφορες πτυχές της θυελλώδους σταδιοδρομίας, του βίου και της πολιτείας του Σγουρού έχουν γίνει, ιδιαίτερα μέσα στις τελευταίες δεκαετίες, αντικείμενο ειδικών μελετών και άρθρων, χωρίς όμως να έχει επιχειρηθεί έως τώρα μια συνολική σύνθεση για την άκρως ενδιαφέρουσα αυτή προσωπικότητα, με βάση όλο το υπάρχον ο πρωτογενές (πηγές) και δευτερογενές υλικό (βοηθήματα). Από την άλλη πλευρά, ορισμένα γεγονότα σε σχέση με τη δράση του και την ανάμειξή του στις εξελίξεις της εποχής του παραμένουν ακόμη αδιευκρίνιστα, όπως επίσης σκοτεινά σημεία υπάρχουν σε σχέση με τις προθέσεις και την προσωπικότητά του. Το κενό αυτό επιχειρεί να συμπληρώσει η παρούσα εργασία. 8 Έτσι τον περιλαμβάνει στη διατριβή του ο Cheynet, σσ. 154-155 αρ. 220 («Ν., archonte local»). 9 Σχετική βιβλιογραφία στον Σαββίδη 1991, σσ. 367-369 σημ. 66 και 1995, σσ. 50, 121-123 σημ. 173-176,καθώς και στον Δ. Κασαπίδη, «Καντακουζηνοί», ΛΒΠ, σσ. 176-179,ιδίως 177. Κατά την Kalliga 1990, σσ. 75-76, πάντως, ο ανώνυμος αυτός άρχοντας του Βιλλεαρδουίνου θα πρέπει να ταυτιστεί μάλλον με τον πατέρα του Λέοντα Χαμάρετου (πρβλ. γενεαλογικό δένδρο των Χαμαρέτων στον Σαββίδη 1991, σ. 361 σημ. 36). 10 Βλ. σχετικά Miller 1960, Α,σ. 60 εξ.- Bon 1969, A, σσ. 60-61, 369.- Κορδώσης 1986, σσ. 86, 88, 100 εξ., 165, 167 εξ.- Ferluga 1972, σ.82.- πρβλ. Σ. Χατζηδημητρίου, λ. στο ΛΒΠ,σ. 127.- Θέκλα Σανσαρίδου-Ηendrickx, λ.στο ΕΠΛΒΙΠ 4 (υπό έκδ., με βιβλιογραφία).- Cheynet, σ. 154 σημ. 219 (χρονολόγηση μετά το 1204). Για την προβληματική σχέση (συνεννόηση;) του Ιωάννη Καντακουζηνου με τον Λέοντα Σγουρό, κατά του Φράγκου εισβολέα του Μορέως Γοδεφρείδου (Α ) Βιλλεαρδουίνου (μετά τις αρχές του 1205;), βλ., Πόταρης 1959, σ. 6 (αναφέρεται στον γιό του Ιωάννη, τον Μιχαήλ Καντακουζηνό (;)).- πρβλ. Παπαρρηγόπουλος, Ε 1, σ. 18.

14 Η μετεωρική άνοδος της ισχύος του Λέοντος Σγουρού συνέπεσε με μια εποχή πραγματικής «αποσύνθεσης» του Βυζαντίου, εν όψει της απειλητικής Δ Σταυροφορίας (1201-1204) 11, εποχή κατά την οποία ο φιλόδοξος Πελοποννήσιος τοπάρχης εκμεταλλεύτηκε την επικρατούσα σύγχυση όχι μόνο στο Μορέα, αλλά και στη νότια και την κεντρική Ελλάδα, όπου κατόρθωσε να ιδρύσει ένα βραχύβιο «κράτος» (κρατικό μόρφωμα) 12. Συντομότερες επισκοπήσεις της σταδιοδρομίας του, είναι αλήθεια, έχουν γίνει στα νεότερα χρόνια, όπως για παράδειγμα εκείνες στη διδακτορική διατριβή περί των «τοπικών κρατιδίων» (Territorialstaaten) του J. Hoffmann (1974), αλλά και στη μεταπτυχιακή εργασία (Μ.Α.) του Radivoje Radić (1986) περί των τοπικών ηγεμόνων στο Βυζάντιο στα τέλη του 12 ου και τις πρώτες δεκαετίες του 13 ου αιώνα που όμως δεν είναι προσιτή σε μεγάλη μερίδα των ερευνητών, αφού είναι γραμμένη στα σερβοκροατικά). Αλλά επίσης και η θεώρηση (περί Σγουρού και Χαμαρέτου) του C. Hatzedemetriou (1988) είναι ατυχώς δυσπρόσιτη, αφού η διδακτορική του διατριβή (στις Η.Π.Α.) για το ρόλο των αρχόντων και των επισκόπων στην αποτυχία της βυζαντινής προσπάθειας ανακατάληψης του νοτιοδυτικού ελλαδικού χώρου (την περίοδο 1180-1297 μ.χ.) υπάρχει μόνο σε δακτυλόγραφη μορφή 13. Από την άλλη πλευρά, το εκλαϊκευτικό άρθρο του Κώστα Σαρδελή (1974), που μας δίνει μια υπερβολικά εξωραϊστική εικόνα του Λέοντος Σγουρού, στερείται παντελώς παραπομπών και βιβλιογραφίας, ενώ, αντίθετα, πολύ καλά τεκμηριωμένες είναι οι θεωρήσεις διαφόρων πτυχών της σταδιοδρομίας του Σγουρού από το Μιχάλη Κορδώση (1986, 1989), τον αείμνηστο Kenneth Setton ( 1995) (1976), τους Johannes Koder-Friedrich Hild (1976) -επίσης χρήσιμες βιβλιογραφικές ενδείξεις και γενικές θεωρήσεις υπάρχουν στα περί Σγουρού και 11 Βλ. σχετικά Τ. Λουγγής, Επισκόπηση βυζαντινής ιστορίας, Α : 324-1204, Αθήνα 1998 2 (έκδ. 1999), σσ. 333-334.- του ιδ., «Ο Ελληνισμός στο βυζαντινό κράτος ανάμεσα στις δύο αλώσεις, 1204-1453», περιοδ. Τομές 34-35 (Αθήνα, Μάρτ.-Απρ. 1978), σσ. 4-5.- πρβλ. αναλυτικά Σαββίδης 1987β, σ. 120 εξ.και 1995, σ. 71 εξ. και συνοπτικότερα στους Angold 1997, σ. 492, Treadgold 1997, σ. 710 εξ. και Lock 1998, σ. 128 εξ. 12 «Short-lived state, κατά τον Setton 1976, Α, σ. 21β. 13 Το έργο αυτό συμβουλευθήκαμε έμμεσα μέσω των αναφορών της Σταυρίδου-Ζαφράκα 1991 (βλ. βιβλιογραφία).

15 Σγουρών εγκυκλοπαιδικά λήμματα των Αλέξη Σαββίδη (1987, 1987 α ) και Δημήτρη Κασαπίδη (1998). Περισσότερο, όμως, ενημερώνεται ο μελετητής από τις ειδικές συμβολές περί Λέοντος Σγουρού, που όλες τους χρονολογούνται μέσα στην περίοδο 1988-1992. Το πρόβλημα, για παράδειγμα, του αινιγματικού θανάτου του Σγουρού, μαζί με τα σχετικά ερωτήματα περί του τόπου θανάτου του (Ακροκόρινθος ή Ναύπλιο) αλλά και του χρόνου του γεγονότος αυτού (μεταξύ 1207/1208 και 1208/1209, ή και 1210!), έγιναν αντικείμενο διαπραγμάτευσης από τους A. Savvides (1988) και Μ. Κορδώση (1989), χωρίς όμως να δυνηθεί ο ένας να κάνει χρήση της μελέτης του άλλου, μια και ήταν περίπου σύγχρονες. Το 1990,πάλι, η πρόωρα χαμένη Βουλγάρα μεσαιωνολόγος Aneta Ilieva (1959-1997) αφιέρωσε ειδική μελέτη στο «φαινόμενο Σγουρός» (Ilieva 1990), επαναλαμβάνοντας αρκετές από τις απόψεις της και στη διδακτορική της διατριβή για το φραγκοκρατούμενο Μορέα (Ilieva 1991). Στα έργα της αυτά επιχείρησε να εξετάσει τη συμβολή και το ρόλο της τόσο αμφιλεγόμενης αυτής προσωπικότητας στα πλαίσια της οικονομικής, πολιτικής και διοικητικής ανάπτυξης του πρώιμου λατινοκρατούμενου Μορέως κατά την κρίσιμη εκείνη εποχή, δίνοντας έμφαση στη διασάφηση της συμμετοχής του Πελοποννήσιου τοπάρχη (και γενικότερα της οικογενείας του) στην αριστοκρατική κλίμακα της επαρχίας και των πόλεων. Εξετάζει, τέλος, τι σήμαιναν για την εποχή αυτή οι όροι «άρχων» και «αρχοντία», προκειμένου να εξηγήσει την κατοχή γης εκ μέρους του Σγουρού και του οίκου του, ενώ ακόμα αποδίδει τις πράξεις του (με την αποκοπή του από την κεντρική βυζαντινή εξουσία ως το 1204 τουλάχιστον) ιδιοτελή κίνητρα και προσωπικό όφελος. Κλείνοντας την επισκόπηση αυτή, κάνουμε λόγο για δύο ακόμη «σγουρολογικές» συμβολές που κυκλοφόρησαν τα τελευταία χρόνια, εκείνη του Α. Σαββίδη (1992 α ) με ειδική έμφαση στην παρουσία του Σγουρού στη Θεσσαλία το 1204 καθώς και την υποχώρησή του νότια προ των ιπποτών του Βονιφάτιου Μομφερρατικού, και εκείνη του Παύλου Νιαβή (1992), που επιχειρεί να εξετάσει

16 εις βάθος το καίριο ζήτημα αν θα μπορούσε να θεωρηθεί ο Σγουρός πατριώτης ή τύραννος 14. Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να συνθέσει όλες τις προαναφερόμενες έρευνες, προσπαθώντας, όπου οι πηγές το επιτρέπουν, να εκφράσει και ορισμένες προτάσεις ως προς προβληματικά σημεία της άκρως ενδιαφέρουσας αυτής μορφής του μεσαιωνικού Ελληνισμού, στην οποία ο Διονύσιος Ζακυθηνός ( 1993) έδωσε τον αξιοπρόσεκτο χαρακτηρισμό του τελευταίου «αμύντορος της ελληνικής ανεξαρτησίας» 15. 14 Πρβλ. σχόλια-παρουσίαση από τον Μ.Κορδώση, ΙστΓεω 6 (1998), σ. 140. 15 Ζακυθηνός 1980, σ. 86.