ΕΝΤΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΡΟΙ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΚΑΠΓΓΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ:

ΕΝΤΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΟΡΟΙ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΚΑΠΓΓΑΛΙΣΤΙΚΟΥ ΤΡΟΠΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ: 'ΠΠΏΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΗΛΙΑΣ Σ. ΚΑΤΣΙΚΑΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΑΝΩΤΑΤΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1989

"Η έγκρισις της διδακτρικής διατριβής υπό τυ ικνμικύ τμήματς της Ανωτάτης Βιμηχανικής Σχλής Θεσσαλνίκης δεν υπδηλί απδχήν των γνωμών τυ συγγραφέως". (Νόμς 54/192, αρθρ. 202, παράγ. 2)

Ευχαριστίες Ευχαριστώ τυς καθηγητές κυρίυς Μιχάλη Χατζηπρκπίυ, Γιάννη Τσεκύρα, Βασίλη Δυκάκη, Στέλι Παυλίδη, Βασίλη Δρυκόπυλ και Θεφάνη Μπέν για τις χρήσιμες παρατηρήσεις τυς και τα επικδμητικά τυς σχόλια. Ευχαριστώ επίσης τν κ. B Fine για την πλύτιμη βήθεια, υσιαστική και ηθική, πυ μυ παρέσχε στ αρχικό στάδι αυτής της μελέτης. Τν συνάδελφ Κώστα Βελέντζα τν ευχαριστώ για τη συμβλή τυ στην καλύτερη παρυσίαση και απεικόνιση των πστικών μεγεθών. Θα ήταν παράλειψη να μην ευχαριστήσω από τη θέση αυτή τ Ιδρυμα Κρατικών Υπτρφιών πυ στήριξε υλικά τις μεταπτυχιακές μυ σπυδές στην Αγγλία κατά τη διάρκεια των πίων ξεκίνησε αυτή η πρσπάθεια.

Π Ε Ρ Ι ΕΧΟΜΕ IMA. σελ. EX2LAJrC2I7M 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι χ ΙΣΤΟΡΙΚΈΣ: ΑΦΕΤΗΡΊΕΣ 1.1 Εισαγωγή 11 1.2 Τ αγρτικό ζήτημα 1 1. Η ανάπτυξη της βιμηχανίας 2 1.4. Η Μικρασιατική καταστρφή: δημγραφικές μεταβλές με ένταση των πληθυσμιακών π ι έσεων 0 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η ΣΤΪΤΧΑΡΟΡΩΣΗ ΊΏΝ ΤΡΟΠΏΝ ΠΑΡAITS2JL 'Hl! ΣΤΟΙΚΓ Τ Ρ Π Ό ΚΟΣΜΟ 2.1 Τ αντικείμεν της ανάλυσης 4 2.2 Η φύση της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής 46 2. Περιφερειακός Φρντ ισμός 56 α) 0 μετασχηματισμός της γεωργίας 62

σελ. ) Ο ρόλς τυ περιφερειακύ κράτυς... 65 2.4 0 σχετικός υπερπληθυσμός και η Απλή Εμπρευματική Παραγωγή 71 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Σ Τ Ο Ν ΑΓΡΟΤΙΚΌ ΤΟΜΕΑ. ΚΑΙ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ.1 Εισαγωγή 87.2 0 χαρακτηρισμός των αγρτών 88 α) Δϋσμρφς καπιταλισμός 89 β) Απλή Εμπρευματική Παραγωγή 95. 0 ρόλς τυ αγρτικύ τμέα στην ελληνική ικνμία. 101.4 Η σταθερπίηση των δμών μικρής γαικτησίας 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ = ΕΝΤΑΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΛΗ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΉ 4.1 Εισαγωγή 140

σελ. 4.2 Τ εντατικό σύστημα εκβιμηχάνισης 14 4. Βιμηχανική ανάπτυξη και απασχόληση 155 4.4 0 Περιφερειακός Φρντισμός και η Απλή Εμπρευματική Παραγωγή στη βιμηχανία... 160 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Συμπερασματ ικές παρατηρήσεις 185 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΩΝ ΠΙΝΑΚΩΝ κεφ.4 201 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1 ΈΓΓΓ. ΑΓΩΓΉ. Τ αντικείμεν της έρευνας πυ ακλυθεί απτελεί μια πρώτη πρσπάθεια διερεύνησης των όρων πυ πρσδιρίζυν τη δυναμική τυ τμέα της Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής στην ελληνική ικνμία. Η έννια της Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής κατανείται εδώ ως ξεχωριστός τρόπς παραγωγής πυ είναι πρκαπι ταλιστ ικός στη φύση τυ. 0 τρόπς αυτός παραγωγής συνυπάρχει με τν καπιταλιστικό τρόπ παραγωγής μέσα στν ίδι κινωνικό σχηματισμό και συνδέεται μαζί τυ με πικίλυς τρόπυς. Η αναπαραγωγή τυ κινωνικύ σχηματισμύ στ σύνλ τυ εγγυάται την αναπαραγωγή των δύ ξεχωριστών τρόπων παραγωγής και της αμιαίας συνάρθρωσης τυς. Ωστόσ η συνάρθρωση δεν απτελεί πρϊόν ισδυναμίας μεταξύ των δύ τρόπων παραγωγής αλλά διαμρφώνεται πρωταρχικά από τις αναπαραγωγικές ανάγκες τυ κυρίαρχυ καπιταλιστικύ τρόπυ. Η δυναμική κατά συνέπεια της Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής δεν μπρεί να συναχθεί από τη μελέτη της εσωτερικής διάρθρωσης των στιχείων της αφύ πρϋπθέτει τη δυναμική τυ κινωνικύ σχηματισμύ στν πί εντάσσεται. Τ γεγνός αυτό δημιυργεί την αναγκαιότητα τπθέτησης ενός ευρύτερυ αναλυτικύ πλαισίυ με καθδηγητική αρχή τη δυναμική τυ καπιταλιστικύ τρόπυ παραγωγής πυ είναι η συσσώρευση τυ κεφαλαίυ. Διατυπωμένη σ'αυτό τ επίπεδ ανάλυσης η πρόταση αυτή

δεν πρκαλεί αμφισβητήσεις αλλά δεν βηθάει παράλληλα την αναλυτική διαδικασία. Γνωρίζυμε ωστόσ από τη μαρξιστική θεωρία ότι η καπιταλιστική συσσώρευση διακρίνεται σε ιστρικά στάδια ανάπτυξης με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τ καθένα. Ανεξάρτητα από τα κριτήρια πυ χρησιμπιήθηκαν γιά την περίδπίηση τυ καπιταλισμύ στις αναπτυγμένες χώρες, γιά τις χώρες τυ Τρίτυ Κόσμυ ι σχέσεις μεταξύ τυ καπιταλιστικύ και των πρκαπιταλιστικών τρόπων παραγωγής, λόγω τυ αυξημένυ ειδικύ βάρυς ίων τελευταίων, εκλαμβάννται ως διαρθρωτικό στιχεί των σταδίων καπιταλιστικής ανάπτυξης. Μ'αυτή τη λγική η έννια της συσσώρευσης κεφαλαίυ μπρεί να αντικατασταθεί με μία λιγότερ αφηρημένη κατηγρία η πία θα εξειδικεύει τις σχέσεις μεταξύ των δύ τμέων. Η αναλυτική κατηγρία πυ υιθετύμε στην ανάλυση μας είναι η έννια τυ συστήματς συσσώρευσης. Με τν όρ δυναμική τυ τμέα της Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής υσιαστικά εννύμε την εξακρίβωση της επικρατέστερης τάσης συντήρησης ή διάλυσης πυ χαρακτηρίζει τν πρκαπιταλιστικό τμέα. Μέχρι τη δεκαετία τυ 1960, η αναγκαιότητα γιά μια τέτια ανάλυση θεωρύνταν περιττή κι αυτό απέρρεε από την ανεπιφύλαχτη παραδχή της μαρξιστικής θέσης σύμφωνα με την πία η κυριαρχία τυ καπιταλιστικύ τρόπυ παραγωγής σε μια ικνμία συνεπάγεται την υπνόμευση και εξαφάνιση όλων των πρηγύμενων μρφών παραγωγής. Οι πρκαπιταλιστικί τρόπι παραγωγής λειτυργύν ως ανταγωνιστικί απέναντι στν καπιταλιστικό και κατά συνέπεια

εμπδίζυν την παραπέρα ανάπτυξη τυ. Η τάση τυ καπιταλισμύ είναι να πρωθεί, λένα και σε μεγαλύτερ βαθμό, τν απχωρισμό των μέσων παραγωγής από τυς άμεσυς παραγωγύς και να τα συγκεντρώνει σε μεγαλύτερη κλίμακα κάτω από ενιαί έλεγχ. Με τν τρόπ αυτό μετασχηματίζει τα μέσα παραγωγής σε κεφάλαι και τηυ εργασία σε μισθωτή εργασία δηλαδή σε εμπόρευμα. Η δυναμική τυ καπιταλισμύ συνίσταται στην εξαφάνιση όλων των ενδιάμεσων μρφών παραγωγής και την συνακόλυθη διόγκωση των δύ ακραίων τάξεων. Στν ίδι βαθμό πυ αναπτύσσεται η αστική τάξη δηλαδή τ κεφάλαι αναπτύσσεται ταυτόχρνα και η σύγχρνη τάξη των μισθωτών εργαζμένων. J Η τάση τυ καπιταλισμύ να αναδεικνύεται σε απκλειστικό τρόπ παραγωγής με την καταστρφή όλων των παρωχημένων μρφών παραγωγής διατυπώθηκε σε υψηλό επίπεδ αφαίρεσης και απόκτησε έτσι καθλική ισχύ. 0 πρδευτικός τυ χαρακτήρας μεταφέρθηκε αβασάνιστα και στις υπανάπτυκτες χώρες στις πίες καπιταλισμός γεννήθηκε κάτω από εντελώς διαφρετικές συνθήκες. Οι αναφρές τυ Μαρξ στην απικικρατία διακατέχνται από την βεβαιότητα ότι καπιταλισμός παράλληλα με τις καταστρφές πυ συνεπάγεται στην περιφέρεια επιτελεί ταυτόχρνα και έργ αναγεννητικό. Η μετατρπή των καθυστερημένων χωρών σε σύγχρνες βιμηχανικές χώρες θεωρύνταν αναπόφευκτη. Επανερχόμενς αργότερα παρενθετικά στ θέμα Μαρξ επαναλαμβάνει την ίδια ισπεδωτική εικόνα τυ καπιταλισμύ ισχυριζόμενς ότι ι

αναπτυγμένες χώρες δείχνυν στις καθυστερημένες την εικόνα τυ μέλλντς τυς.- 1 Η άπψη αυτή ισχυρπιήθηκε ακόμα περισσότερ μετά την υιθέτηση της και από τν Λένιν στ έργ τυ γιά τν Ιμπεριαλισμό, όπυ επισημαίνει ότι η εξαγωγή κεφαλαίυ από τις αναπτυγμένες χώρες επιταχύνει την καπιταλιστική ανάπτυξη των χωρών πυ τ φιλξενύν. Σήμερα μπρύμε με σχετική βεβαιότητα να πύμε ότι ι πρσδκίες τυ Μαρξ γιά τν μετασχηματισμό των απικιών σε βιμηχανικές χώρες δεν επαληθεύτηκαν. 0 καπιταλισμός της περιφέρειας παρυσίασε πλύ μικρότερ δυναμισμό από τν αντίστιχ τυ κέντρυ. Πρωθημένες μρφές καπιταλιστικής συσσώρευσης συμφιλιώθηκαν και συνυπάρχυν με αρχαϊκές μεθόδυς παραγωγής. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων ήταν ασύμμετρη τόσ μεταξύ των επί μέρυς τμέων της ικνμίας όσ και ανάμεσα στυς κλάδυς στ εσωτερικό των ίδιων τμέων. Πρώτς Barain κατέδειξε ότι καπιταλισμός της περιφέρειας ακλυθεί διαφρετικά πρότυπα ανάπτυξης από εκείνα τυ κέντρυ. Από τη διαπίστωση αυτή ξεκίνησαν δύ διαφρετικές θεωρήσεις, επάλληλες χρνικά, γιά την ερμηνεία τυ φαινμένυ. Η πρώτη συνδέεται με τη σχλή της εξάρτησης και καταλήγει σε μια λκληρωτική αντιστρφή των συλλγισμών τυ Μαρξ. Σύμφωνα με τις αναλύσεις της σχλής της εξάρτησης η εμπλκή των καθυστερημένων χωρών στην παγκόσμια καπιταλιστική αγρά πρκαλεί την υπανάπτυξη. Η υπανάπτυξη κατανείται ως διαρθρωτικό φαινόμεν με την έννια ότι ι

καπιταλιστικές χώρες της περιφέρειας έχυν απκλειστεί από τις παραδσιακές διαδρμές. Αυτό συμβαίνει γιατί η ανάπτυξη ρισμένων χωρών πραγματπιείται σε βάρς άλλων καταδικάζντας έτσι τις τελευταίες σε χρόνια υπανάπτυξη. Η παγκόσμια καπιταλιστική ικνμία απτελείται από άνισα αναπτυγμένες περιχές τις πίες συνδέει μια διαρκής ρή πλενάσματς τόσ μεταξύ διαφρετικών μερών τυ κόσμυ όσ και στ εσωτερικό των υπανάπτυκτων ικνμιών. Τ γεγνός αυτό δημιυργεί μια ανμιγενή ικνμική διάρθρωση στ εσωτερικό της περιφέρειας. Η σχλή της εξάρτησης αρνείται να περιγράψει τυς καθυστερημένυς τμείς και περιχές της περιφέρειας ως διαφρετικές μρφές παραγωγής και τις θεωρεί όλες, εξ ρισμύ, καπιταλιστικές. Ωστόσ αυτό πυ έχει σημασία από τη δική μας σκπιά είναι ότι, γιά τη σχλή της εξάρτησης, ι καθυστερημένες περιχές απτελύν λειτυργική πρϋπόθεση γιά τυς καπιταλιστικά αναπτυγμένυς τμείς της Q ικνμίας πάνω στην πία εδραιώνεται η αμιβαιότητα των συμφερόντων τυς με τ μητρπλητικό κεφάλαι. Η δεύτερη θεωρία ερμηνείας της "υπτνικότητας"τυ καπιταλισμύ της περιφέρειας πρήλθε ως αντίδραση πρς την πρηγύμενη και απέρριψε αρχικά τη μεθδλγική της q πρσέγγιση και αργότερα τα συμπεράσματα της. Αναφερόμαστε στη θεωρία της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής της πίας θεμελιακό στιχεί απτελεί η υπόθεση της παρυσίας περισστέρων τυ ενός τρόπων παραγωγής στυς ικνμικύς σχηματισμύς της περιφέρειας. Παρά τ γεγνός ότι

λειτυργισμός της σχλής της εξάρτησης κληρνμήθηκε και στη θεωρία της συνάρθρωσης στα πρώτα στάδια ανάπτυξης της, ωστόσ με την εξέλιξη της κατέληξε στ συμπέρασμα ότι ι πργενέστερι τρόπι παραγωγής, απτελύν αναγκαί κακό μάλλν γιά τν καπιταλισμό και όχι πρϋπόθεση της ανάπτυξης τυ. Ως τρόπς παραγωγής καπιταλισμός έχει την τάση να διαβρώνει κάθε άλλη μρφή παραγωγής. Αν αυτό αδυνατεί γα τ κάνει σε εκτεταμένη κλίμακα στην περιφέρεια η εξήγηση δεν πρέπει να αναζητηθεί σε κάπια καινύργια χαρακτηριστικά τυ ή στην υπτιθέμενη "υπτνικότητά" τυ αλλά στ άλλ σκέλς δηλαδή στην αντίσταση πυ πρβάλλυν ι πρκαπιταλιστικί τμείς στη διάλυση τυς. Μ'αυτή την πρόταση η θεωρία της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής εισάγει στ κέντρ των εξελίξεων την πάλη των τάξεων, αφύ δεν είναι ι τρόπι παραγωγής πυ ανταγωνίζνται μεταξύ τυς αλλά ι τάξεις πυ εμπεριέχνται σ'αυτύς. Ετσι η θεωρία αυτή καταλήγει, σε πλήρη αντίθεση με τη σχλή της εξάρτησης, να θεωρεί τυς πρκαπιταλιστικύς τρόπυς παραγωγής -περιχές ή τμείς γιά τη σχλή της εξάρτησης- ως αιτίες και όχι ως απτελέσματα της υπανάπτυξης. Η εξέταση της δυναμικής τυ πρκαπιταλιστικύ τμέα της ελληνικής ικνμίας πυ ακλυθεί στηρίζεται στην παραπάνω θεωρία. Σημειώνυμε ωστόσ εκ των πρτέρων ότι η ανάλυση μας δεν είναι κυρίως πλιτική με την έννια ότι χρησιμπιεί ως αφετηρία της την συγκρότηση των τάξεων με βάση την πία εξηγεί την ιδιμρφία των σχέσεων παραγωγής. Αντίθετα ως

δυναμικό στιχεί υιθετείται τ σύστημα συσσώρευσης κεφαλαίυ πυ πρέκυψε από τις ιδιαίτερες ικνμικές και κινωνικές συνθήκες της μεταπλεμικής περιόδυ. Με βάση αυτό τ πλαίσι εξηγύμε αφ'ενός μεν τ μετασχηματισμό της φυσικής ικνμίας της υπαίθρυ σε σχέσεις Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής και αφ'ετέρυ την διεύρυνση αρχικά και σταθερπίηση αργότερα των ίδιων σχέσεων στν βιμηχανικό τμέα. Καταλήγυμε έτσι σε μια ιδιόμρφη συγκρότηση των τάξεων και της πλιτικής εξυσίας στην περιφέρεια η πία εκ των υστέρων αντεπιδρά ως πρσδιριστικό στιχεί των σχέσεων παραγωγής. θα πρέπει να σημειώσυμε ακόμα ότι στην παρύσα εργασία επιχειρείται επέκταση τυ αναλυτικύ πλαισίυ πυ παρέχεται από τη θεωρία της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής πρς δύ σημαντικά κατά τη γνώμη μας σημεία. Πρώτν, θεωρείται ότι ι πρκαπιταλιστικί τμείς παραγωγής στην πόλη και στην ύπαιθρ αλληλεξαρτώνται και αλληλεπηρεάζνται μέσα από την παρυσία τυ σχετικύ υπερπληθυσμύ. Δεύτερν, θεωρείται ότι ι σχέσεις Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής στην ύπαιθρ δεν είναι δσμένες πράγμα πυ σημαίνει ότι η συνάρθρωση των τρόπων παραγωγής δεν είναι απκμμένη από τις συνθήκες πυ την γέννησαν. Ετσι η αλληλεπίδραση φυσικής ικνμίας και βιμηχανικύ κεφαλαίυ δεν διαγράφει απλώς τυς όρυς μετασχηματισμύ τυ αγρτικύ τμέα αλλά επηρεάζει ταυτόχρνα και τ πλαίσι των σχέσεων παραγωγής στην πόλη, μέσα από τη δημιυργία τυ σχετικύ υπερπληθυσμύ.

Η εργασία απτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στ πρώτ κεφάλαι παρυσιάζυμε τ ιστρικό πλαίσι πάνω στ πί στηρίχτηκε η μεταπλεμική ανάπτυξη της χώρας. Μ'αυτή την ευκαιρία συζητάμε συνπτικά τις σχέσεις ιδικτησίας, τν τύπ της εκμετάλλευσης καθώς και τ επίπεδ ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στην ύπαιθρ, τις πρώτες απόπειρες εκβιμηχάνισης και τα χαρακτηριστικά τυ εκτατικύ συστήματς βιμηχανικής ανάπτυξης και τέλς τ χρόνι πρόβλημα της uno-απασχόλησης τυ εργατικύ δυναμικύ της χώρας. Στ δεύτερ κεφάλαι αναλύεται τ θεωρητικό πλαίσι της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής μέσα από τ πί συνάγυμε τη δυναμική των πρκαπιταλιστικών μρφών παραγωγής. Κάνντας μια επισκόπηση των κυριωτέρων απόψεων γύρω από τη φύση της συνάρθρωσης επισημαίνυμε τα πλενεκτήματα και τις αδυναμίες πυ τις υπγραμμίζυν. Ιδιαίτερη σημασία απδίδυμε πρώτν στα χαρακτηριστικά τυ κυρίαρχυ τρόπυ παραγωγής και δεύτερν στ επίπεδ ανάπτυξης τυ αγρτικύ τμέα την περίδ πυ εγκαινιάζεται τ εντατικό σύστημα συσσώρευσης τα πία από κινύ καθρίζυν την όλη πρεία μετασχηματισμύ και αναπαραγωγής των πρκαπιταλιστικών τμέων. Πιστεύυμε ότι η θεωρία της συνάρθρωσης των τρόπων παραγωγής έχει μελετήσει ανεπαρκώς μέχρι σήμερα τν συνδυασμό αυτώυ τωυ δύ παραγόντων. Τ τρίτ κεφάλαι αφιερώνεται στην αναζήτηση των πρϋπθέσεων πυ στηρίζυν τη δμή της μικρής γαικτησίας

στην ύπαιθρ. Σύμφωνα με ta δεδμένα τυ πρώτυ κεφαλαίυ η δμή αυτή πρϋπάρχει της μεταπλεμικής εκβιμηχάνισης. Ωστόσ όμως η μεταπλεμική περίδς καπιταλιστικής ανάπτυξης δήγησε σε ριζικό μετασχηματισμό της γεωργίας χωρίς να θίξει τις δμές της. Η εξήγηση γι'αυτό απδίδεται στις συνθήκες φυσικής ικνμίας πυ επικρατύσαν στ χωριό και πυ ανάγκασαν τ κράτς σε μια διακριτική αγρτική πλιτική. Στη συνέχεια όταν δηλαδή ι σχέσεις αγράς στ χωριό γενικεύτηκαν η αντίσταση των μικρών καλλιεργητών ενισχύθηκε εξαιτίας της διπλής απρρόφησης τυς από τ κεφάλαι, ως παραγωγών εισρών και ως μισθωτών εργαζμένων. Τ τέταρτ κεφάλαι τέλς αναφέρεται στις σχέσεις Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής στη βιμηχανία. Αρχικά θεμελιώνυμε τ ΟΥ ισχυρισμό μας γιά τ πέρασμα από τ εκτατικό σύστημα συσσώρευσης στ εντατικό και τις αρνητικές τυ επιπτώσεις στην απασχόληση. Καταδείχνυμε παράλληλα τν εκσυγχρνισμό όλων των τμέων της βιμηχανίας και ειδικότερα τυ τμέα της Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής. Στ τελευταί τμήμα αυτύ τυ κεφαλαίυ αξιλγύμε όλες τις θεωρητικές πρτάσεις τυ δευτέρυ κεφαλαίυ γύρω από τη διάλυση/συντήρηση τυ πρκαπιταλιστικύ τμέα στ φως της ελληνικής πραγματικότητας.

10 toon, arvexpopëx; εχανκτ^ς:. Γιά μια καλή παρυσίαση και συνεισφρά στη θεωρία της περιδπίησης τυ καπιταλισμύ δες: Fine, Β and Harris, L (1979): Rereading capital. Macmillan Press. Gu.la.lp, H (1988). Capital accumulation and the state. Συλλγή άρθρων με τίτλ: Value, social forni and the state, (ed): Michael Williams. Macmillan Press. Mara, K, Engels, F (1967): The Communist manifesto. G.eorg.e All. Γιά τις θέσεις τυ Μαρξ πάνω στην απικικρατία δες: Brewer, Α (1980): Marxist th.eori.es of imperialism: a cri tic al survey. RKP. Μαρξ, Κ (1954): Τ Κεφάλαι, τόμς Ι. Σκυριώτης. Λένιν, Β, Ι (1917): Ο ιμπεριαλισμός ανώτατ στάδι τυ καπιταλισμύ. Μακρυωνίτης. Bar an, Ρ (197) : The political omy of gwth. Pguin. Επίσης, Baran, Ρ (196): On the political omy of backwardness. Συλλγή apbçn^y με τίτλ: The omics of underdevelopmt, (eds) : Agarwala, A, Ν and Singh, S, P. Γιά μια συστηματική παρυσίαση και κριτική της σχλής της εξάρτησης δες τ σημαντικό άρθρ τυ Brner, R (1977): The origins of capitalist developmt, a critique of neo-smithlan Marxism. New Left Review, no 104. Γιά μια μεθδλγική παρυσίαση τυ θέματς, δες Palma, G (1978): Depdcy: A formal theory of underdevelopmt or a methodology for the analysis of ncr.et.e situations of underdevelopmt? World Developmt. Vol 6, (7/8 ). Η αφετηρία έγιγε με τ άρθρ τυ Laclau, Feudalism and capitalism in Latin America, τ πί αναδημσιεύτηκε αργότερα στ έργ τυ Laclau, Ε (1977): Politics and ideology in marxist theory. Verso.

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ I ΟΧ ΙΣΤΟΡΣΚΕΣ ΑΐΦΕΓΓΙΙΕ»ΧΕΣ: 1.1 Εισαγωγή. Στ κεφάλαι αυτό επιχειρείται μιά σύντμη αναδρμή στις ικνμικές συνθήκες πυ επικρατύσαν στην Ελλάδα πριν από τ δεύτερ παγκόσμι πόλεμ. Κύρι μέλημα μας απτελεί η θεμελίωση της πρότασης ότι η μεταπλεμική φάση βιμηχανικής ανάπτυξης της χώρας είχε ως αφετηρία της μιά ικνμία κατ'εξχήν αγρτική, ργανωμένη γύρω από κλειστά αγρτικά νικκυριά. Η ανάπτυξη αυτύ τυ σημείυ είναι απαραίτητη από μεθδλγικής σκπιάς γιά τ λόγ ότι η αλληλεπίδραση μεταξύ βιμηχανικύ κεφαλαίυ και φυσικής ικνμίας χρησιμπιείται ως βασικός άξνας τυ αναλυτικύ μας πλαισίυ. Οπως θα πρσπαθήσυμε να δείξυμε στη συνέχεια, η συσσώρευση βιμηχανικύ κεφαλαίυ και ι απαιτήσεις μετασχηματισμύ πυ έθετε στν αγρτικό τμέα θεωρύνται η γενεσιυργές αιτίες τυ σχετικύ υπερπληθυσμύ πυ χαρακτηρίζει όλες τις λιγότερ αναπτυγμένες χώρες. Η Ελλάδα δεν απτελεί εξαίρεση σ'αυτόν τν κανόνα. Ωστόσ όμως ρισμένες ιδιαιτερότητες πυ παρατηρύνται στη χώρα μας και

αφρύγ κυρίως την ένταση τυ πρβλήματς της απασχόλησης και όχι αυτή καθ'αυτή την ύπαρξη τυ αξίζυν ξεχωριστής μελέτης. Μ'αυτό τ σκεπτικό μιά παράγραφς αυτύ τυ κεφαλαίυ είναι αφιερωμένη στα δημγραφικά πρβλήματα πυ δημιυργύνται κατά τη διάρκεια τυ μεσπλέμυ σε συνάρτηση με τη Μικρασιατική καταστρφή. Κατά τη γνώμη μας ι δημγραφικές μεταβλές αυτής της περιόδυ είναι τέτιας έκτασης πυ επηρέασαν απφασιστικά τις μεταγενέστερες εξελίξεις της ικνμίας. Είναι αυτνόητ ότι μιά μαρξιστική πρσέγγιση στην ανάλυση της αγρτικής ικνμίας δεν μπρεί παρά να έχει ως κύρι αντικείμεν τις σχέσεις παραγωγής στν αγρτικό τμέα. Η παραδχή όμως αυτή είναι πυ δημιυργεί και τ πρώτ πρόβλημα. Οι σχέσεις παραγωγής στην ελληνική ύπαιθρ κατά τη διάρκεια της περιόδυ αναφράς μας δεν παρυσιάζνται κάτω από ενιαί τύπ. Η βασική αναλυτική δυσκλία πηγάζει από τ γεγνός ότι η Ελλάδα πήρε τη σημερινή της μρφή με την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσυ τ 1947. Από τ σχηματισμό τυ Ελληνικύ κράτυς τ 182 μέχρι την παραπάνω χρνλγία πραγματπιύνται αλλεπάλληλες πρσαρτήσεις περιχών κάθε μία από τις πίες παρυσίαζε διαφρετικές μρφές αγρτικής παραγωγής και ι πίες συνυπήρχαν γιά κάμπσ διάστημα με τις παλιές μρφές. Βέβαια, χρόνς και ι όρι ενσωμάτωσης της κάθε περιχής δεν είναι ι μόνι παράγντες διαφρπίησης των σχέσεων αγρτικής ιδικτησίας. Ακόμα και ι νότιες περιχές της χώρας ι πίες ήταν από τις πρώτες

1 πυ απελευθερώθηκαν δεν παρυσίαζαν μιμρφία. Μικρά αγρτικά νικκυριά συμβίωναν με μεγάλα φευδαρχικά αγρκτήματα. Ειγαι πρφανές ότι μιά τέτια περίπλκη πραγματικότητα δεν μπρεί να περιγραφεί ύτε από μιά απλή χρνλγική παράθεση γεγνότων ύτε πλύ περισσότερ από μιά στατική εικόνα. Κατ'ανάγκην η αναφρά μας σ'αυτό τν τμέα θα είναι κατά κάπι τρόπ σχηματική. Η ανάλυση τυ βιμηχανικύ τμέα εμφανίζεται αρκετά πιό εύκλη. Αξια λόγυ βιμηχανική ανάπτυξη στην Ελλάδα παρατηρείται γιά πρώτη φρά κατά τη διάρκεια τυ πρώτυ παγκσμίυ πλέμυ και επιταχύνεται, αν μπρύμε να τ πύμε έτσι, κατά τη δεκαετία τυ 1920. Σ'αυτή την περίδ τα σύνρα της χώρας είχαν σχηματιστεί σχεδόν ριστικά. Εδώ η διαχρνική παρακλύθηση των μεγεθών είναι η ενδεικνυόμενη μέθδς. Η συγκρισιμότητα των στιχείων λόγω της κινής τυς βάσης επιτρέπει την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων. 1.2 Τ αγρτικό ζήτημα. Η πρώτη μρφή τυ αγρτικύ ζητήματς στην Ελλάδα περιστράφηκε γύρω από την διάθεση των απκαλύμενων "Εθνικών Γαιών". Ως Εθνικές Γαίες χαρακτηρίστηκαν ι εκτάσεις ι πίες κατέχνταν αρχικά από τυς Τύρκυς γαικτήμνες και εγκαταλείφτηκαν στη συνέχεια με την αναχώρηση τυς. ' 5 Τ νεσχηματισμέν ελληνικό κράτς παρυσιάστηκε ως φυσικός

διάδχς της Οθωμανικής εξυσίας και κράτησε κάτω από τν έλεγχ τυ την κυριότητα της γής. Η αλλαγή αυτής της κυριότητας της γης δεν άλλαξε υσιωδώς τ πρϋπάρχν κλληγικό ( shar.e-cr.opp.iing tancy) σύστημα καλλιέργειας. Κάτω από ελληνική δικαιδσία ι Ελληνες αγρότες ήταν υπχρεωμένι να παραιτύνται εγός πσστύ από τ πρϊόν τυς γιά την απόκτηση τυ δικαιώματς καλλιέργειας. Τ κράτς εμφανιζόταν σαν ένας κεντρικός γαικτήμνας πίς διένειμε δικαιώματα καλλιέργειας με αντάλλαγμα τ φόρ/γαιπρόσδ. Η παραλλαγή αυτή φευδαρχικών σχέσεων παραγωγής αντιπρσώπευε μιά συμβιβαστική λύση μεταξύ δύ αντιτιθέμενων δυνάμεων. Από τη μιά μεριά υπήρχαν ι στερύμενι γαικτησίας αγρότες ι πίι επεδίωκαν την απόκτηση νμικών δικαιωμάτων πάνω στη γή χωρίς υπχρεώσεις. Παρά τις πλλαπλές υπσχέσεις τυ κράτυς γιά τη διανμή των Εθνικών Γαιών σε μικρά ανεξάρτητα αγρκτήματα δεν σημειώθηκε υσιαστική πρόδς γιά σαράντα περίπυ χρόνια. Η αντίσταση πρερχόταν από την άλλη πλευρά δηλαδή από την ελληνική αριστκρατία η πία εναντιωνόταν στην δημιυργία ανεξαρτήτων αγρτικών μνάδων. Τ τμήμα αυτό της αριστκρατίας της γής έκανε την πρώτη τυ εμφάνιση κατά τη διάρκεια της βενετικής κατχής στην Πελπόννησ και ενισχύθηκε περαιτέρω κατά την περίδ παρακμής της θωμανικής αυτκρατρίας. Επρόκειτ γιά Ελληνες ι πίι πρσέφεραν ειδικές υπηρεσίες στην Τυρκική Διίκηση

παίρνντας ως απζημίωση είτε την άμεση κατχή και χρήση γής, ή την ανάθεση, υπό μρφήν υπεργλαβίας, της συλλγής των φόρων. Κατά τα πρώτα χρόνια τυ απελευθερωτικύ αγώνα η ελληνική αριστκρατία διεκδίκησε πλιτική αυτνμία ως πρς την κεντρική εξυσία παράλληλα με τηγ επιδίωξη έγγειων δικαιωμάτων. Παρά τ γεγνός ότι η κεντρική εξυσία απέτρεψε και τα δύ αυτά ενδεχόμενα η νίκη της ήταν μάλλν φαινμενική. Κι' αυτό γιατί η έγγεια αριστκρατία μετά από μιά γρήγρη αλλαγή πρσανατλισμών διείσδυσε μέσα στν κρατικό μηχανισμό και άσκησε σημαντική επιρρή στα κέντρα 7 των απφασεωγ. Τ πι σημαντικό απτέλεσμα αυτής της διαδικασίας ήταν η αναβίωση τυ θεσμύ της εκμίσθωσης των φόρων γής. Επρόκειτ γιά μιά δραστηριότητα αρκετά επικερδή γιά την αριστκρατία και η πία πρφανώς ήταν ασυμβίβαστη με την δημιυργία μικρών ανεξάρτητων αγρτικών μνάδων. Σ'όλη αυτή την περίδ παρατηρείται μιά κλιμάκωση των πιέσεων γιά την αναδιανμή της γής. Τόσ ι ακτήμνες αγρότες όσ και ι μεγάλι γαικτήμνες καταπατύσαν τμήματα των Εθνικών Γαιών. Συνακόλυθα τα δημόσια έσδα από φόρυς Q επί των Εθνικών Γαιών ακλυθύσαν φθίνυσα πρεία. Η θεσμθέτηση της καθλικής ψηφφρίας τ 1864 λειτύργησε ως μιά πρόσθετη παράμετρς γιά την αναδιανμή υπαγρευόμενη από 10 πλιτικές σκπιμότητες. Τ 1871 όλι ι ενικιαστές Εθνικών Γαιών απκαταστάθηκαν ως ιδικτήτες γής με πλύ χαμηλό κόστς. Τ κράτς πρσαρμζόμεν πρς τα νέα δεδμένα άλλαξε τη βάση της φρλγίας. Οι έγγειι φόρι

αντικαταστάθηκαν από φόρυς επί των υπζυγίων κτηνών.- 1^ Παράλληλα όμως τ κράτς ενθάρρυνε θερμά την καλλιέργεια εμπρευματικών πρϊόντων και άρχισε να μεταφέρει τ κέντρ βάρυς τυ φρλγικύ συστήματς στη σφαίρα της κυκλφρίας. Τ άλμα των εισαγωγικών και εξαγωγικών δασμών πυ σημειώνεται στη δεκαετία τυ 1880 πρέπει να ιδωθεί περισσότερ από τη σκπιά των χρηματδτικών αναγκών τυ κράτυς και λιγότερ ως αλλαγή ικνμικής στρατηγικής. Η παραπάνω διευθέτηση βεβαίως έλυσε τ αγρτικό ζήτημα της χώρας όσν αφρά τις μέχρι τότε απελευθερωθείσες περιχές. Με τηγ πρσάρτηση όμως της Θεσσαλίας και μέρυς της Ηπείρυ τ 1881 πρέκυψε μιά νέα εκδχή αγρτικύ ζητήματς. Η πεδιάδα της Θεσσαλίας ήταν ργανωμένη στη βάση μεγάλων φευδαλικών κτημάτων τα απκαλύμενα τσιφλίκια. Η ιδιαιτερότητα όμως τυ πρβλήματς πήγαζε από τ γεγνός ότι ι κάτχι των τσιφλικικών γαιών ήταν πλύσιι Ελληνες πρερχόμενι από τη διασπρά. Επωφελύμενι μίας συμφωνίας μεταξύ τυ ελληνικύ κράτυς και των Οθωμανών αγόρασαν αυτές τις εκτάσεις από τυς Τύρκυς πρκατόχυς τυς σε χρηματιστήρια τυ εξωτερικύ. Η αλλαγή ιδικτησίας των κτημάτων και σ'αυτή την περίπτωση δεν φαίνεται να επηρέασε, στην αρχή τυλάχιστν, τ πρϋπάρχν κλληγικό σύστημα. 15 Πρδευτικά όμως ι Ελληνες γαικτήμνες άρχισαν να αμφισβητύν τ δικαίωμα κληρνμικότητας των κλληγικών σχέσεων επιδιώκντας μ'αυτό τν τρόπ μιά πιό φιλελεύθερη χρήση της γής. Τ γεγνός αυτό ενίσχυσε περισσότερ την

ανησυχία ανάμεσα στυς αγρότες και δήγησε σε σβαρές αναταραχές στην πρώτη δεκαετία τυ 20 υ αιώνα. Απκρύφωμα των αναταραχών απτέλεσε η εξέγερση τυ Κιλελέρ τυ 1910 η πία παρά τ γεγνός ότι χτυπήθηκε βίαια εξανάγκασε τυς γαικτήμνες σε μιά επαναθεώρηση των μακρχρόνιων βλέψεων τυς. Η απάντηση δόθηκε με μιά πρσπάθεια μεταφράς τυ πλύτυ τυς από τν υπαίθρι στυς αστικύς χώρυς. Ετσι ενώ στην αρχή ι γαικτήμνες εναντιώθηκαν έντνα στις διεκδικήσεις των κλλήγων στ τέλς απδέχτηκαν την 17 αναδιανμή της γης. Η αγρτική μεταρρύθμιση θεσμθετήθηκε τ 1917 αλλά η διάλυση των τσιφλικιών άρχισε να υλπιείται μετά την Μικρασιατική καταστρφή και την άφιξη των πρσφύγων. Η μεταρρύθμιση ανέδειξε την μικρής κλίμακας αγρτική μνάδα ως την επικρατύσα μρφή παραγωγής στην ελληνική ύπαιθρ. Στα βασικά της χαρακτηριστικά η μρφή αυτή παραγωγής παραμένει αναλίωτη μέχρι τις μέρες μας. Από την παραπάνω περιγραφή γίνεται φανερό ότι μέχρι τη δεκαετία τυ 1920 τύπς (modality) της εκμετάλλευσης στην ελληνική ύπαιθρ παρέμεινε υσιωδώς αμετάβλητς. Σ'όλες τις περιπτώσεις, όταν δηλαδή τ κράτς διατηρύσε την κυριότητα της γης, αργότερα όταν η εθνική γή κατανεμήθηκε σε μικρά αγρκτήματα και τέλς με την εμφάνιση των τσιφλικιών η απόσπαση τυ πλενάσματς πραγματπιύνταν με τρόπ άμεσ. Οι αγρότες εξαναγκάζνταν πλιτικά να εγκαταλείπυν ένα μέρς από τ πρ'ίόγ τυς. Τ αγρτικό πλεόνασμα έπαιρνε τη διπλή μρφή φόρυ/γαιπρσόδυ. Φευδαρχική πρόσδς και

φρλγική πρόσδς αντιπρσώπευαν αντίστιχα απκεντρωμένες/συγκεντρωμένες μρφές ιδιπίησης. Αλλά ακόμα και μετά τη διανμή της γής τυ 1920 κάπις θα μπρύσε να ισχυριστεί ότι τύπς της εκμετάλλευσης δεν παρυσίασε θεμελιώδεις α\\α ίές. Οπως είναι γνωστό η απαλλτρίωση των γαικτημόνων έγινε κατόπιν απζημίωσης. Από τη μιά μεριά ι πρώην κλλήγι απέκτησαν νμικά δικαιώματα γης ενώ ταυτόχρνα ρέθηκαν χρεωμένι στ πιστωτικό σύστημα τ πί τυς πρσέφερε τα κνδύλια γιά την αγρά της γής. Από την άλλη μεριά ι πρώην γαικτήμνες εμφανίστηκαν ως κάτχι κρατικών μλγιών δηλαδή ως πιστωτές τυ δημσίυ.-^ Η κατχή των μλγιών τυς επέτρεπε να διεκδικύν μέρς των εσόδων τυ κρατικύ πρϋπλγισμύ. Πρφανώς, τα εισδήματα των γαικτημόνων απτελύσαν μέρς τυ γεωργικύ πλενάσματς πυ πήγαζε από ξεπερασμένες σχέσεις έγγειας ιδικτησίας. ^ Τ γεγνός ότι τ πλεόνασμα εμφανίζεται στη σφαίρα της κυκλφρίας σηματδτεί τ χαρακτηριστικό της περιόδυ ως μεταβατικής. Πράγματι, μετά τη νμισματική κρίση τυ 190 τα χρεώγραφα των γαικτημόνων έχασαν σημαντικό μερίδι της αξίας τυς. Στη συνέχεια δυό φρές, τ 196 και τ 1947, τ κράτς διέγραψε μέρς των χρεών πυ σχετιζόταν με την απόκτηση της ΟΛ γής.^ Από αρκετά νωρίτερα όμως σημειώνεται μιά μεταβλή των μρφών κρατικής παρέμβασης στν αγρτικό τμέα. Ακλυθώντας τη δημιυργία μικρών ανεξάρτητων αγρτικών μνάδων τ κράτς άρχισε να ρυθμίζει τις συνθήκες παραγωγής

στην ύπαιθρ με τη χρήση πιστωτικής και εισδηματικής (κυρίως τιμών) πλιτικής. Η νέα πλιτική επέτρεψε στ κράτς να στηρίζεται σε πιό έμμεσυς τρόπυς γιά την απόσπαση τυ αγρτικύ πλενάσματς. Καθώς αυτί ι τρόπι πρϋπθέτυν εκτεταμένες σχέσεις αγράς απόκτησαν σπυδαιότητα μόλις μετά τ δεύτερ παγκόσμι πόλεμ. Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις λιπόν η αγρτική μεταρρύθμιση δεν φαίνεται να επηρέασε άμεσα τν κλειστό χαρακτήρα των αγρτικών νικκυριών της υπαίθρυ. Η παραγωγή στ χωριό γινόταν με στόχ την άμεση ικανπίηση των αναγκών ενώ ι σχέσεις αγράς έπαιζαν περιθωριακό ρόλ. Υπάρχει μιά πλατειά μγνωμία μεταξύ των Ελλήνων συγγραφέων ότι η εμπρευματπίηση τυ αγρτικύ πρϊόντς πρχώρησε με πλύ βραδύ ρυθμό μέχρι την έκρηξη τυ δευτέρυ παγκσμίυ πλέμυ. Εχει υπλγιστεί ότι τ 199 τ 80% των καταναλωτικών αναγκών και τ 85% των παραγωγικών δαπανών καλύπτνταν απ την εσωτερική λειτυργία τυ νικκυρι υ. "* Ανάλγες εκτιμήσεις ανεβάζυν τ λόγ της αυτκατανάλωσης πρς την εμπρευματική παραγωγή γιά την ίδια περίδ στ ύψς 70/0.*" Μιά πρσεκτική ανάλυση της διάρθρωσης των καλλιεργειών πυ επικρατύσαν στν μεσπόλεμ δηγεί στα ίδια συμπεράσματα. Σύμφωνα με την απγραφή ^εωρ^ίας τυ 1929 ι παραγωγικές εκτάσεις κατανέμνταν στις παρακάτω 24 χρήσεις.* 4 *

Πίνακας Α-1 Διάρθρωση καλλιεργειών γεωργικής απγραφής 1929. Παραγωγικές εκτάσεις 5.959.871 στρ. Μη καλλιεργήσιμι βσκότπι (-)9.212.515 στρ. Καλλιεργήσιμες εκτάσεις 26.747.56 στρ. - σιτηρά {σι τ άρι) - βιμηχανικά φυτά - φυτείες (καπνός) (βαμβάκι) αμπέλια σταφυλιών "" σταφίδας δενδρφυτείες - βσκότπι (καλλιεργήσιμι) - ζωτρφικά πρϊόντα - λειμώνες θεριστύ χόρτυ - όσπρια, φρέσκα κηπευτ. κλπ. - αγραναπαύσεις - άλλες καλλιέργειες: (κυρίως ετήσια φυτά και αραιά δένδρα) στρέμματα 10.10.97 (5.007.845) 1.440.21 (1.012.28) (202.62).67.1 (1.71.282) (590.06) (1.675.986) 1.948.662 627.60 580.05 950.555 5.572.950 1.678.899 πσστό ως πρς τ ι ς καλλ/σιμες εκτάσεις 8.5 (18,7) 5, 1,6 (2,2) - 11,8,5 20,8 6, Πηγή : Απγραφή γεωργίας, 1929

21 Τα δεδμένα τυ παραπάγω πίνακα μας δηγύν στα επόμενα συμπεράσματα. Πρώτν, ι απκλειστικά εμπρευματικές καλλιέργειες (βιμηχανικά φυτά + σταφιδάμπελι) καλύπτυν μόλις τ 7,5% της καλλιεργήσιμης επιφάνειας. Αν και σημαντικές πσότητες πρϊόντων των δενδρφυτειών και των υπλίπων αμπελώνων πρρίζνταν επίσης γιά την αγρά ωστόσ δεν πρέπει γα μας διαφεύγει τ γεγνός ότι πρόκειται γιά τ πλεόνασμα της παραγωγής αυτών των κατηγριών χρήσεων γής. Σημειώνεται ότι τ 89,9% των αμιγών δενδρφυτειών αφρά περιβόλια με ελαιόδενδρα. Δεύτερν, τ πσστό των σιτηρών και ειδικά τυ σιταριύ (18,7% επί της καλλιεργήσιμης επιφάνειας) κρίνεται αρκετά χαμηλό δεδμένυ ότι τ σιτάρι απτελύσε τ βασικό είδς διατρφής τυ πληθυσμύ. Αναλγιζόμενι ότι την ίδια περίδ η χώρα εισήγαγε τεράστιες πσότητες σιτηρών ενώ σημαντικές εκτάσεις στ εσωτερικό της πρρίζνταν γιά βσκότπυς συνάγεται αβίαστα τ συμπέρασμα ότι τ χωριό παρήγαγε τρόφιμα γιά τις δικές τυ ανάγκες, αδιαφρώντας γιά τη διατρφή της πόλης. Τρίτν, ι χρήσεις γης πυ αφρύν εισρές γιά τ ζωικό κεφάλαι τυ νικκυριύ απτελύν την κυρίαρχη κατηγρία. Ενώ στν πίνακα φαίνεται ότι τ πσστό της γής πυ αφιερώνεται γιά την διατρφή των ζώων ανέρχεται σε 11,8% ωστόσ εδώ θα πρέπει να πρσθέσυμε 5, εκατ. περίπυ στρέμματα (πσστό 51,% των σιτηρών) τα πία καλύπτνταν με βίκ, καλαμπόκι, σίκαλη και κριθάρι. 25 Ετσι τ πσστό

της γης πυ πρριζόταν για την διατρφή τυ ζωικύ κεφαλαίυ ανέρχεται συνλικά σε 1,5% της καλλιεργήσιμης επιφάνειας. Τ στιχεί αυτό σηματδτεί την πρωτεύυσα θέση πυ κατείχε η κτηντρφία στην πρπλεμική περίδ, σε αντίθεση με την μεταπλεμική όπυ η φυτική παραγωγή απέκτησε τ πρβάδισμα υπηρετώντας τις ανάγκες της εκβιμηχάνισης. 26 Περιττό βέβαια να τνιστεί ότι τ πλεόνασμα σε κρέας και γαλακτκμικά πρϊόντα έπαιρνε τη μρφή τυ εμπρεύματς. Ωστόσ η στενή σύνδεση μεταξύ φυτικής και κτηντρφικής παραγωγής σε μικρής κλίμακας αγρτικές μνάδες υπγραμμίζει την έλλειψη εξειδίκευσης, χαρακτηριστικό πυ είναι συνυφασμέν με την απυσία εκτεταμένων σχέσεων ανταλλαγής. Τέλς, τ πσστό 20,8% των αγραναπαύσεων, αν και μάλλν υπερτιμημέν λόγω της μεθδλγίας της απγραφής είναι υπερβλικά υψηλό και κατά συνέπεια ενδεικτικό μη εντατικής γεωργίας. Τ υψηλό αυτό πσστό υπδηλώνει ότι η απόδση της γής εξαρτώνταν πρωταρχικά από τις φυσικές συνθήκες παρά από τις τεχνικές και μεθόδυς παραγωγής. Σήμερα η εντατική χρησιμπίηση λιπασμάτων σε συνδυασμό με τ σύστημα των εναλλασσόμενων καλλιεργειών έχει εξαλλείψει υσιαστικά την έννια της αγρανάπαυσης. Οσν αφρά τώρα τις τεχνικές παραγωγής της περιόδυ είναι εύκλ να υπστηριχτεί ότι βρίσκνταν σε πρωτόγν επίπεδ. Σε σύνλ 528.782 apóxpuw πυ υπήρχαν στη χώρα τ 1929, τα 700 μόν ήταν βενζινάρτρα (πσστό 0,1%) ενώ 286.54 άρτρα ήταν ξύλινα και 241.548 σιδερένια. Η άρωση

2 γινόταν απκλειστικά σχεδόν με ζώα στα πία κυριαρχύσαν ta βειδή. Από τα 81.059 βειδών της περιόδυ τα 59.05 ήταν αρσενικί βόες και τα 25.091 μη αμελγόμενες αγελάδες πυ επίσης χρησιμπιύνταν γιά καλλιέργεια και μεταφρά. Η χρήση ανόργανων λιπασμάτων ήταν εξαιρετικά περιρισμένη ενώ όπως είδαμε ι αγραναπαύσεις και τα φυσικά λιπάσματα απκαθιστύσαν τη φυσιλγική γνιμότητα της γής. Κντλγίς, υπήρχε άμεση αντιστιχία μεταξύ των υπανάπτυκτων μεθόδων παραγωγής και της δμής των καλλιεργειών ενδεικτική συνθηκών φυσικής ικνμίας. 1. Η ανάπτυξη της βιμηχανίας. Μέχρι τ τελευταί τέταρτ τυ Ιθ 1^ αιώνα βιμηχανικός τμέας με τη σημερινή τυ éwoia ήταν ανύπαρκτς. Η συντριπτική πλειψηφία τυ πληθυσμύ ήταν απασχλημένη σε δραστηριότητες τυ πρωτγενή τμέα ενώ δευτεργενής απρρφύσε τ 10% μόλις τυ ικνμικά ενεργύ πληθυσμύ.*** Με τηγ εξαίρεση ενός ελάχιστυ αριθμύ βιτεχνικών και μεταλλευτικών επιχειρήσεων πυ απασχλύσαν μισθωτή εργασία, βιμηχανική απασχόληση σήμαινε κυρίως επαγγέλματα όπως σιδεράδες, μυλωνάδες, κατασκευαστές κάρρων κλπ.. 29 Από έναν πίνακα κατάταξης τυ ενεργύ πληθυσμύ σύμφωνα με τη θέση στ επάγγελμα πυ μας δίνει Κρδάτς μαθαίνυμε ότι στα 1870 ι βιμήχανι ήταν περισσότερι από

τυς εργάτες, σχεδόν διπλάσιι. Μ Αν και όρς εργάτες δεν πρσδιρίζεται επακριβώς στις στατιστικές της επχής και αριθμός τυς εμφανίζεται διγκωμένς παρ'όλα αυτά δεν ξεπερνάει την κατηγρία των ικιακών βηθών, υπηρετών, μπακαλόπαιδων κλπ.. 1 Μιά πρώτη απόπειρα βιμηχανικής ργάνωσης καπιταλιστικύ χαρακτήρα σημειώθηκε στ τελευταί τέταρτ τυ αιώνα η πία όμως απδείχτηκε θνησιγενής. Παρά τ φιλόδξ πρόγραμμα έργων υπδμής και την κατακόρυφη αύξηση των εισαγωγικών δασμών της διακυβέρνησης Τρικύπη, ι περισσότερες από τις επιχειρήσεις ι πίες δημιυργήθηκαν σ'αυτό τ διάστημα χρεωκπησαν.-** 0 μνός τμέας πυ έδειξε μιά σχετική ανθεκτικότητα ήταν μεταλλευτικός κι από αυτόν μόν ι επιχειρήσεις πυ είχαν εξαγωγικό πρσανατλισμό και στηρίζνταν στην ξένη χρηματδότηση.-" Οι κλάδι πυ είχαν ργανική σχέση με την ελληνική ικνμία στυς τμείς της γι χρηματδότησης και της αγράς πρϊόντς έχασαν γρήγρα τ δυναμισμό τυς και βυθίστηκαν στην κρίση της δεκαετίας τυ '90 πυ αγκάλιασε λόκληρη την ικνμία. Υπάρχυν έκδηλι πειρασμί γιά την απόδση της βιμηχανικής κρίσης αυτής της περιόδυ σε συγκυριακύς παράγντες. Ωστόσ θα συμφωνύσαμε περισσότερ με την αιρετική άπψη τυ Αγιάνγλυ πυ απδίδει την απτυχία της πρώτης απόπειρας εκβιμηχάνισης στην απυσία των γενικών όρων γιά κεφαλαιακή συσσώρευση. Οι φευδαρχικές σχέσεις στην ύπαιθρ δημιυργύσαν ένα εχθρικό περιβάλλν γιά

βιμηχανική ανάπτυξη πυ εκφραζόταν σε δύ επίπεδα. Πρώτν, τ σύστημα των τσιφλικιών και η καταβλή της γαιπρσόδυ από τυς μικρϊδικτήτες σε είδς συντηρύσαν τ καθεστώς της φυσικής ικνμίας, περιόριζαν τις συναλλαγές και την κυκλφρία τυ χρήματς γεγνός πυ είχε δυσμενείς επιπτώσεις τόσ στην έκταση όσ και στην συνχή της ψ. εσωτερικής αγράς.-" Κατά δεύτερ λόγ ι πρκαπιταλιστικές σχέσεις λειτύργησαν αρνητικά γιά τη βιμηχανία μέσ τυ πλιτικύ επιπέδυ. 6 Οι τεράστιες και συνεχείς χρηματδτικές ανάγκες τυ ελληνικύ κράτυς τ δήγησαν σε στενή σύνδεση και εξάρτηση από τ παρικιακό "κεφάλαι". Οι επενδυτικές επιλγές αυτύ τυ κεφαλαίυ δημιύργησαν μιά στενή επικάλυψη συμφερόντων της έγγειας ιδικτησίας και τυ τραπεζιτικύ τμέα πυ αντιστρατεύνταν την εκβιμηχάνιση. Ενώ δηλαδή ξένς ανταγωνισμός και ι αντίξες εσωτερικές συνθήκες πυ απέρρεαν από την καθυστέρηση διάλυσης της φυσικής ικνμίας απαιτύσαν μιά συνεχή ρή πόρων από την ύπαιθρ στην βιμηχανία, η πλιτική εκείνης της περιόδυ φαίνεται να είναι ακριβώς η αντίστρφη. Τα βιμηχανικά κέρδη μεταφέρνταν στις τράπεζες με τη μρφή δυσβάστακτων επιτκίων. Απ'αυτή τη σκπιά πιστεύυμε ότι Κρδάτς διαισθάνεται σωστά τηυ κατάσταση -αν και χωρίς να την αναλύει- όταν ισχυρίζεται ότι "τ εμπρικό και εφπλιστικό κεφάλαι είχε πάντα την πρωτκαθεδρία μαζί με τ τραπεζικό στη συνλική εμφάνιση και κινωνική λειτυργ ία τυ ελληνικύ καπι ταλισμύ". -^

26 Ο πρώτς παγκόσμις πόλεμς μπρεί να θεωρηθεί σταθμός στην εκ 1 μη χάνι. ση της χώρας γιατί ι πρσπάθειες πυ σημειώθηκαν παρυσίασαν συνέχεια. ΑΥ και ι αιτίες ι πίες πρκάλεσαν την έξαρση της βιμηχανικής δραστηριότητας αυτής της περιόδυ δεν ήταν μόνιμες ωστόσ η διάλυση της φευδαρχίας πυ επακλύθησε καθώς και η βιμηχανική πλιτική υπκατάστασης εισαγωγών πυ υιθετήθηκε δημιύργησαν ευνϊκότερες πρϋπθέσεις. Ειδικά στη δεκαετία τυ 1920 σημειώνεται εντυπωσιακή αύξηση τυ βιμηχανικύ πρϊόντς, τ πί μέσα σε 11 χρόνια υπερδιπλασιάστηκε. 41 Τις εξελίξεις όμως αυτές πρέπει να τις αντιμετωπίσυμε με επιφυλάξεις. Η αύξηση τυ βιμηχανικύ πρϊόντς φείλεται κυρίως στν γρήγρ πλλαπλασιασμό μικρσκπικών επιχειρήσεων πυ αφρύν την ελαφριά βιμηχανία. Στην υσία πρόκειται γιά φαινόμενα πυ σηματδτύν την ανάπτυξη τυ κινωνικύ καταμερισμύ της εργασίας δηλαδή την καταστρφή της ικιακής χειρτεχνίας και τν πρωταρχικό απχωρισμό των βιμηχανικών δραστηριτήτων από την γεωργία. Τα συμπεράσματα αυτά θεμελιώννται στα δεδμένα τυ παρακάτω πίνακα πυ μας δίνει μιά μακρόχρνη πτική της βιμηχανικής εξέλιξης.

27 Πίνακας Α-2 Αριθμός καταστημάτων και απασχόληση στη μεταπίηση 1 2 4 Ετς Καταστήματα Απασχόληση Μέσ μέγεθς καταστ Μέσ μέγεθς πρόσθετων καταστημάτων 1920.811 154.6 4,57 4,57 190 67.589 22.91,1 2,05 1951 81.417 296.169,6 5,22 1958 110.584 461.464 4,17 5,67 196 124.1 516.58 4,16 4,07 1978 128.646 667.050 5,18,4 1984 144.46 684.145 4,7 0,81 Πηγές : α) Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδς: Απγραφή βιμηχανίας βιτεχνίας 1920,190. β) Συνπτική Στατιστική Επετηρίδα της Ελλάδς τυ 1954. γ) ΕΣΥΕ : Απγραφή βιμηχανικών και εμπρικών καταστημάτων 1958, 196, 1978, 1984. Η διαπίστωση των βασικών χαρακτηριστικών τυ παραπάνω πίνακα δεν απαιτεί ιδιαίτερες ικνμικές γνώσεις. Πρώτν μπρύμε να δύμε ότι η δημιυργία βιμηχανικών καταστημάτων είναι ταχύτερη αναλγικά από την άνδ της βιμηχανικής απασχόλησης. Από τ 1920 μέχρι τ 196 η πσστιαία αύξηση

των βιμηχανικών μνάδων ήταν 267,0% ενώ της απασχόλησης 24,0%. Η ταχύτερη ανάπτυξη των βιμηχανικών καταστημάτων από την αντίστιχη της απασχόλησης σημαίνει ότι ι μνάδες πυ αντιστιχύν στην διαφρά μεταξύ των περιόδων έχυν μέσ μέγεθς μικρότερ των ήδη υπαρχυσών. Πράγματι όπως φαίνεται από την τρίτη στήλη τυ πίνακα τ μέσ μέγεθς των βιμηχανικών καταστημάτων παραμένει μικρότερ τυ 1920 γιά 40 περίπυ χρόνια. Η τάση αυτή αντιστρέφεται μόλις στη δεκαετία τυ '60. Περισσότερ απκαλυπτική των ίδιων χαρακτηριστικών είναι η στήλη 4 η πία μας δίνει τν αριθμό των απασχλυμένων στην καθαρή πρσαύξηση των επιχειρήσεων. Ως τ 196, αριθμός αυτός φτάνει τα 5,67 άτμα δηλαδή μόλις και υπερβαίνει τ όρι των 5 απασχλυμένων πυ χρησιμπιείται συμβατικά γιά τν πρσδιρισμό της Απλής Εμπρευματικής Παραγωγής. Αντίθετα μιά πιτική μεταβλή σημειώνεται μετά τ 196 όταν αριθμός αυτός φτάνει τα 1,9 άτμα ανά επιχείρηση. Αξίζει να σημειώσυμε εδώ ότι μετά τ 1978 παρατηρείται μια εντυπωσιακή πτώση τυ μέσυ μεγέθυς τωυ πρόσθετων καταστημάτων. Τ φαινόμεν αυτό πρέπει να απδθεί κατά κύρι λόγ στην μείωση της απασχόλησης (κλείσιμ ή απλύσεις) στις μεγάλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις λόγω της ικνμικής συγκυρίας. Αν και δεν απκλείεται μια διάσπαση και απκέντρωση των παραγωγικών διαδικασιών των μεγάλων μνάδων παραγωγής - η αύξηση τυ αριθμύ των καταστημάτων δικαιλγεί κάτι τέτι- ωστόσ βαθμός πτώσης τυ μέσυ

μεγέθυς απασχόλησης είναι ακατανόητς έξω από τα πλαίσια της ικνμικής κρίσης. Ολα αυτά βέβαια δεγ σημαίνυν ότι από τ 1920 μέχρι τ 196 η ίδρυση καπιταλιστικών βιμηχανικών μνάδων είναι ανύπαρκτη ή ότι ι υπάρχυσες ήδη καπιταλιστικές σταματύν να αναπτύσσνται. Τέτια χαρακτηριστικά δεν μπρύν να φανύν από τα στιχεία τυ πίνακα. Αυτό πυ τα δεδμένα υπδεικνύυν είγαι ότι η ανάπτυξη τυ βιμηχανικύ τμέα ήταν πρωταρχικά εκτατική με τηγ έννια ότι πραγματπιήθηκε μέσα από την αριθμητική επέκταση των επιχειρήσεων παρά μέσα από την εσωτερική τυς ανάπτυξη. Μιά σημαντική αντιστρφή σημειώνεται γύρω στα 1960 όταν ρυθμός αύξησης των βιμηχανικών καταστημάτων πέφτει κατακόρυφα. Την ίδια περίδ βέβαια η βιμηχανική παραγωγή ανερχόταν αλματωδώς. Πρόκειται όπως θα δύμε παρακάτω γιά τ πέρασμα από τ εκτατικό σύστημα ανάπτυξης στ εντατικό.^ Η μετάβαση αυτή είχε πλλαπλές και αντιφατικές επιδράσεις στν πρκαπιταλιστικό τμέα τις πίες μελετάμε στα κεφάλαια και 4. Γιά την ώρα στρέφυμε την πρσχή μας σε έναν εξωγενή παράγντα πυ σημειώθηκε κατά τη διάρκεια τυ μεσπλέμυ και πυ είχε, κατά τη γνώμη μας, σημαντικά απτελέσματα στην ανάπτυξη των σχέσεων παραγωγής στην Ελλάδα. Αναφερόμαστε στην Μικρασιατική καταστρφή και τις επιπτώσεις της στην ικνμία.

1.4 Η Μικρασιατική καταστρφή: δημγραφικές μεταβλές και ένταση των πληθυσμιακών πιέσεων. Η δεκαετία τυ 1920 απτελεί καθριστική περίδ στη διαμόρφωση της ιστρίας της νεώτερης Ελλάδας. Η ήττα των ελληνικών στρατευμάτων από τυς νεότυρκυς τυ Κεμάλ Ατατύρκ τ 1922 έβαλε τέρμα στις επεκτατικές βλέψεις τυ ελληνικύ κράτυς. Ενα χρόν αργότερα τ 192 με τη συνθήκη της Λωζάνης καθρίστηκε η ελληνική επικράτεια με τη σημερινή της μρφή. Η στρατιωτική όμως περιπέτεια της Μικράς Ασίας συνδεύτηκε από μαζικές πληθυσμιακές ανακατατάξεις ι πίες, σε συνδυασμό με την αγρτική μεταρρύθμιση πυ επακλύθησε, άφησαν βαθειά ίχνη στη μεταγενέστερη ανάπτυξη της χώρας.,η μέχρι σήμερα μελέτη τωγ επιπτώσεων τυ πρσφυγικύ πληθυσμύ στην ελληνική ικνμία έχει γίγει κυρίως από τη σκπιά των πστικών απτελεσμάτων. Συχνά γίγεται αναφρά στις τεράστιες δαπάνες τυ κράτυς γιά την απκατάσταση των πρσφύγων ή γιά την καινύργια πνή πυ δόθηκε από τυς τελευταίυς στυς τμείς της γεωργίας, τυ εμπρίυ και πρπαντός της βιμηχανίας.^ Μιά σημαντική όμως πτυχή τυ πρσφυγικύ ζητήματς έχει κατά έγα εντελώς περίεργ τρόπ παραγνωριστεί. Πρόκειται γιά τα πλλαπλά δημγραφικά πρβλήματα πυ δημιυργήθηκαν με την άφιξη των πρσφύγων, τα πία όπως θα πρσπαθήσυμε γα δείξυμε, άσκησαν βαθειές και μακρχρόνιες επιδράσεις στην ικνμική διάρθρωση της χώρας.

Ι. Σύμφωνα με όλυς τυς υπλγισμύς, κατά τη διάρκεια τωγ εχθρπραξιών αλλά κυρίως στη συνέχεια μετά τη συμφωνία περί ανταλλαγής των πληθυσμών ι πρόσφυγες πυ ήρθαν στην Ελλάδα πλησίαζαν τ 1,5 εκατμμύρι. Ταυτόχρνα γύρω στις 600.000, Οθωμανί στην πλειψηφία τυς, εγκατέλειψαν τα βόρεια διαμερίσματα της χώρας. Οι εκτιμήσεις της Στατιστικής Υπηρεσίας ανεβάζυν την καθαρή πληθυσμιακή αύξηση μέσα σ'ένα χρόν στις 865.000 κατίκυς. Γιά τν πληθυσμό της χώρας τυ 1922 η αύξηση αυτή αντιπρσώπευε μιά πσστιαία μεταβλή της τάξης τυ 17%. Αναμφίβλα, πρόκειται γιά τεράστια πληθυσμιακή μεταβλή η πία λόγω και τυ ξαφνικύ της χαρακτήρα δημιύργησε έντνα πρβλήματα στέγης και ικνμικής επιβίωσης. Στη δεκαετία τυ 1920 η Ελλάδα εξακλυθύσε να είναι πρωταρχικά μιά αγρτική χώρα. Τα αστικά κέντρα δεν παρυσίαζαν αξιόλγη εκβιμηχάνιση σύνλ τυ πρσφυγικύ πληθυσμύ. ικανή γα απρρφήσει τ Οι εξακόσιες και πλέν χιλιάδες πρόσφυγες πυ εγκαταστάθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα διαβίωναν κάτω από άθλιες συνθήκες. Αναγκαστικά ι μισί περίπυ των πρσφύγων τπθετήθηκαν στν αγρτικό χώρ. Η επιλγή της βόρειας Ελλάδας παρυσιάζει κάπι ενδιαφέρν. Εχει υπστηριχτεί ότι η επιλγή της βόρειας χώρας ως τόπυ εγκατάστασης τυ πρσφυγικύ πληθυσμύ της υπαίθρυ έγινε με κριτήρια εθνικής πλιτικής.* Κατά τυς ισχυρισμύς η πλιτική αυτή απσκπύσε στη ριζική ανατρπή

τωγ πληθυσμιακών αναλγιών της Μακεδνίας υπέρ τυ ελληνικύ στιχείυ. Παρά τ γεγνός ότι τ Μακεδόνικ Ζήτημα ήταν έντν αυτή τηυ περίδ η άπψη αυτή πρέπει να αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό. Κατ'αρχήν θα πρέπει να επισημάνυμε ότι η γεωλγική διαμόρφωση της Ελλάδας δεν άφηνε περιθώρια γιά μιά εκτατική εξάπλωση τυ αγρτικύ πληθυσμύ. Εξ αιτίας αυτής της ιδιμρφίας ι πεδινές περιχές της νότιας και κεντρικής χώρας ήταν ήδη αρκετά 48 πυκνκατικημένες. Κάτω από τ βάρς των περιστάσεων και με σκπό την διευκόλυνση της εγκατάστασης των πρσφύγων τ κράτς αναγκάστηκε να επισπεύσει την αγρτική μεταρρύθμιση. Ομως επρόκειτ γιά αναδιανμή γής και όχι δημιυργία καινύργιυ χώρυ. Τ μόν κενό πυ δημιυργήθηκε φειλόταν στην απχώρηση των ξένων μειντήτων από τα βόρεια διαμερίσματα. Η επιλγή λιπόν τυ χώρυ υπαγρεύτηκε και από τη λγική της εξασφάλισης στιχειωδώς των ικνμικών όρων επιβίωσης τυ πληθυσμύ πράγμα πυ φαινόταν αρκετά πρβληματικό σε άλλες αγρτικές ζώνες. Χωρίς τηυ πίεση τυ πρσφυγικύ πληθυσμύ τίπτα δευ εμπόδιζε την ανατρπή της πληθυσμιακής σύνθεσης της Μακεδνίας με εσωτερικές πληθυσμιακές μετακινήσεις. Μιά τέτια λύση παρυσίαζε τ πλενέκτημα της παράλληλης απσυμφόρησης της υπόλιπης υπαίθρυ και θα συνέβαλε απφασιστικά στην αύξηση τυ μεγέθυς τυ γεωργικύ κλήρυ. Η παρυσία τυ πρσφυγικύ πληθυσμύ απέτρεψε τέτιες ενέργειες. Σαν απτέλεσμα, συνωστισμός στν αγρτικό χώρ γενικεύτηκε σε όλα τα

διαμερίσματα της χώρας αναδεικνύντας έτσι την μικρής κλίμακας αγρτική μνάδα σε επικρατύσα μρφή παραγωγής στην ύπαιθρ. Με βάση τ μέγεθς της μνάδας παραγωγής και την δμή των καλλιεργειών πυ κυριαρχύσαν στην περίδ τυ μεσπλέμυ έχει εκτιμηθεί ότι τ 50% τυ αγρτικύ πληθυσμύ ήταν πλενάζν. 49 Ανεξάρτητα πάντως από την έκταση τυ τ πρόβλημα της υπαπασχόλησης στην ελληνική ικνμία πρέπει να θεωρείται ως δεδμέν γιά την υπό εξέταση περίδ. Από τις αρχές τυ 20 υ αιώνα εκδηλώνεται έντγ μεταναστευτικό ρεύμα χωρίς να πρκαλέσει ιδιαίτερες ανησυχίες. Μεταξύ 1900 και 1921 αναχωρύσαν κάθε χρόν κατά μέσ όρ (18.88) μετανάστες. 50 Τ ρεύμα αυτό κόπασε μόν μετά τυς περιρισμύς των Η.Π.Α. τ 1921 επιτείνντας μ'αυτό τν τρόπ τα πληθυσμιακά αδιέξδα. II. Η πληθυσμιακή αύξηση της περιόδυ συνέπεσε και με μιά κατακόρυφη πτώση τυ ρυθμύ αστικπίησης. Μέχρι τ τελευταί τέταρτ τυ 19 cu αιώνα ι πόλεις δεν συγκέντρωναν παραπάνω από τ 10% τυ πληθυσμύ της χώρας. 51 Τα αστικά κέντρα αυτής της περιόδυ απτελύσαν τ χώρ διαμνής της κινωνικής ελίτ στην πία υπάγνταν η παλιά αριστκρατία, η κρατική γραφεικρατία, η διανόηση, ι χρηματιστές και ι έμπρι. Από τ 1880 και μετά παρατηρείται μιά γρήγρη μεταβλή της κατανμής τυ πληθυσμύ υπέρ των αστικών κέντρων.

4 Πίνακας A- Διαχρνική εξέλιξη τυ αστικύ πληθυσμύ της χώρας Ετς 188 1889 1896 1907 1920 192 1928 1940 1950 Αστικός πληθυσμός % 12 18 22 24 27.7 6 Πηγές: α) Ευελπίδης, Χ (1950): Οικνμική και κινωνική ιστρία της Ελλάδς. β) ΕΣΥΕ: Ο πληθυσμός της Ελλάδς στν εικστό αιώνα. Οπως όμως φαίνεται από τν πίνακα, τ ρεύμα αστικπίησης ανακόπτεται απότμα μετά τ 192. Ο πληθυσμός των αστικών κέντρων διατηρήθηκε αμετάβλητς ως αναλγία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας τυ '40, όπως δηλαδή διαμρφώθηκε με την εγκατάσταση των πρσφύγων. 52 Η κατακόρυφη πτώση τυ ρυθμύ αστικπίησης δεν μπρεί παρά γα απδθεί κατά κύρι λόγ στην αναδιανμή της γής και στ κλίμα αισιδξίας πυ δημιυργήθηκε βραχυχρόνια στν πληθυσμό της υπαίθρυ. Σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία η αγρτική μεταρρύθμιση έχει χρησιμπιηθεί ως μέσ συγκράτησης τυ αγρτικύ πληθυσμύ στην ύπαιθρ. Στηγ περίπτωση όμως της Ελλάδας και απωθητικός παράγντας πρέπει να είχε κάπια συμμετχή. Ο πρσφυγικός πληθυσμός δημιύργησε υπερκρεσμό στα μεγάλα αστικά κέντρα τα πία απτελύσαν και τυς πόλυς έλξης τυ αγρτικύ πληθυσμύ.

Η εκτεταμένη ανεργία καθώς και ι άθλιες συνθήκες στέγης και διαβίωσης πυ επικρατύσαν απθάρρυναν παραπέρα διεύρυνση των πόλεων. Η τάση αυτή κυριάρχησε μέχρι τ τέλς της ξένης κατχής. Με την έναρξη τυ εμφυλίυ πλέμυ και λόγω κυρίως των πλιτικών διώξεων πληθυσμός της υπαίθρυ άρχισε ξανά να αναζητά καταφύγι στα αστικά κέντρα. Ο ρυθμός όμως στην αρχή ήταν αρκετά βραδύς. Ετσι, η έναρξη της μεταπλεμικής φάσης εκβιμηχάνισης βρήκε την ελληνική ύπαιθρ αρκετά πυκνκατικημένη. III. Τέλς μιά σημαντική δημγραφική μεταβλή πυ παρατηρείται με την άφιξη των πρσφύγων αφρά τυς δείκτες γεννητικότητας. Από τ δεύτερ μισό τυ Ιθ 0-1 αιώνα η γεννητικότητα τυ γηγενή πληθυσμύ της Ελλάδας είχε αρχίσει να διαγράφει φθίγυσα πρεία. Οι γεννήσεις ανά χίλιυς κατίκυς έπεσαν από 28,4 τ 1860 σε 21,2 τ 1921. Οι Ελληνες των παρικιών παρυσίαζαν σε κείνη την περίδ μιά αρκετά υψηλότερη γεννητικότητα σε σχέση με τυς Ελληνες τυ ελλαδικύ χώρυ. Τ χαρακτηριστικό αυτό τ διατήρησαν και μετά την εγκατάσταση τυς στην Ελλάδα. Κάτω από τηγ επίδραση των πρσφύγων δείκτης γεννητικότητας ακλύθησε αντίστρφη πρεία. Τ 191 ι γεννήσεις ανά χίλιυς κατίκυς έφτασαν τις 0,8 και παρέμειναν σε υψηλά επίπεδα γιά λόκληρη τη δεκαετία.^6 Παρά τ γεγνός ότι ρυθμός των γεννήσεων έπεσε στη συνέχεια τα απτελέσματα της δεκαετίας τυ '0 έγιναν αισθητά αρκετά αργότερα με την ωρίμανση τυ πληθυσμύ.

Συνψίζντας χα παραπάνω διαπιστώνυμε ότι κατά τη διάρκεια τυ μεσπλέμυ πραγματπιήθηκαν σημαντικές δημγραφικές μεταβλές ι πίες επηρέασαν τις κατπινές εξελίξεις. Η εγκατάσταση ενός σημαντικύ αριθμύ πρσφύγων στν αγρτικό χώρ επιδείνωσε τα πληθυσμιακά αδιέξδα των πεδινών περιχών και συνέβαλε μ'αυτό τν τρόπ στη δημιυργία μικρσκπικών αγρτικών μνάδων. Τ φάσμα της υπαπασχόλησης απλωνόταν πάνω στην ελληνική ύπαιθρ. Στη δεκαετία τυ 1950, πριν δηλαδή από τν εκσυγχρνισμό της γεωργίας τ πσστό της awzp^iaq υπλγιζόταν μεταξύ 20 και 50%. Ανάλγη όμως ήταν η κατάσταση και στις πόλεις. Μέχρι τ τέλς της δεκαετίας τυ '50 η βιμηχανική ανάπτυξη ήταν σχετικά αργή και παρά τν εκτατικό της χαραχτήρα δεν κατάφερε να απρρφήσει τ πλενάζν εργατικό δυναμικό. Η ανεργία στις πόλεις υπλγίζεται γιά την ίδια περίδ στ 20%. Κάνντας συγκεντρωτικύς υπλγισμύς Τσυκαλάς ανεβάζει τ πσστό της ανεργίας γιά λόκληρη την ικνμία στ 0%.^ Στη συνέχεια όταν η εκβιμηχάνιση επιταχύνθηκε απόκτησε εντατικό χαρακτήρα. Πιό σημαντικό όμως είναι τ γεγνός ότι συνέπεσε με επαναστατικές τεχνλγικές μεταβλές στν πρωτγενή τμέα. Η συνέπεια ήταν ότι τ πρόβλημα της απασχόλησης επιδεινώθηκε μάλλν παρά μετριάστηκε. Στη συνέχεια της ανάλυσης μας θα πρσπαθήσυμε να δείξυμε ότι σχετικός υπερπληθυσμός απτελεί την πιό καθριστική μεταβλητή στην διατήρηση των πρκαπιταλιστικώγ μρφών παραγωγής στην ελληνική ικνμία. Τ θεωρητικό πλαίσι

7 αυτής της πρσέγγισης αναπτύσσεται στ επόμεν κεφάλαι. ΑνακεχραΧα C cjri Στ κεφάλαι αυτό κάνυμε μιά αναδρμή στην εξέλιξη των σχέσεων ιδικτησίας στν αγρτικό χώρ, στ βαθμό εμπρευματπίησης τυ αγρτικύ πρϊόντς και στις επικρατύσες μρφές απόσπασης τυ πλενάσματς στην πρπλεμική περίδ. Αναφερόμαστε ακόμα στα πρώτα στάδια της βιμηχανικής ανάπτυξης, στις συνθήκες πυ την περιέβαλαν και στα χαρακτηριστικά πυ την συνόδεψαν. Ιδιαίτερη σημασία τέλς δίνεται στις δημγραφικές εξελίξεις τυ μεσπλέμυ τις πίες συσχετίζυμε με την εμπέδωση αρχικά και την αναπαραγωγή στη συνέχεια των πρκαπιταλιστικών μρφών παραγωγής.

8 H0U- OCVCXpQpéq: KEKp. Χ 1. Υπάρχυν σβαρές επιφυλάξεις για τ αν η μεγάλη γαικτησία στην Ελλάδα είχε τα χαρακτηριστικά φευδαρχικής ργάνωσης δυτικύ τύπυ ή αν αντίθετα καταγόταν περισσότερ από τν ασιατικό τύπ. Για μια ενδιαφέρυσα συζήτηση επί τυ θέματς δες: Μπιμπίκυ - Αντωνιάδη, Ε (1988): Τ Βυζάντι και Ασιατικός Τρόπς Παραγωγής, Σύγχρνη Επχή. 2. Κρδάτς, Γ (1975): Ιστρία τυ αγρτικύ κινήματς στην Ελλάδα. Μπυκυμάνης, Ε' έκδση.. Τσυκαλάς, Κ (1981): Η ελληνική τραγωδία. Νέα Σύνρα. 4. στ ίδι σελ. 8. 5. Αγιάνγλυ, Π (1982): Τ πέρασμα από τη φευδαρχία στγ καπιταλισμό στην Ελλάδα. 6. Γιά μιά λεπτμερειακή περιγραφή των γεγνότων μεταξύ 1821 και 182 δες Βυρνάς, Τ. Ιστρία της Νεώτερης Ελλάδας, εκδ. Τλίδη. 7. Μυζέλης, Ν (1978): Νεελληνική κινωνία: όψεις υπανάπτυξης. Εξάντας. ' 8. Fr.er.ls, A, F (1986): The greek.omy.in the tw.eait.leth ctury. Cr.o.oni H.elm. 9. Βεργόπυλς, Κ (1975): To αγρτικό ζήτημα στην Ελλάδα. Εξάντας. 10. Μυζέλης, π. π. σελ. 17. Η "καθλική ψηφφρία" ήταν μόν για τν ανδρικό πληθυσμό. 11. Fr.er.is, π. π. σελ. 20 12. Βεργόπυλς, π. π. σελ. 146. 1. Fr.er.is, on. π. σελ. 2 14. Βερέμης, θ (1982): Οικνμία και δικτατρία. Η συγκυρία 1925-1926. Ε.Τ.Ε. 15. Αγιάνγλυ, π. π. σελ. 241.

Τ φαινόμεν αυτό παραλληλίστηκε με τ σύστημα τωγ περιφράξεων στην Αγγλία. Δες Βερνίκς, Ν (1975): Η Ελλάδα μπρστά στη δεκαετία τυ '80. Εξάντας. Βεργόπυλς, Τ αγρτικό ζήτημα... π. π. σελ. 170. Γιά μιά θεωρητική θεμελίωση αυτύ τυ σημείυ δες H.indess, Β και Hirst, Ρ (1975): Precapitalist modes of p duc t.i.oin. RKP. Πυλίόπυλς, Π, (1972): Δημκρατική ή σσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα; Νέι στόχι. Αγιάγγλυ π. π. σελ. 0. Ελεφάντης, Α (1979) : Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. θεμέλι. Ψυχγιός, Δ (1986): Η απόσπαση πλενάσματς από τν αγρτικό χώρ. Διεθνές ικνμικό συνέδρι. ΑΤΕ, τόμς Α. Δες τ συλλγικό έργ τυ Κέντρυ Μαρξιστικών Ερευνών: (1982): Δμικές αλλαγές στην αγρτική ικνμία μας. Σύγχρνη επχή. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδς: Γεωργική και κτηντρφική απγραφή της Ελλάδς 1929. Σχετικά με τν πίνακα πυ παρατίθεται θα πρέπει να επισημάνυμε ότι η συνδυασμένη φυτική παραγωγή και η καλλιέργεια τυ ίδιυ χωραφιύ δύ φρές τ χρόν δημιυργύν κάπια πρβλήματα στυς υπλγισμύς. Τ άθρισμα των καλλιεργειών κατά είδς υπερβαίνει ελαφρά τη συνλική καλλιεργύμενη επιφάνεια. Ετσι αναγκαστικά κάναμε μερικές μαλπιήσεις στα στιχεία ι πίες όμως δεν παραβιάζυν την βασική εικόνα της διάρθρωσης των καλλιεργειών. Η τελευταία κατηγρία πυ σημειώνυμε έχει περισσότερ την έννια τυ στατιστικύ λάθυς αφύ ι συνδυασμένες καλλιέργειες είναι αδύνατ να πρσδιριστύν επακριβώς. Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδς. Γεωργική απγραφή 1950. Δες τυς συγκριτικύς πίνακες κατανμής των σιτηρών 1929 και 1950. Ο Παυλίδης σημειώνει ότι στις αναπτυγμένες χώρες, σε αντίθεση με τις υπανάπτυκτες, η φυτική παραγωγή υπηρετεί την κτηντρφία η πία απτελεί και τν κυρίαρχ κλάδ τυ πρωτγενύς τμέα. Παυλίδης, Σ (1987). Ελληνική ικνμία, τάσεις και εξελίξεις. Γνώσεις. Παρά τ γεγνός ότι η θέση αυτή είναι γιά τη σημερινή περίδ σωστή δεν πρέπει να της απδθεί