Η ΛΑΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ I. ΓΕΝΙΚΑ 1. Στα μάτια του μέσου Δυτικοευρωπαίου των αρχών του 20 ου αιώνα η Βαλκανική και η Μικρασία αποτελούσαν μιαν εξωτική ενότητα με κύριο χαρακτηριστικό την παράλληλη συμβίωση και συχνά ανάμειξη πολλών γνήσια λαϊκών πολιτισμών με έκδηλες τοπικές ιδιαιτερότητες. Ακόμα και σήμερα η κατάσταση δεν μοιάζει να άλλαξε. 2. Παρ όλα αυτά, κάτω από αυτή την περίπλοκη επιφανειακή όψη, υπάρχει σε (ένα) βαθύτερο επίπεδο- ένα πολιτιστικό υπόβαθρο, κοινό για όλους τους λαούς των Βαλκανίων. 3. Αυτό ισχύει, ανεξάρτητα από τις διαφορές στη γλώσσα, τη θρησκεία ή την καταγωγή τους. 4. Αυτό το κοινό πολιτιστικό υπόβαθρο εκδηλώνεται σε πολλές όψεις της ζωής των Βαλκανίων, από τους ήχους λαϊκής τους μουσικής και τα παραμύθια της γιαγιάς, μέχρι τις καθημερινές συνήθειες, τις παροιμίες, τις ευχές ακόμη και τις βρισιές, οι οποίες είναι κοινές για όλα τα έθνη της περιοχής. 5. Η δημιουργία του είναι αποτέλεσμα της συνεχούς επικοινωνίας των πληθυσμών της ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων, από την πιο βαθιά αρχαιότητα έως τις μέρες μας, πότε με το εμπόριο, πότε με τη μετανάστευση και πότε με τον πόλεμο. 6. Όταν μιλάμε για Λαϊκό Πολιτισμό, τον αντιδιαστέλλουμε αυτόματα από τον πολιτισμό της άρχουσας τάξης, που λόγω της συμμετοχής της στην άσκηση της εξουσίας, διαμορφώνει τρόπο ζωής διαφορετικόν από τον τρόπο ζωής των λαϊκών στρωμάτων, που η συμμετοχή τους στην άσκηση της εξουσίας είναι κατά κανόνα μηδαμινή ή ανύπαρκτη. 7. Ωστόσο ανάμεσά τους υπάρχει μια δυναμική διαλεκτική σχέση, ένας αλληλοεπηρεασμός περισσότερο ή λιγότερο έντονος, που διαπερνά όλες τις ενδιάμεσες κοινές διαστρωματώσεις, αντανακλώντας τη δομή της εξουσίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της άρχουσας τάξης να ενσωματώνονται σιγά-σιγά στις παραδόσεις των λαϊκών τάξεων. Και αντίστροφα, η άρχουσα τάξη να υιοθετεί κάποια χαρακτηριστικά του λαϊκού πολιτισμού μια στάση η οποία άλλωστε την διευκολύνει στην άσκηση της εξουσίας. 8. Αναζητώντας τώρα το φορέα ενός λαϊκού πολιτισμού πρέπει να στραφούμε κυρίως προς τα αγροτικά στρώματα του πληθυσμού, τους τεχνίτες, τους μικροβιοτέχνες και τους μικροκαταστηματάρχες.
9. Στα στρώματα αυτά η εξέλιξη είναι πολύ αργή. Χρειάζονται αιώνες για να γίνουν ριζικές αλλαγές, και καμιά φορά χιλιετηρίδες. Έτσι, οι λαϊκοί πολιτισμοί έχουν μεγάλη χρονική διάρκεια, και αυτό είναι που eεξασφαλίζει τη συνέχεια στην παράδοση. II. ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΚΕΙΑ 10. Επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στη λαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση των Βαλκανίων, συνειδητοποιούμε αμέσως ότι το σωζόμενο υλικό ανήκει σχεδόν αποκλειστικά στους τελευταίους δύο ή δυόμισι αιώνες. 11. Ωστόσο το μικρό σχετικά χρονικό διάστημα που καλύπτουν τα σωζόμενα δείγματα της λαϊκής Αρχιτεκτονικής, δεν αποτελεί εμπόδιο στη μελέτη για μια χρονική περίοδο πολύ προγενέστερη του 18 ου αιώνα, αφού τα δείγματα αυτά αναπαράγουν μια ζωντανή μακραίωνη παράδοση και την συνεχίζουν. 12. Αυτό ισχύει γενικά για τη λαϊκή Αρχιτεκτονική που αναπαράγει, σχεδόν αναλλοίωτες μέσα από αιώνες και χιλιετηρίδες, μορφές και τρόπους δόμησης. 13. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε τις ολοφάνερες ομοιότητες που υπάρχουν στα κάθε είδους σωζόμενα κτίσματα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής σε όλες τις Βαλκανικές χώρες. 14. Και να τονίσουμε ότι οι ομοιότητες αυτές οφείλονται στο ότι οι δημιουργοί των έργων αυτών οι Μαστόροι Καλφάδες ήσαν συχνά μέλη μεικτών Συντεχνιών που είχαν μακρά κοινή παράδοση και εμπειρία στην Τέχνη της Οικοδομής. 15. Αυτοί οι Καλφάδες, άσχετα με την καταγωγή, τη θρησκεία και τη γλώσσα τους, ταξίδευαν με τις «Κομπανίες» τους σε όλη την έκταση των Βαλκανίων και της Μικρά Ασίας, χτίζοντας κάθε είδους κτίρια για όλους τους λαούς αυτού του χώρου. ΙΙΙ. Η ΑΥΛΗ ΚΑΙ ΤΟ ΧΑΓΙΑΤΙ 16. Ως παράδειγμα για τη συνέχεια της λαϊκής αρχιτεκτονικής παράδοσης, σας δείχνω τις κατόψεις τριών λαϊκών Αθηναϊκών σπιτιών που ανήκουν σε τρεις διαφορετικές ιστορικές περιόδους (εικόνα 1). 17. Το πρώτο χτίστηκε τον 5 ο αιώνα π.χ δηλαδή την Κλασσική εποχή. 18. Το δεύτερο ανήκει στο 12 ο μ.χ. αιώνα, στη βυζαντινή εποχή. 19. Το τρίτο είναι ένα σπίτι των αρχών του αιώνα μας στην οδό Ασωμάτων 30 και Ψαρομηλίγγου. 20. Τα τρία αυτά δείγματα λαϊκής κατοικίας καλύπτουν ένα χρονικό διάστημα 2.500 χρόνων περίπου, και μας συνδέουν με τις ρίζες της λαϊκής Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Οι ομοιότητες τους είναι ολοφάνερες. 2
21. Υπάρχουν κι άλλα παρόμοια παραδείγματα από άλλες περιοχές της Βαλκανικής και της Μικρασίας που θεμελιώνουν την άποψη ότι η συνέχεια της λαϊκής αρχιτεκτονικής παράδοσης στο μεγάλο αυτό χώρο υπήρξε αδιάσπαστη από την αρχαιότητα ως τις αρχές του αιώνα μας, παρ όλες τις μεγάλες αναστατώσεις που συνέβησαν όλους αυτούς τους αιώνες. 22. Π.χ. τα σπίτια της αρχαίας Ολύνθου, Πέλλας κτλ. σε σύγκριση με τα λαϊκά σπίτια της Βέροιας, Σιάτιστας κλπ (εικόνα 2). 23. Ή τα σπίτια της Πριήνης, Δήλου, της Σίδης, της Απολλωνίας κλπ. σε σύγκριση με τα λαϊκά σπίτια που χτίζονταν στις αντίστοιχες περιοχές κατά τους τελευταίους δύο αιώνες. 24. Κύριο κοινό χαρακτηριστικό σε όλα αυτά τα δείγματα σπιτιών είναι η διάταξη των χώρων γύρω από μιάν αυλή, το αρχαίο Αίθριο. Υπάρχουν πολλές τοπικές παραλλαγές στη σύνθεση, αλλά η βασική διάταξη παραμένει η ίδια. 25. Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι μια συνήθως ελαφρά ξύλινη κατασκευή, που δημιουργεί έναν υπόστεγο ανοιχτό χώρο που βλέπει στην αυλή, και εξυπηρετεί σαν φαρδύς διάδρομος τα δωμάτια πίσω του(εικόνα 3). Όταν υπάρχει και όροφος αυτή η κατασκευή έχει και δεύτερο επίπεδο που επικοινωνεί με την αυλή με σκάλες. 26. Είναι το γνωστό Χαγιάτι- όπως λέγεται σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες- και αντιστοιχεί στο χώρο που λεγόταν «Παστάς» στα σπίτια της αρχαίας Μακεδονίας (εικόνα 4). 27. Η σχέση της Αυλής με το εσωτερικό του σπιτιού άλλαξε κατά τη διάρκεια των αιώνων, κυρίως επειδή για λόγους ασφάλειας έπρεπε να κρατηθεί το ισόγειο κλειστό. 28. Τότε η ζωή στο σπίτι συγκεντρωνόταν κυρίως στα πάνω πατώματα και το ρόλο της αυλής αναλάμβανε το Χαγιάτι, το οποίο έπαυε πια να είναι απλός διάδρομος, καθώς διευρυνόταν σημαντικά για να καλύψει και άλλες καθημερινές ανάγκες. 29. Αυτό το διευρυμένο Χαγιάτι λεγόταν επίσης Τσαρντάκ ή Σοφάς. Αποτελούσε το κεντρικό στοιχείο στο σχεδιασμό του σπιτιού και καθόριζε τη γενική διάταξη των χώρων γύρω του. IV. ΤΟ ΣΑΧΝΙΣΙ 30. Άλλο ένα κοινό χαρακτηριστικό είναι η ιδιότυπη προεξοχή του επάνω ορόφου προς το δρόμο, που δημιουργείται για να διευρυνθούν ή να τετραγωνιστούν οι χώροι του σπιτιού (εικόνα 5). Είναι το λεγόμενο Σαχνισί, όρος κοινός σε όλο τον βαλκανικό χώρο, από την Οθωμανική περίοδο. 31. Το Σαχνισί αντιστοιχεί στον «Ηλιακό» της Ρωμαϊκής και Βυζαντινής εποχής. Για τους Ηλιακούς υπήρχαν ειδικές πολεοδομικές διατάξεις που ρύθμιζαν το μέγεθος και τη θέση τους, σε σχέση με τα απέναντι σπίτια και το πλάτος του δρόμου, έτσι ώστε να εξασφαλίζεται καλύτερος φωτισμός και αερισμός των χώρων. 3
32. Παρόμοιες κατασκευές εικονίζονται σε πολλές βυζαντινές τοιχογραφίες, εικόνες και χειρόγραφα. 33. Το Σαχνισί είναι ο τίτλος ενός από τα πολλά βιβλία του Καθηγητή Ν. Μουτσόπουλου, που αποτελεί μια σπουδαία συνεισφορά στη μελέτη της κοινής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στα Βαλκάνια. V. ΤΟ ΜΙΝΤΕΡΙ 34. Άλλη μια κοινή ιδιοτυπία των παραδοσιακών σπιτιών της Βαλκανικής και της Μικρασίας άσχετα με τη φυλή, τη γλώσσα ή το θρήσκευμα των ιδιοκτητών και των κατασκευαστών τους- είναι το γνωστό Μιντέρι, ο πάγκος με τα μαξιλάρια που περιτρέχει συνήθως σε σχήμα Π τους τρείς από τους τέσσερις τοίχους των δωματίων και που χρησίμευε τόσο για κάθισμα, όσο και για κρεββάτι (εικόνα 6). 35. Αυτή η διάταξη φαίνεται να έχει επίσης την καταγωγή της στην αρχαιότητα. 36. Μας θυμίζει τη γνωστή διάταξη των ανακλίντρων στον χώρο υποδοχής, τον «Ανδρώνα» που υπήρχε στο σπίτι κάθε ελεύθερου πολίτη της κλασσικής εποχής (εικόνα 7). 37. Στη ρωμαϊκή και κατόπιν στη Βυζαντινή περίοδο η περιμετρική διάταξη κινητών ανακλίντρων εξελίχθηκε με την κατασκευή μόνιμων πάγκων γύρω από τους τρείς τοίχους της αίθουσας υποδοχής. 38. Αυτό είναι το λεγόμενο «Τρικλίνιον» που σημαίνει στα ελληνικά «Τρεις κλίνες». 39. Ανάμεσα στο βυζαντινό τρικλίνιον και το Μιντέρι της Οθωμανικής περιόδου, ουσιαστικά δεν υπάρχει διαφορά. 40. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να αναφέρω και άλλα παραδείγματα για τις ομοιότητες στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική των διαφόρων περιοχών των Βαλκανίων των οποίων η προέλευση ανάγεται σε πολλούς αιώνες πίσω. VI. Η ΣΥΓΧΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ 41. Ερευνώντας τη βιβλιογραφία για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Βαλκανίων, θα παρατηρήσουμε ότι υπάρχουν πολλές εκδόσεις σε κάθε χώρα, που αναφέρονται σε μεμονωμένα κτίρια και συγκροτήματα ή σε ορισμένες μόνο περιοχές. 42. Οι εκδόσεις αυτές και οι σχετικές έρευνες και μελέτες, πραγματοποιούνται χωριστά στα όρια των Εθνικών Κρατών που δημιουργήθηκαν στα εδάφη της πρώην Οθωμανικής αυτοκρατορίας και δίνουν αποσπασματική και ελλιπή εικόνα για το σύνολο. 43. Ως πρόσφατα, οι περισσότεροι από τους συγγραφείς προσπαθούσαν να τονίσουν τις ιδιομορφίες ή τη σπουδαιότητα της δικής τους «εθνικής» 4
κληρονομιάς, για να την ξεχωρίσουν από την αντίστοιχη κληρονομιά των γειτονικών χωρών. 44. Καμιά συνθετική μελέτη δεν υπάρχει για το σύνολο του χώρου των Βαλκανίων και της Μικρασίας, που να εξαντλεί το θέμα της λαϊκής αρχιτεκτονικής σε βάθος, αξιοποιώντας όλο το σωζόμενο υλικό. Κάτι τέτοιο βέβαια ούτε εύκολο είναι, ούτε μπορεί να είναι έργο ενός μόνον ανθρώπου. 45. Όμως είναι απαραίτητο να ξεκινήσει ένα τέτοιο συλλογικό έργο με συνεργασία ερευνητών από όλες τις βαλκανικές χώρες, ώστε να διαλυθούν συγχύσεις και παρανοήσεις. VII. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 46. Τελειώνοντας θα συνοψίσω τις κυριώτερες διαπιστώσεις μου από την ως τώρα έρευνα του υλικού που υπάρχει: 47. Όλα σχεδόν τα σωζόμενα δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής στα Βαλκάνια και στη Μικρασία ανήκουν στην περίοδο από το 18 ο ως τις αρχές του 20 ου αιώνα. 48. Παρά τις τοπικές ιδιομορφίες τους παρουσιάζουν τέτοιες ομοιότητες απ όλες τις πλευρές (λειτουργική, δομική, μορφολογική ή διακοσμητική) ώστε μπορούμε να μιλάμε για κατασταλαγμένη ενιαία αρχιτεκτονική παράδοση στο χώρο αυτόν, άσχετα με την καταγωγή, τη γλώσσα και το θρήσκευμα του χρήστη ή του δημιουργού. 49. Η παράδοση αυτή διαμορφώθηκε πολλούς αιώνες νωρίτερα, και οι ρίζες της, φτάνουν ως τη βαθειά αρχαιότητα. 50. Το γεωγραφικό της Κέντρο βρίσκεται στις περιοχές γύρω από το Αιγαίο και τη Θάλασσα του Μαρμαρά, δύο θάλασσες που διευκολύνουν την επικοινωνία ανάμεσα στη Βαλκανική Χερσόνησο και τη Μικρά Ασία (εικόνα 8). 51. Στις ίδιες αυτές θάλασσες, διασταυρώνονταν κατά τους επόμενους αιώνες, πολλαπλές επιρροές από τη Δύση και την Ανατολή, οι οποίες αφομοιώθηκαν δημιουργικά και συνέβαλλαν στη διαμόρφωση του μοναδικού χαρακτήρα της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των Βαλκανίων. 52. Οι φορείς αυτής της παράδοσης ήσαν οι Μαστόροι Καλφάδες, μέλη των Συντεχνιών οι οποίες διέσχιζαν τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία χτίζοντας εκκλησίες και τζαμιά, γεφύρια και χαμάμ, παλάτια και απλά σπίτια. 53. Οι Καλφάδες και οι «κομπανίες» τους προέρχονταν απ όλους τους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι οποίοι συνεισέφεραν έτσι την πείρα του παρελθόντος τους στα κοινά έργα. 54. Συνεπώς όλοι ανεξαίρετα οι λαοί που κατοικούν σήμερα τον ευρύ χώρο των Βαλκανίων και της Μικρασίας, είναι κληρονόμοι, αλλά και συνδημιουργοί μιας πολύ παλιάς αρχιτεκτονικής παράδοσης που φτάνει ως τις μέρες μας, κι έτσι είναι μια από τις πιο μακραίωνες στον κόσμο. 5
55. Μόνο μετά το 2 ο παγκόσμιο πόλεμο η μαζική εισβολή ξένων προτύπων ζωής και τεχνολογιών απειλεί να εξαλείψει τα μνημεία αυτής της παράδοσης παραμορφώνοντας την πολιτιστική ταυτότητα του χώρου και διαλύοντας τους παλαιούς ισχυρούς δεσμούς ανάμεσα στους λαούς που τον κατοικούν. 56. Επιπλέον υπάρχουν ακόμα οι κίνδυνοι από αιματηρούς και καταστροφικούς ανταγωνισμούς όπως αυτοί στην πρώην Γιουγκοσλαβία, που στέρησαν ήδη τους βαλκανικούς λαούς από σημαντικό τμήμα της πολιτιστικής τους κληρονομιάς και κάνουν ακόμα πιο επείγουσα την κινητοποίησή μας. 57. Πρέπει να γίνει κοινή συνείδηση στις χώρες των Βαλκανίων ότι όλα τα μνημεία ανεξαιρέτως, θρησκευτικά και κοσμικά, καθώς και όλοι οι σωζόμενοι παραδοσιακοί οικισμοί,είναι κοινή πολιτιστική κληρονομιά όλων των λαών της περιοχής μας. Δεν ανήκουν σ ένα μόνο λαό. Ανήκουν σε όλους μας. Και χρειάζονται κοινή πολιτική για την προστασία και την αξιοποίηση τους. 58. Οι λαοί των Βαλκανίων, αντί να παρασύρονται σε μικρόψυχους όσο και επικίνδυνους ανταγωνισμούς έχουν καθήκον να ενισχύσουν τους υπάρχοντες πολιτιστικούς δεσμούς μεταξύ τους και να συνεργαστούν στη διάσωση της κοινής τους κληρονομιάς. 59. Πιστεύω ότι το Συνέδριο αυτό αποτελεί ένα βήμα στη σωστή κατεύθυνση και ελπίζω να ακολουθήσουν και άλλα στο μέλλον. Δημήτριος Ψαρρός Οκτώβριος 2004 6
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Nur AKIN The Common Characteristics of Anatolian and Balkan Houses during the Ottoman Period. Στον Τόμο «Housing and Settlement in Anatolia» (Habitat II) Έκδοση «Tarih Vakfi», Istanbul, σ. 269 2. Celal Esad ARSEVEN L Art Turc Istanbul 1939 3. Σπύρος ΑΣΔΡΑΧΑΣ Η οικονομική Δομή των Βαλκανικών Χωρών (15 ος 19 ος αιώνας) Αθήνα 1979, Εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ 4. Απόστολος ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Ιστορία του Νέου Ελληνισμού Θεσσαλονίκη 1973 5. Fernand BRAUDEL La Méditerranée et le monde Méditerranéen Paris 1976. (3eme edition) 6. Slobodan ČURČIČ Ευαγγελία ΧΑΤΖΗΤΡΥΦΩΝΟΣ Κοσμική Μεσαιωνική Αρχιτεκτονική στα Βαλκάνια 1300 1350 Θεσσαλονίκη 1997 7. Sedad Haki ELDEM a. Köskler ve Kasirlar (2 τόμοι) Istanbul 1969 & 1974 b. Turkish Houses (2 τόμοι) c. Turk Odasi (5 τόμοι) Gusel Sanatlar, Istanbul 1944 8. Dogan ERGINBAS Diyarbakir Evleri Istanbul 1953 9. Ιωάννης ΚΟΝΤΗΣ Η Λέσβος και η Μικρασιατική της περιοχή Έκδοση Αθηναϊκού Κέντρου Οικιστικής Αθήνα 1978 10. Anthony KRIEZIS Greek Town Building Athens 1965 11. Onder KÜCÜKERMAN Anadolu daki Geleneksel Turk Evinde Odalar Istanbul 1973 12. Άρης ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ Τα παληά Αθηναϊκά Σπίτια Αθήνα 1983 (Β Έκδοση) 13. Ρέα ΛΕΩΝΙΔΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ Μακρυνίτσα, Αθήνα 1982 14. Γεώργιος Α. ΜΕΓΑΣ Μελέται Λαϊκής Αρχιτεκτονικής Δελτίο Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας τόμος ΚΣΤ Αθήναι 1969 15. Βλαδίμηρος ΜΙΡΜΙΡΟΓΛΟΥ Οι Δερβίσαι Αθήναι 1940 16. Παναγιώτης Α. ΜΙΧΕΛΗΣ Το Ελληνικό Λαϊκό Σπίτι Έκδοση Ε.Μ.Π, Αθήνα 1977 (Β Έκδοση) 17. Κωστής ΜΟΣΚΩΦ Η Εθνική και Κοινωνική συνείδηση στην Ελλάδα Αθήνα 1974 7
18. Νικόλαος Κ. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΣ α) Η αρχιτεκτονική μας κληρονομιά Θεσσαλονίκη 1983 β) Η λαϊκή Αρχιτεκτονική της Βεροίας Αθήνα 1967 (Έκδοση ΤΕΕ) γ) Η αρχιτεκτονική προεξοχή. Το σαχνισί Θεσσαλονίκη 1988 19. Αριστείδης ΠΑΣΑΔΑΙΟΣ Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Ίμβρου Αθήνα 1973 20. Robert L. SCRANTON Greek Architecture New York 1967 (3 η Έκδοση) 21. Necati SEN Rize den 5 Ev. (5 Σπίτια στην πόλη Ριζούς του Πόντου) Istanbul Teknik Univesitesi 1967 22. Husrev TAYLA The Hakimoglu Mansion (1796 μ.χ Τρωάδα) Περιοδικό TURKISH TREAUSURES 1978/1 23. Yilmaz TOSUN Kula Evleri Izmir 1970 24. Ulya VOGT- GÖKNIL TURQUIE OTTOMANE Σειρά Architecture Universelle Fribourg, Suisse 1965 ΣΥΛΛΟΓΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ 1. Βαλκανική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική Σειρά του εκδοτικού οίκου ΜΕΛΙΣΣΑ 2. GIOYNUK (BOLU) Middle East Technikal University Ankara 1970 Αθήνα 1990 1993 3. Δελτία του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών Τόμοι 1 έως 10 Αθήνα 4. Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση Σειρά 5 τόμων Έκδοση ΕΜΠ Αθήνα 1979-1998 5. Επώνυμα αρχοντικά των χρόνων της Τουρκοκρατίας Έκδοση ΕΜΠ, Αθήνα 1986 6. Η Σινασός της Καππαδοκίας Έκδοση Ελληνικής Εταιρείας & Σωματείου Νέα Σινασός Αθήνα 1986 (ΑΓΡΑ) 7. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ 8. ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Τόμοι Α έως Κ Έκδοσεις Ένωσης Σμυρναίων Αθήνα 9. Monumente e Arkitektures ne Shqiperi Έκδοση Instituti I Monumenteve te Kultures Τίρανα 1973 8