Η Περίοδος 1204-1259

Αρκετοί ιστορικοί τοποθετούν την έναρξη της Ύστερης Βυζαντινής περιόδου στον 11ο αιώνα, όταν συντελέστηκαν ριζικές μεταβολές στην εσωτερική ζωή της αυτοκρατορίας (διοίκηση, δικαιοσύνη, οικονομία, στρατό), καθώς και στο εδαφικό της status quo. Παρ' όλα αυτά επιλέχτηκε ως χρονολογία έναρξης της Υστεροβυζαντινής περίοδου το 1204, έτος κατά το οποίο συνέβη το σημαντικότερο ίσως μέχρι τότε γεγονός για την αυτοκρατορία. Η Κωνσταντινούπολη, το κέντρο της αυτοκρατορίας, χάθηκε πρώτη φορά για τους Βυζαντινούς, η βυζαντινή αυτοκρατορία καταλύθηκε από τους λατίνους σταυροφόρους και αντικαταστάθηκε από μια νέα, λατινική, για 57 χρόνια. Επιπλέον, η περίοδος της Λατινοκρατίας επηρέασε α- σφαλώς την εσωτερική εξέλιξη της αυτοκρατορίας με την εισαγωγή φεουδαρχικών στοιχείων σε όλους τους τομείς της βυζαντινής ζωής. Τη σταδιακή εξασθένιση των δομών του βυζαντινού κράτους αφενός και τη μείωση των εδαφών του από τις τουρκικές εισβολές αφετέρου ακολούθησε η πτώση της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα χέρια των Οθωμανών το 1453, οπότε και τοποθετούμε το τέλος της Βυζαντινής περιόδου. Η Περίοδος 1204-1259 Αποφασιστική καμπή για την ιστορία του βυζαντινού κράτους αποτελεί η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας στις 13 Απριλίου 1204. Η πτώση της βασιλίδας των πόλεων, αποτέλεσμα των κατακτητικών σχεδίων των Δυτικών και της εξασθένισης του Βυζαντίου στα τέλη του 12ου αιώνα επισφράγισε τη διάλυση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι λατίνοι κατακτητές αμέσως μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης έσπευσαν να καταλάβουν τα εδάφη που τους είχαν επιδικαστεί με την Partitio Romaniae και να οργανώσουν τις κτήσεις τους σύμφωνα με τα δυτικά φεουδαρχικά πρότυπα. Ένα νέο σύστημα κρατών επρόκειτο να δημιουργηθεί. Tη βυζαντινή αυτοκρατορία αντικατέστησε η λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης που περιλάμβανε τα πέντε όγδοα της πρωτεύουσας, τη Θράκη και τη ΒΔ Μικρά Ασία. Νέος αυτοκράτορας ανακηρύχθηκε ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας. Γύρω της αναπτύχθηκαν πολλά λατινικά κρατίδια που, αν και υποτελή στο Βαλδουίνο, διατήρησαν σχετική αυτονομία. Τα σπουδαιότερα από αυτά ήταν του Βονιφάτιου Μομφερρατικού στη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, καθώς και οι δύο φραγκικές ηγεμονίες στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο αντίστοιχα. Τα μεγαλύτερα οφέλη από τη διανομή της βυζαντινής αυτοκρατορίας αποκόμισαν οι Βενετοί. Στρατηγικά σημεία που εξυπηρετούσαν τα εμπορικά τους συμφέροντα πέρασαν στα χέρια της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, ενώ τα τρία όγδοα της Κωνσταντινούπολης τέθηκαν επίσης υπό τον έλεγχό της. 1

Το νέο κρατικό σύστημα συμπλήρωναν ανεξάρτητα ελληνικά κρατίδια που είχαν κάνει την εμφάνισή τους από τις παραμονές ήδη της Δ' Σταυροφορίας στη Μικρά Ασία, τη Ρόδο και τον ελλαδικό χώρο. Σε αυτά προστέθηκαν μετά την άλωση του 1204 δύο ακόμη ελληνικά κράτη. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας που ίδρυσε στη Μικρά Ασία ο Θεόδωρος Α' Λάσκαρης και η ηγεμονία της Ηπείρου που θεμελίωσε ο Μιχαήλ Α' Δούκας. Στα δύο αυτά κράτη, που διεκδικούσαν το καθένα για τον εαυτό του τον τίτλο του συνεχιστή της βυζαντινής αυτοκρατορίας, κατέφυγαν στην πλειοψηφία τους οι Βυζαντινοί μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στους σταυροφόρους και άρχισαν να οργανώνουν τη δράση τους για την απομάκρυνση των Λατίνων και την ανακατάληψη της πρωτεύουσας. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας κέρδισε τελικά τον τίτλο της "εξόριστης" βυζαντινής αυτοκρατορίας και επανέφερε την έδρα του κράτους στο φυσικό του κέντρο, την Κωνσταντινούπολη. 2

Ίδρυση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους λατίνους σταυροφόρους το 1204 ενίσχυσε τα αντιδυτικά αισθήματα του βυζαντινού λαού λόγω της ξένης κατοχής και κυρίως λόγω της διαφοράς δόγματος με τους κατακτητές. Παρόλο που αρκετοί βυζαντινοί αριστοκράτες και ο λαός στην πλειοψηφία του παρέμειναν στον τόπο τους και ενσωματώθηκαν στο νέο κρατικό μόρφωμα δυτικού τύπου πολλοί κατέφυγαν σε ελεύθερες ακόμη περιοχές. Έτσι, ένας πυρήνας βυζαντινών ισχυρών ακολούθησε το Θεόδωρο Λάσκαρη στη Μικρά Ασία, όπου ο τελευταίος ίδρυσε την "εξόριστη" αυτοκρατορία της Nίκαιας. Ο Θεόδωρος αντλούσε τα δικαιώματά του στον αυτοκρατορικό θρόνο κυρίως από το γεγονός ότι έφερε τον τίτλο του δεσπότη που θεωρούνταν ο επίδοξος διάδοχος. Αν και αρχικά αντιμετώπισε την εχθρότητα του ντόπιου πληθυσμού που θεωρούσε τους κωνσταντινοπολίτες φυγάδες υπεύθυνους για την οικονομική κυρίως εξαθλίωσή του, έγινε τελικά δεκτός στην πόλη της Νίκαιας, πρωτεύουσας της νέας βυζαντινής αυτοκρατορίας. Πρώτο μέλημα του Θεόδωρου ήταν η σταθεροποίηση των συνόρων του νέου κράτους. Αρχικά ηττήθηκε στο Ποιμανηνό το Δεκέμβριο του 1204 από τον αδελφό του λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκο της Φλάνδρας, που σύμφωνα με τη συνθήκη διαμελισμού της αυτοκρατορίας έπρεπε να καταλάβει την περιοχή της Νίκαιας. Ωστόσο, γρήγορα απαλλάχτηκε από το λατινικό κίνδυνο, όταν οι αριστοκράτες της Θράκης σε συνεργασία με το βούλγαρο ηγεμόνα Καλογιάννη επιτέθηκαν κατά των Λατίνων στην Αδριανούπολη. Οι τελευταίοι εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και έσπευσαν στη Θράκη, όπου όμως ηττήθηκαν στις 14 Απριλίου 1205. Ο λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος συνελήφθη αιχμάλωτος και η δύναμη των Φράγκων περιορίστηκε σημαντικά. Μπόρεσε έτσι ο Θεόδωρος να στραφεί εναντίον των ελλήνων αντιπάλων του στη Μικρά Ασία και του σελτζούκου σουλτάνου του Ικονίου. Σταδιακά κατάφερε να υποτάξει τους έλληνες ηγεμόνες της Μικράς Ασίας και να εδραιώσει την κυριαρχία του στη δυτική Μικρά Ασία. Την άνοιξη του 1206 αναγορεύτηκε αυτοκράτορας και το Πάσχα του 1207 στέφθηκε στη Νίκαια από το νεοεκλεγμένο πατριάρχη Μιχαήλ Δ' Αυτωρειανό (1207-14). Η εκλογή νέου πατριάρχη και η αναγόρευση και στέψη νέου αυτοκράτορα επισφράγισαν την ίδρυση της εξόριστης αυτοκρατορίας και κατέστησαν τη Νίκαια πολιτικό και εκκλησιαστικό κέντρο της. Τότε μόνο μπόρεσε ο Θεόδωρος Α' Λάσκαρης να προχωρήσει στην οργάνωση του νέου κράτους. Επέκταση των συνόρων Πρωταρχικός στόχος της εξωτερικής πολιτικής του Θεόδωρου Α' ήταν η αύξηση των ο- ρίων της αυτοκρατορίας της Νίκαιας εις βάρος των Λατίνων, αλλά και των Τούρκων στη Μικρά Ασία και κατ' επέκταση η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, που από το 1204 βρισκόταν στα χέρια των Δυτικών. Στην επίτευξη λοιπόν αυτού του στόχου επικεντρώθηκαν όλες οι επιχειρήσεις του Θεόδωρου. 3

Μετά τη συντριβή των Λατίνων στην Αδριανούπολη και τη σύλληψη του αυτοκράτορα Βαλδουίνου τον Απρίλιο του 1205, ο Θεόδωρος Α' κατάφερε να διώξει τους Φράγκους από τη Μικρά Ασία. Ο Ερρίκος όμως που διαδέχτηκε το Βαλδουίνο στο αυτοκρατορικό αξίωμα αποκατέστησε σε μεγάλο βαθμό τη λατινική κυριαρχία στη Θράκη και ανέλαβε πάλι εκστρατεία στη Μικρά Ασία το 1206. Με τη μεσολάβηση μάλιστα της Βενετίας οι Λατίνοι ανέλαβαν δράση από κοινού με τους Τούρκους του Ικονίου εναντίον του Θεόδωρου. Ο Λάσκαρης έχοντας με το μέρος του μόνο το βασιλιά της Μικρής Αρμενίας Λέοντα (1198/9-1219) κατάφερε να νικήσει το σουλτάνο του Ικονίου την άνοιξη του 1211 στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου. Λίγο αργότερα όμως, στις 15 Οκτωβρίου 1211, ηττήθηκε από τις δυνάμεις του Ερρίκου στη μάχη του ποταμού Ρυνδακού. Οι αψιμαχίες Λατίνων-Βυζαντινών συνεχίστηκαν και επειδή και οι δύο παρατάξεις είχαν εξαντληθεί αποφάσισαν να συνάψουν τελικά ειρήνη. Υπέγραψαν έτσι στα τέλη του 1214 τη συνθήκη του Νυμφαίου, η οποία καθόριζε τα σύνορα ανάμεσα στη βυζαντινή και τη λατινική αυτοκρατορία. Οι Λατίνοι περιορίστηκαν στη ΒΔ γωνιά της Μικράς Ασίας μέχρι το Αδραμύττιο και η υπόλοιπη περιοχή ως τα σύνορα με τους Σελτζούκους έμεινε στην κατοχή των Βυζαντινών της Νίκαιας. Η συνθήκη του Νυμφαίου σήμαινε την αναγνώριση του status quo από τις δύο αυτοκρατορίες και την έναρξη μιας περιόδου σταθερότητας για την αυτοκρατορία της Νίκαιας, που ολοκλήρωσε επιπλέον την κυριαρχία της στην Παφλαγονία των Μεγάλων Κομνηνών. Οργάνωση της νέας αυτοκρατορίας ασική προϋπόθεση για να πετύχει ο Θεόδωρος Α' τον κύριο στόχο της εξωτερικής πολιτικής, την ανακατάληψη δηλαδή της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους, ήταν η σωστή οργάνωση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας. Παρόλο που οι νέες συνθήκες, που προέκυψαν μετά την πτώση της πρωτεύουσας, επέβαλαν κάποιες αλλαγές στη διάρθρωση του κράτους η διοίκηση και η αυτοκρατορική αυλή οργανώθηκαν σύμφωνα με τις παλιές βυζαντινές παραδόσεις. Η σύγκλητος αποκαταστάθηκε παράλληλα με την εκκλησιαστική ιεραρχία στη Νίκαια, ενώ αναβίωσαν και οι αυλικές τελετουργίες. Η διοίκηση και ο στρατός στελεχώθηκαν από αριστοκράτες πρόσφυγες της Κωνσταντινούπολης που ήταν εξοικειωμένοι με τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων, εφόσον είχαν υπηρετήσει σε ανάλογες θέσεις στο παρελθόν, αλλά και από πρόσφυγες άλλων περιοχών που κατέφυγαν στη Νίκαια. Για να τους ανταμείψει για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν ο Θεόδωρος τους διέθετε μόνο γη. Έτσι, όλος ο διοικητικός και στρατιωτικός μηχανισμός της νέας αυτοκρατορίας στηρίχτηκε στην αγροτική πολιτική των Λασκάρεων. Ο Θεόδωρος ενίσχυσε τους τομείς αυτούς με την παραχώρηση προνοιών σε ευρεία κλίμακα. Oι πρόνοιες ήταν εκτάσεις γης που παρέχονταν σε ένα άτομο για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, η οποία συνήθως ταυτιζόταν με τη διάρκεια της ζωής του, ως α- ντάλλαγμα για υπηρεσίες που είχε προσφέρει ή που θα πρόσφερε. 4

Σχέσεις με Βουλγαρία Τον Ιωάννη Γ' Βατάτζη διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο γιος του Θεόδωρος Β' Λάσκαρης που έπασχε όπως ο πατέρας του από επιληψία σε πιο βαριά όμως μορφή. Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής συνέχισε τις επιτυχίες του πατέρα του. Αρχικά ζήτησε να ανανεώσει τη συμφωνία με το σουλτάνο του Iκονίου Kaikaus B'. Ταυτόχρονα έπρεπε να αντιμετωπίσει το Μιχαήλ Ασάν Α' της Βουλγαρίας που επωφελήθηκε από το θάνατο του Ιωάννη Γ' Βατάτζη, για να εισβάλει στα εδάφη της Μακεδονίας και της Θράκης το 1255. Το παράδειγμα του βούλγαρου ηγεμόνα θέλησε να ακολουθήσει ο Μιχαήλ Β' της Ηπείρου που άρχισε να οργανώνει επίθεση εναντίον των εδαφών της αυτοκρατορίας της Νίκαιας ζητώντας τη συνδρομή των Αλβανών και των Σέρβων. Τα σχέδιά του ωστόσο σταμάτησε η νικηφόρα εκστρατεία του Θεόδωρου Β' στη Θράκη κατά την οποία ανέκτησε τα χαμένα εδάφη και ανάγκασε το Mιχαήλ Ασάν να υπογράψει το Μάιο του 1256 συνθήκη με την οποία παραιτούνταν από όλες τις πρόσφατες κατακτήσεις του. Ο Πρίλαπος, τα Βελεσά, η Δίβρα και η Τζέπαινα ξαναπέρασαν στα χέρια του αυτοκράτορα της Νίκαιας. Οι εσωτερικές ταραχές που ακολούθησαν την πτώση του Μιχαήλ Ασάν στη Βουλγαρία και ο γάμος του διαδόχου του Κωνσταντίνου Tich με μια κόρη του Θεόδωρου Β' Λάσκαρη απάλλαξαν τον τελευταίο από το βουλγαρικό κίνδυνο. 5

Διοίκηση-Στρατός Στην εσωτερική πολιτική ο Θεόδωρος Β ακολούθησε το δρόμο των προκατόχων του. Ενσωμάτωσε στο διοικητικό σύστημα της αυτοκρατορίας τα εδάφη που προσάρτησε σε αυτήν. Επιπλέον, προσπάθησε να ενισχύσει τις ντόπιες δυνάμεις της Μικράς Ασίας και να καταπολεμήσει την ολοένα αυξανόμενη δύναμη των μεγαλογαιοκτημόνων και αριστοκρατών. Για το λόγο αυτό ανέβασε σε υψηλές θέσεις του κράτους ανθρώπους ικανούς, ταπεινής όμως καταγωγής. Φωτεινό παράδειγμα αποτελεί ο Γεώργιος Μουζάλωνας που, αν και δεν καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια, ανήλθε στο αξίωμα του μεγάλου δομέστικου, του γενικού δηλαδή διοικητή του βυζαντινού στρατού. Για χάρη του μάλιστα ο Θεόδωρος Β' δημιούργησε το 1255 ένα νέο συνδυασμό τίτλων. Έγινε έτσι ο Γεώργιος Μουζάλωνας πρωτοβεστιάριος, πρωτοσεβαστός και μέγας στρατοπεδάρχης ανεβαίνοντας στην κορυφή της αυλικής ιεραρχίας. Για τον ίδιο λόγο φαίνεται πως προώθησε στο στρατό μεταρρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στη δημιουργία ελληνικών στρατευμάτων εις βάρος των ξένων μισθοφόρων, κυρίως των Λατίνων, οι οποίοι συνεργάζονταν με την αριστοκρατία. Η πολιτική αυτή του Θεόδωρου προκάλεσε όπως ήταν φυσικό τη δυσαρέσκεια των αριστοκρατών που εκδηλώθηκε σύντομα. Ο κυριότερος εκπρόσωπός τους Μιχαήλ Παλαιολόγος κατέφυγε στο σουλτάνο του Ικονίου για να ανατρέψει με τη βοήθειά του το Θεόδωρο Β'. Δεν το κατάφερε όμως λόγω της μογγολικής επέμβασης και επέστρεψε στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, αφού πρώτα ορκίστηκε πίστη και αφοσίωση στο Λάσκαρη. Μετά την επάνοδο του Μιχαήλ στη Νίκαια γίνεται αισθητή η παρουσία και τούρκων μισθοφόρων στα βυζαντινά στρατεύματα. 'Οσο για τη στάση του Θεόδωρου έναντι των αριστοκρατών, αυτή σκλήρυνε ακόμη περισσότερο προς το τέλος της βασιλείας του. H συμπεριφορά του που μπορεί ίσως να δικαιολογηθεί σε ένα βαθμό από την άσχημη κατάσταση της υγείας του, είχε ως συνέπεια να κινητοποιηθούν οι δυνάμεις της αριστοκρατίας εναντίον του Λάσκαρη με τελικό αποτέλεσμα την πτώση της δυναστείας του. Η Περίοδος 1259-1453 Σχεδόν ταυτόχρονα με το θάνατο του Θεόδωρου B' Λάσκαρη (+1258) τερματίστηκε και η περίοδος βασιλείας των Λασκαριδών. H επόμενη και τελευταία δυναστεία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, η δυναστεία των Παλαιολόγων, ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο με σφετερισμό της εξουσίας από τον ιδρυτή της Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο. Η άνοδος των Παλαιολόγων στον αυτοκρατορικό θρόνο σηματοδοτεί το πέρασμα σε μια νέα περίοδο. H φιλική πολιτική των Λασκάρεων προς τα χαμηλότερα στρώματα του πληθυσμού αντικαθίσταται από την ενίσχυση των αριστοκρατών και συγκεκριμένα αυτών της γης, τους οποίους εκπροσωπούσαν οι Παλαιολόγοι. Επιπλέον, η επαναφορά του κέντρου της αυτοκρατορίας στην Kωνσταντινούπολη το 1261 δημιούργησε νέες ανάγκες στον τομέα τόσο της εξωτερικής όσο και της εσωτερικής πολιτικής. Xαρακτηριστικό της περιόδου των Παλαιολόγων είναι η παραμέληση του ανατολικού τμήματος του κράτους, κυρίως από το Μιχαήλ Η', και η έντονη στροφή προς τη Δύση και τις ναυτικές ιταλικές δυνάμεις, προκειμένου να διασφαλιστούν, αν όχι να επεκταθούν, τα όρια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. 6

Η προσπάθεια του κράτους να ανταποκριθεί στις νέες απαιτήσεις φαίνεται πως ήταν πάνω από τις δυνάμεις του. Άρχισε έτσι η σταδιακή παρακμή της αυτοκρατορίας. Αυτήν επέτειναν οι δύο εμφύλιοι πόλεμοι που ταλαιπώρησαν για πολλά χρόνια το κράτος, το κατέστησαν α- δύναμο κρατίδιο και προετοίμασαν το έδαφος για την τελική του πτώση. 7

Σφετερισμός του θρόνου Η τελευταία δυναστεία της βυζαντινής αυτοκρατορίας ανέβηκε στο θρόνο με σφετερισμό. Οι διώξεις του Θεόδωρου Β' Λάσκαρη εναντίον των αριστοκρατών κυρίως προς το τέλος της βασιλείας του και το γεγονός ότι λίγο πριν πεθάνει όρισε αντιβασιλέα στη θέση του ανήλικου γιου του Ιωάννη Δ' Λάσκαρη το μισητό σε αυτούς Γεώργιο Μουζάλωνα προκάλεσαν τη δυσαρέσκεια της αριστοκρατίας. H δυσαρέσκεια αυτή δεν άργησε να εκδηλωθεί. Με παρακίνηση του κύριου εκπροσώπου της Μιχαήλ Παλαιολόγου οι λατίνοι μισθοφόροι δολοφόνησαν το Γεώργιο Μουζάλωνα λίγο μετά το θάνατο του Θεόδωρου Β'. Η δύσκολη θέση στην οποία έφερε τότε την αυτοκρατορία η εναντίον της συμμαχία του Μιχαήλ Β' Αγγέλου της Ηπείρου με το βασιλιά Μανφρέδο της Σικελίας και το Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας σε συνδυασμό με την αυξανόμενη πίεση των Τούρκων στα ανατολικά σύνορα επέβαλε την άμεση εκλογή ενός αντιβασιλέα ικανού να αντιμετωπίσει την επικίνδυνη κατάσταση. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος που συγκέντρωνε τα περισσότερα προσόντα πήρε το αξίωμα, αλλά δεν αρκέστηκε σε αυτό. Κατάφερε να στεφθεί αυτοκράτορας τον Ιανουάριο του 1259, αφού ορκίστηκε ότι θα σεβόταν τα δικαιώματα του νόμιμου διαδόχου Ιωάννη Δ'. Δεν τήρησε ωστόσο τον όρκο του. Λίγο μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τις αυτοκρατορικές δυνάμεις (25 Ιουλίου 1261) στέφθηκε εκ νέου αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία αυτή τη φορά παραγκωνίζοντας εντελώς τον Ιωάννη Δ', το όνομα του οποίου δε μνημονεύτηκε στην τελετή. Με την τύφλωση του μικρού Λάσκαρη τα Χριστούγεννα του 1261 ολοκλήρωσε το σφετερισμό του θρόνου. Παρόλο που η αντίδραση στην ενέργειά του αυτή ήταν άμεση και τον ταλαιπώρησε σε όλη την περίοδο της βασιλείας του, ο Μιχαήλ κατάφερε με αυτόν τον τρόπο να εγκαθιδρύσει τη δυναστεία που επρόκειτο να κυβερνήσει την αυτοκρατορία μέχρι την τελική της πτώση. Ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης Λίγο μετά τη στέψη του σε αυτοκράτορα τον Ιανουάριο του 1259 ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος έπρεπε να αντιμετωπίσει την εναντίον του συμμαχία που είχε συνάψει ο Μιχαήλ Β' της Ηπείρου με το βασιλιά Μανφρέδο της Σικελίας και τον πρίγκηπα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο της Αχαΐας. Οι σύμμαχοι είχαν κερδίσει επιπλέον την υποστήριξη των Σέρβων και των Αλβανών. Ο Μιχαήλ κατάφερε να φανεί αντάξιος των περιστάσεων. Έθεσε επικεφαλής των αυτοκρατορικών στρατευμάτων τον αδελφό του Ιωάννη που νίκησε τις δυνάμεις των συμμάχων στη μάχη της Πελαγονίας το φθινόπωρο του 1259. Επόμενο βήμα του Μιχαήλ ήταν πλέον η προσπάθεια ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης. Για να εξασφαλιστεί από ενδεχόμενη αντίδραση της Βενετίας που στήριζε τη λατινική αυτοκρατορία σύναψε με τη Γένοβα τη συνθήκη του Νυμφαίου (13 Μαρτίου 1261). Με αυτήν παραχώρησε στους γενουάτες εμπόρους ιδιαίτερα προνόμια με αντάλλαγμα την πολεμική βοήθεια εναντίον της Βενετίας και θεμελίωσε έτσι τη δύναμη της Γένουας στην Ανατολή. Η βοήθεια όμως της Γένουας δεν κρίθηκε τελικά απαραίτητη. Ο βυζαντινός στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος επωφελήθηκε από την απουσία λατινικών δυνάμεων στην Κων- 8

σταντινούπολη και στις 25 Ιουλίου 1261 κατά τη διάρκεια αναγνωριστικής επιχείρησης προς τα σύνορα με τη Βουλγαρία με ξαφνική επίθεση κατέλαβε την πόλη χωρίς αντίσταση. Ύστερα λοιπόν από 57 χρόνια λατινικής κυριαρχίας η πόλη του Μ. Κωνσταντίνου ήταν πάλι βυζαντινή. Στις 15 Αυγούστου 1261 ο Μιχαήλ Παλαιολόγος έκανε θριαμβευτικά την είσοδό του στην πόλη και στέφθηκε για δεύτερη φορά αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία. Ανοικοδομητικό έργο-oικονομία Πρώτη φροντίδα του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου μετά την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης ήταν ο επανοικισμός και η ανοικοδόμηση της ερειπωμένης από τους Λατίνους πρωτεύουσας. Για το σκοπό αυτό δαπανήθηκαν τεράστια ποσά. Επισκευάστηκαν τα τείχη, οικοδομήθηκαν ή ανακαινίστηκαν πολλά δημόσια κτήρια, όπως αγορές, στοές, δικαστήρια, θέατρα, ενώ ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε και στην αποκατάσταση των εκκλησιαστικών ιδρυμάτων. Ο Μιχαήλ Η' προώθησε την επισκευή των εκκλησιών και προίκισε τα μοναστήρια με χρήματα και γαίες. Ήθελε μάλλον με τον τρόπο αυτό να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Εκκλησίας στα ενωτικά σχέδιά του και στην αντιμετώπιση της ταραχής που είχαν προκαλέσει στη βυζαντινή κοινωνία οι Αρσενιάτες, οπαδοί των Λασκάρεων και υπέρμαχοι της κάθαρσης στο χώρο της Eκκλησίας. Αποτέλεσμα της γενναιοδωρίας του Μιχαήλ Η' ήταν τα χρήματα που είχαν συγκεντρώσει με μεγάλη φροντίδα οι Λασκαρίδες στο αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο να μη φτάνουν για να καλύψουν ούτε τις εσωτερικές ανάγκες ούτε εκείνες της άμυνας του κράτους, που συνίσταντο κυρίως στην πρόσληψη ξένων μισθοφόρων και τη ναυπήγηση στόλου. Για να αυξήσει λοιπόν τα έσοδα του κράτους ο Παλαιολόγος προέβη στην υποτίμηση του υπέρπυρου, του βυζαντινού δηλαδή νομίσματος. Τα οικονομικά του κράτους όμως όχι μόνο δε βελτιώθηκαν, αλλά αντίθετα χειροτέρεψαν λόγω της αφειδούς παραχώρησης προνομίων στις ανώτερες τάξεις. Ταυτόχρονα, η επίδειξη εύνοιας προς ορισμένους κατόχους προνοιών με απαλλαγή τους από οποιαδήποτε υποχρέωση προς το κράτος στέρησε το τελευταίο και από αυτό το έσοδο και ευνόησε την ανάπτυξη της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας που θα κυριαρχήσει σε όλη την τελευταία περίοδο της αυτοκρατορίας. Εκκλησιαστική πολιτική Το Μιχαήλ Η' διαδέχτηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο γιoς του Ανδρόνικος Β' που είχε ήδη στεφθεί συναυτοκράτορας από τον πατριάρχη Ιωσήφ Α' το Νοέμβριο του 1272. Πρώτη ενέργεια του νέου αυτοκράτορα ήταν να αποκηρύξει την Ένωση της Βυζαντινής με τη Ρωμαϊκή Eκκλησία που είχε πραγματοποιήσει ο πατέρας του, ο Μιχαήλ Η', το 1274 και είχε προκαλέσει μεγάλο διχασμό στην αυτοκρατορία. Άλλωστε η Ένωση, την οποία είχε ήδη αποκηρύξει ο πάπας Μαρτίνος Δ', δεν είχε κανένα νόημα για τους Βυζαντινούς μετά την απομάκρυνση του λατινικού κινδύνου με το Σικελικό Εσπερινό (1282). 9

Η απόρριψη της Ένωσης αντανακλούσε επιπλέον τις προσωπικές θρησκευτικές πεποιθήσεις του Ανδρόνικου Β' και τη διάθεσή του να ακολουθήσει μια αυστηρά ορθόδοξη γραμμή. Δεν είναι τυχαίο ότι στα χρόνια της βασιλείας του η Εκκλησία και τα μοναστήρια γνώρισαν μεγάλη άνθιση. Έτσι, λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1282 ο αυτοκράτορας ζήτησε από τον ενωτικό πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο να παραιτηθεί. Ο πατριάρχης υπάκουσε και στις 26 Δεκεμβρίου 1282 αποσύρθηκε στη μονή της Παναχράντου. Στον πατριαρχικό θρόνο αποκαταστάθηκε ο ανθενωτικός Ιωσήφ Α' που είχε καθαιρεθεί από το Μιχαήλ Η', όταν υπογράφτηκε η Ένωση της Λυών (1274). Ταυτόχρονα αφέθηκαν ε- λεύθεροι οι φυλακισμένοι και εξόριστοι ανθενωτικοί που άρχισαν να συρρέουν στην Κωνσταντινούπολη. Η Αγία Σοφία αποκαθάρθηκε με αγιασμό και ξαναεγκαινιάστηκε, ενώ με πατριαρχικό διάταγμα απαγορεύτηκε να μετέχουν οι ενωτικοί επίσκοποι στα ιερά μυστήρια για τρεις μήνες. Τέλος, με σύνοδο τον Ιανουάριο του 1283 ο τέως πατριάρχης Ιωάννης Βέκκος καταδικάστηκε και εξορίστηκε στην Προύσα. Με αυτόν τον τρόπο κατευνάστηκε, αλλά δεν εξαλείφθηκε τελείως η αναταραχή στους κόλπους της Εκκλησίας και της κοινωνίας γενικότερα. Οι Αρσενιάτες συνέχισαν τον αγώνα τους κατά της παραβίασης των κανόνων της Εκκλησίας και ταλαιπώρησαν τον Ανδρόνικο Β' μέχρι το 1310, όταν τελικά συμφιλιώθηκαν με την επίσημη Εκκλησία. Ως προς τον τομέα της διοίκησης της Εκκλησίας ο Ανδρόνικος Β' προώθησε αναδιοργάνωση των επισκοπών, ενώ με χρυσόβουλλο το 1312 έθεσε τις μονές του Αγίου Όρους κάτω από τη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Δύση-Βαλκάνια Η στρατιωτική και οικονομική αδυναμία της βυζαντινής αυτοκρατορίας ανάγκασε τον Ανδρόνικο Β' να στηριχτεί κυρίως στη διπλωματία για να εξασφαλίσει τα σύνορα του κράτους. Μετά το θάνατο της συζύγου του Άννας της Ουγγαρίας ξαναπαντρεύτηκε το 1284 την Ειρήνη Μομφερρατική και κατοχύρωσε για τον εαυτό του τα δικαιώματα της γυναίκας του στο βασίλειο της Θεσσαλονίκης. Το ίδιο επιχείρησε να πετύχει με το γάμο του γιου του Μιχαήλ Θ' με την Κατερίνη Courtenay, κόρη του τιτουλάριου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Φιλίππου και εγγονή του Βαλδουΐνου B', την οποία θεωρούσαν οι Δυτικοί τιτουλάρια αυτοκράτειρα της Κωνσταντινούπολης. Ο γάμος ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε. Πάντως η Δύση με πρωτοστάτες τη Γαλλία και το βασίλειο της Νεάπολης αν και πάντα διατηρούσε τα σχέδιά της εναντίον του Βυζαντίου δεν αποτελούσε τότε σοβαρό κίνδυνο για την αυτοκρατορία. Οι άλλοι αντίπαλοι του Βυζαντίου στα Βαλκάνια, τα κράτη δηλαδή της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, βρίσκονταν σε διαμάχη μεταξύ τους. Από αυτήν επωφελήθηκε ο βυζαντινός αυτοκράτορας για να επέμβει δυναμικά σε αυτά το 1290. Ο Ανδρόνικος Β' όμως δεν κατάφερε τελικά να επιβάλει την κυριαρχία του στις περιοχές αυτές λόγω της επέμβασης των Σέρβων. Ο βασιλιάς των τελευταίων Milutin επιτέθηκε εναντίον των Βυζαντινών το 1296, τους νίκησε και κατέλαβε το Δυρράχιο. Καθώς ο Ανδρόνικος Β' δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τις σερβικές δυνάμεις, αποφάσισε να συνάψει ειρήνη με το βασιλιά της Σερβίας. Αυτή υπογράφτηκε την άνοιξη του 1299 ύστερα από μακρές διαπραγματεύσεις τις οποίες διεύθυνε ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Ο Milutin πήρε για γυναίκα την πεντάχρονη κόρη του Ανδρόνικου Β' Σιμωνίδα και για προίκα τα εδάφη που είχε καταλάβει πάνω από τη γραμμή των πόλεων Αχρίδα-Πρίλαπος και Stip. 10

Α' Εμφύλιος πόλεμος (1321-28) Το βυζαντινό κράτος δεν είχε προλάβει ακόμη να διανύσει μια περίοδο σταθερότητας μετά την αποκατάσταση της Ορθοδοξίας και τα μέτρα για την ανόρθωση της οικονομίας από τον Ανδρόνικο Β', όταν το τάραξαν εκ νέου δύο εμφύλιοι πόλεμοι που διήρκεσαν με κάποιες διακοπές από το 1321 ως το 1354. Επρόκειτο ουσιαστικά για ενδοδυναστικές έριδες, η ανάμιξη ωστόσο σε αυτές ξένων δυνάμεων και διάφορων πολιτικών και κοινωνικών ομάδων τους προσέδωσε αντίστοιχα πολιτικό ή κοινωνικό χαρακτήρα, ενώ η δριμύτητά τους επιτάχυνε την εσωτερική κατάρρευση της αυτοκρατορίας. Ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος ξεκίνησε ως προσωπική έριδα μεταξύ του Ανδρόνικου Β' και του εγγονού του Ανδρόνικου Γ'. Ο μικρός Ανδρόνικος ήταν ο αγαπημένος εγγονός του Ανδρόνικου Β', σε νεαρή ηλικία μάλιστα είχε λάβει τον τίτλο του συμβασιλέα. Η επιπόλαιη όμως και ακόλαστη ζωή του Ανδρόνικου Γ' δυσαρεστούσε το γηραιό αυτοκράτορα. Όταν μάλιστα μια ερωτική περιπέτεια του μικρού Ανδρόνικου είχε ως αποτέλεσμα να σκοτωθεί κατά λάθος ο αδερφός του Μανουήλ και να πεθάνει από τη λύπη του ο πατέρας τους Μιχαήλ Θ', ο Ανδρόνικος Β' απέκλεισε τον εγγονό του από κάθε δικαίωμα διαδοχής. Απέναντι σε αυτή την απόφαση του παππού του ο Ανδρόνικος Γ' αντέταξε μαζί με τους φίλους του Ιωάννη Καντακουζηνό, Συργιάννη, Θεόδωρο Συναδηνό και Αλέξιο Απόκαυκο ισχυρή αντιπολίτευση. Η νέα γενιά της βυζαντινής αριστοκρατίας επαναστάτησε και ανάγκασε τον Ανδρόνικο Β' να αναγνωρίσει το 1321 τον Ανδρόνικο Γ' ως αυτοκράτορα και να του μεταβιβάσει τη Θράκη και περιοχές της Μακεδονίας. Τη συμφωνία αυτή ακολούθησαν νέες διαμάχες και συμφωνίες. Όλη αυτή η αναταραχή επιδείνωσε τα οικονομικά του κράτους. Επιπλέον έδωσε την ευκαιρία στους Τούρκους να καταλάβουν το 1326 την Προύσα και στους Σέρβους και Βούλγαρους να αναμιχθούν στις ενδοβυζαντινές διαμάχες. Τελικά, αυτός που κατάφερε να επικρατήσει ήταν ο μικρός Ανδρόνικος, που ανάγκασε τον παππού του σε παραίτηση το 1328 και έμεινε μόνος στο θρόνο ως Ανδρόνικος Γ'. Όσο για τον Ανδρόνικο Β', αυτός αναγκάστηκε να περιβληθεί το μοναχικό σχήμα. Πέθανε τέσσερα χρόνια αργότερα (1332) ως μοναχός Αντώνιος. 11

Διοίκηση-Στρατός Η ανατροπή του Ανδρόνικου Β' από τον αυτοκρατορικό θρόνο το 1328 έθεσε τέρμα στον πρώτο εμφύλιο πόλεμο (1321-28). Ο εγγονός και αντίπαλός του στον πόλεμο αυτό Ανδρόνικος Γ' έμεινε πλέον αδιαφιλονίκητος κύριος του θρόνου. Πρώτη φροντίδα του νέου αυτοκράτορα ήταν να διασώσει το κράτος από τις καταστροφές που είχε προκαλέσει η εμφύλια διαμάχη. Η νέα υποτίμηση του βυζαντινού νομίσματος στα χρόνια του εμφυλίου είχε επιδεινώσει την ήδη υπάρχουσα οικονομική κρίση. Επιπλέον, στο χώρο της διοίκησης, που στην επαρχία τουλάχιστον ασκούσαν τοπικοί μεγαλογαιοκτήμονες, και της δικαιοσύνης κυριαρχούσε η διαφθορά. Την τελευταία κυρίως προσπάθησε να πατάξει ο αυτοκράτορας. Με τη βοήθεια του φίλου του και μεγάλου δομεστίκου Ιωάννη Καντακουζηνού, που διοικούσε ουσιαστικά το κράτος, ο Ανδρόνικος Γ' εισήγαγε το 1329 το θεσμό των "Καθολικών κριτών των Ρωμαίων". Επρόκειτο για τέσσερις ανώτατους δικαστές, δύο λαϊκούς και δύο κληρικούς, που αποστολή τους ήταν να επιβλέπουν την απονομή της δικαιοσύνης σε όλη την αυτοκρατορία. Η μεταρρύθμιση ωστόσο αυτή στον τομέα της δικαιοσύνης, όπως και η προηγούμενη από τον Ανδρόνικο Β', δεν καρποφόρησε. Τρεις μάλιστα από τους τέσσερις κριτές κρίθηκαν ένοχοι δωροδοκίας το 1337 και αντικαταστάθηκαν. Παρ' όλα αυτά ο θεσμός διατηρήθηκε ως την πτώση της αυτοκρατορίας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η παρουσία κληρικών στο ανώτατο αυτοκρατορικό δικαστήριο και σηματοδοτεί τη σταδιακή ενδυνάμωση της Εκκλησίας σε αντιδιαστολή με το κράτος που φθίνει. Για να ενισχύσει την άμυνα του κράτους και να απαλλαγεί ταυτόχρονα από τη ναυτική κηδεμονία της Γένουας ο Ανδρόνικος Γ', προχώρησε στην αναδιοργάνωση του στόλου, ο ο- ποίος τον βοήθησε να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στη μέχρι τότε γενουατική Χίο (1329), στη Φώκαια και τη Λέσβο (1335-6). Σχέσεις με Σερβία-Βουλγαρία Η ισχυροποίηση του σερβικού κράτους και οι επεκτατικές βλέψεις του σέρβου ηγενόνα Στεφάνου Decanski κατά του Βυζαντίου ήταν ένα από τα πρωταρχικά ζητήματα που απασχόλησαν την εξωτερική πολιτική του Ανδρόνικου Γ'. Το βυζαντινό κράτος ήταν αποδυναμωμένο λόγω του εμφύλιου πολέμου που είχε ξεσπάσει μεταξύ του Ανδρόνικου Β' και του εγγονού του Ανδρόνικου Γ' και είχε ταλαιπωρήσει την αυτοκρατορία από το 1321 μέχρι το 1328. Για να αντιμετωπίσει λοιπόν το σερβικό κίνδυνο ο Ανδρόνικος Γ' που επικράτησε στην εμφύλια διαμάχη υπέγραψε συμμαχία με τους Βούλγαρους (1328). Πριν προλάβουν όμως να δράσουν από κοινού εναντίον των Σέρβων, οι Βούλγαροι ηττήθηκαν από τους τελευταίους στη μάχη του Velbuzd το 1330. Οι Βυζαντινοί άδραξαν τότε την ευκαιρία και κατέλαβαν κάποια οχυρά στα βυζαντινο-βουλγαρικά σύνορα όπως και τα λιμάνια της Μεσημβρίας και της Αγχιάλου, αλλά όχι για πολύ. Σύντομα οι Βούλγαροι πήραν πίσω τα διαφιλονικούμενα λιμάνια και εξασφάλισαν με συνθήκη το 1332 τα παλιά σύνορα με τη βυζαντινή αυτοκρατορία. 12

Η νίκη των Σέρβων στο Velbuzd διέλυσε τη βουλγαρο-βυζαντινή συμμαχία, ενώ ταυτόχρονα έθεσε τη βάση για την εξάπλωσή τους στα Βαλκάνια. Συγκεκριμένα μετά την άνοδο του Στεφάνου Δουσάν στο θρόνο (1331) άρχισε η συστηματική πλέον επέκταση των Σέρβων εις βάρος του Βυζαντίου που λόγω των εσωτερικών δυσκολιών που αντιμετώπιζε δεν μπορούσε να αντιδράσει. Αποτέλεσμα ήταν η απώλεια πολλών βυζαντινών κάστρων της Μακεδονίας όπως η Αχρίδα, ο Πρίλαπος, η Καστοριά, η Στρουμνίτσα και η Έδεσσα. Η δολοφονία του Συργιάννη, που, αφού είχε αποστατήσει από το στρατόπεδο των Βυζαντινών, είχε συμβάλει αποφασιστικά στις στρατιωτικές επιτυχίες των Σέρβων, από ένα βυζαντινό αξιωματούχο και η απειλή των Ούγγρων στα βόρεια του σερβικού κράτους ώθησαν το Δουσάν να δεχτεί την πρόταση του Βυζαντίου για ειρήνη. Αυτή έγινε το 1334 και σύμφωνα με τους όρους της οι Σέρβοι διατήρησαν το μεγαλύτερο τμήμα των κατακτήσεών τους στη Μακεδονία με την Αχρίδα, τον Πρίλαπο και τη Στρουμνίτσα. Έναρξη εμφυλίου Τη μακρόχρονη βασιλεία του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου διακόπτει η περίοδος διακυβέρνησης του βυζαντινού κράτους από τον Ιωάννη Στ' Καντακουζηνό (1347-54), καθώς και οι α- ντίστοιχες του Ανδρόνικου Δ' Παλαιολόγου (1376-79) και του Ιωάννη Ζ' Παλαιολόγου (1390). Στην πρώτη περίοδο της βασιλείας του Ιωάννη Ε' (1341-47) κυριάρχησαν οι διαμάχες γύρω από τη διαδοχή του Ανδρόνικου Γ' (+1341), που οδήγησαν σε ένα δεύτερο εμφύλιο πόλεμο πιο σφοδρό και καταστροφικό από τον προηγούμενο. Όταν πέθανε ο Ανδρόνικος Γ', δεν υπήρχε ξεκάθαρα διάδοχος του αυτοκρατορικού θρόνου και ο γιος του Ιωάννης που προφανώς θα τον διαδεχόταν ήταν τότε εννιά χρονών. Έπρεπε λοιπόν να διοριστεί κάποιος αντιβασιλέας, γιατί επιπλέον απαιτούνταν άμεση αντιμετώπιση των εξωτερικών εχθρών (Tούρκοι, Σέρβοι και Βούλγαροι). Ο μέγας δομέστικος Ιωάννης Καντακουζηνός, που ήταν ο στενότερος συνεργάτης του Ανδρόνικου Γ', θεώρησε φυσικό να αναλάβει ο ίδιος την αντιβασιλεία. Έσπευσε να αντιμετωπίσει τους εχθρούς της αυτοκρατορίας με στρατό και κατάφερε να αποκαταστήσει την ειρήνη. Ενώ όμως ο Καντακουζηνός βρισκόταν τον Ιούλιο του 1341 στη Θράκη για στρατιωτικές ε- πιχειρήσεις, στην Κωνσταντινούπολη δημιουργήθηκε μια αντίπαλη ομάδα από τον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα, τη βασιλομήτωρα Άννα της Σαβοΐας και το μέγα δούκα Αλέξιο Απόκαυκο. Η ομάδα αυτή αυτοανακηρύχτηκε επίσημη αντιβασιλεία και επωφελούμενη από την α- πουσία του Καντακουζηνού στέρησε τον τελευταίο από τα αξιώματά του και δήμευσε την περιουσία του. Ο Ιωάννης Καντακουζηνός τότε έλαβε στο Διδυμότειχο τον Οκτώβριο του 1341 το αυτοκρατορικό στέμμα, προβάλλοντας ωστόσο τον εαυτό του ως συμβασιλέα του Ιωάννη Ε' και όχι ως αντίπαλό του. Η αντιβασιλεία απάντησε στην ενέργεια αυτή του Καντακουζηνού με τη στέψη του μικρού Ιωάννη Ε' σε αυτοκράτορα στις 19 Νοεμβρίου 1341. Ο εμφύλιος δεν μπορούσε πλέον να αποφευχθεί. 13

Διπλωματικές δραστηριότητες Αφού αποκατέστησε το 1357 την ενότητα του κράτους μετά την παραίτηση του Ματθαίου Καντακουζηνού από τα αυτοκρατορικά δικαιώματα, ο Ιωάννης Ε' στράφηκε στην αντιμετώπιση του τουρκικού κινδύνου. Το σερβικό κράτος μετά το θάνατο του Στεφάνου Δουσάν το Δεκέμβριο του 1355 διαλύθηκε και έπαψε να αποτελεί κίνδυνο για το Βυζάντιο. Οι Τούρκοι όμως γίνονταν όλο και πιο επικίνδυνοι, καθώς διενεργούσαν συνεχώς επιδρομές στη Θράκη και κατέστρεφαν τα πάντα. Το 1359 έφτασαν ως τα τείχη της Κωνσταντινούπολης, το 1362 κατέλαβαν την Αδριανούπολη, το 1363 το Διδυμότειχο και τη Φιλιππούπολη. Η τουρκική εγκατάσταση στην Ευρώπη επισημοποιήθηκε το 1365, όταν ο σουλτάνος Μουράτ Α' έκανε την Αδριανούπολη πρωτεύουσά του και εγκατέστησε στην περιοχή Τούρκους διώχνοντας από εκεί τους ντόπιους που μεταφέρθηκαν βίαια στη Μικρά Ασία. Ο Ιωάννης έχοντας συναίσθηση της στρατιωτικής και οικονομικής αδυναμίας του κράτους ανέπτυξε έντονη διπλωματική δραστηριότητα, για να μπορέσει να βρει συμμάχους ικανούς να συνδράμουν στην αναχαίτηση των Τούρκων. Έστειλε στις Σέρρες τον πατριάρχη Κάλλιστο, να διαπραγματευτεί με τη χήρα του Δουσάν, ο ξαφνικός όμως θάνατος του πατριάρχη δεν επέτρεψε την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων. Οι συνεννοήσεις επίσης με τις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα. Το μόνο που πέτυχε στη φάση αυτή ο Ιωάννης Ε' ήταν να υποκινήσει μια δυτική σταυροφορία μετά από επαφές με τον πάπα Ουρβανό Ε' (1362-70) με επικεφαλής το βασιλιά της Κύπρου, Πέτρο Α'. Η Σταυροφορία όμως που ξεκίνησε το 1365 στράφηκε κατά της Αιγύπτου και όχι εναντίον των Τούρκων απογοητεύοντας έτσι τις προσδοκίες του Ιωάννη Ε'. 14

Επέκταση Σέρβων Όταν ο Ιωάννης Στ' ανέλαβε την εξουσία η αυτοκρατορία ήταν αποδυναμωμένη από τις εμφύλιες διαμάχες και δεν ήταν σε θέση να αναλάβει στρατιωτικές επιχειρήσεις. Γι' αυτό ο νέος αυτοκράτορας έδειξε αρχικά έντονη διπλωματική δραστηριότητα. Προσπάθησε να ενισχύσει τη βυζαντινή επιρροή στη Ρωσία και την αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, ενώ φιλικές σχέσεις διατήρησε και με τους Μαμελούκους της Αιγύπτου. Εκείνο που κυρίως απασχόλησε τον Καντακουζηνό ήταν η σερβική επέκταση στη Μακεδονία. Ο Στέφανος Δουσάν που είχε στεφθεί αυτοκράτορας τον Απρίλιο του 1346 ολοκλήρωσε το 1348 την κατάκτηση της Ηπείρου, ενώ ταυτόχρονα υπέταξε τη Θεσσαλία. Ίδρυσε κατ' αυτόν τον τρόπο ένα κράτος που εκτεινόταν σε γενικές γραμμές από το Δούναβη ως τον Κορινθιακό Κόλπο και από την Αδριατική ως τον ποταμό Νέστο στην ανατολική Μακεδονία. Μόνο η Θεσσαλονίκη και η Κωνσταντινούπολη έμεναν ουσιαστικά να καταληφθούν. Στην πρώτη που ήταν ακόμη στα χέρια των Ζηλωτών επικράτησαν τελικά οι Βυζαντινοί. Στα τέλη του 1349 το καθεστώς των Ζηλωτών κατέρρευσε. Ο αρχηγός τους Ανδρέας Παλαιολόγος κατέφυγε στους Σέρβους, στους οποίους άλλωστε ήθελε να παραδώσει την πόλη, ενώ ο αυτοκρατορικός διοικητής Αλέξιος Μετοχίτης κάλεσε τον Καντακουζηνό να επέμβει. Ο τελευταίος μαζί με τον Ιωάννη Ε' ανακατέλαβε την πόλη στα τέλη του 1350. Όσο για την Κωνσταντινούπολη ο Δουσάν έπρεπε να διαθέτει στόλο για να την καταλάβει. Η Βενετία, την οποία ε- πικαλέστηκε ο Δουσάν για να τον ενισχύσει ναυτικά, δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να αντικαταστήσει τη βυζαντινή με μια ισχυρή σερβική αυτοκρατορία. Γι' αυτό οι προσπάθειές του έμειναν άκαρπες. Απέναντι στους Σέρβους ο Ιωάννης Στ' ανέλαβε δύο επιχειρήσεις, μια το 1348 και μια το 1350 με μικρές όμως επιτυχίες. Νέα εμφύλια διαμάχη-πτώση Καντακουζηνού Η συνθηκολόγηση του Ιωάννη Στ' με τους Γενουάτες το 1352 στο τέλος του Βενετογενουατικού πολέμου έφερε τους Βενετούς σε συνεννόηση με τον Ιωάννη Ε' εναντίον του πρώτου. Ο Ιωάννης Ε' βρισκόταν τότε στη Θεσσαλονίκη ιδιαίτερα δυσαρεστημένος γιατί είχε παραγκωνισθεί από το θρόνο. Οι Βενετοί και οι Σέρβοι τον προέτρεψαν να ξεσηκωθεί εναντίον του Καντακουζηνού. Διαπραγματεύσεις με τον τελευταίο απέτρεψαν αρχικά τον εμφύλιο. Όταν όμως ο Ιωάννης Ε' εισέβαλε με βενετικά χρήματα το καλοκαίρι του 1352 στα εδάφη που κυβερνούσε ο γιος του Καντακουζηνού Ματθαίος στην Αδριανούπολη, ξέσπασε ο πόλεμος. Η ανειλικρινής στάση του Ιωάννη Ε' έδωσε την ευκαιρία στον Ιωάννη Στ', αφού ε- πενέβη επιτυχώς στην Αδριανούπολη, να τον παραμερίσει τελείως από το θρόνο. Διέταξε να μη μνημονεύεται το όνομά του στις επευφημίες και όρισε συμβασιλέα το γιο του Ματθαίο το 1354. Η υπερίσχυση ωστόσο των Καντακουζηνών δεν κράτησε πολύ. Η δημοτικότητα του Ι- ωάννη Στ' άρχισε να μειώνεται, όταν οι σύμμαχοί του Τούρκοι, που ο ίδιος πριν από χρόνια είχε καλέσει από τη Μικρά Ασία να τον ενισχύσουν στους αγώνες του, εγκαταστάθηκαν μό- 15

νιμα πια σε ευρωπαϊκό έδαφος. Το 1352 είχαν ήδη καταλάβει το κάστρο Τζύμπη κοντά στην Καλλίπολη, ενώ το Μάρτιο του 1354 ύστερα από φοβερό σεισμό που έδιωξε τους Βυζαντινούς από την περιοχή ο γιος του Ορχάν Σουλεϊμάν κατέλαβε και την ίδια την Καλλίπολη. Παρά τις παρακλήσεις του Καντακουζηνού οι Τούρκοι δεν αποχώρησαν από την πόλη. Η κατάληψη της Καλλίπολης προκάλεσε πανικό στο λαό της Κωνσταντινούπολης που θεωρούσε ότι η πρωτεύουσα βρισκόταν πλέον σε άμεσο κίνδυνο. Έτσι όταν ο Ιωάννης Ε' που βρισκόταν τότε στην Τένεδο μπήκε με την υποστήριξη του γενοβέζου Gattilusio στην Κωνσταντινούπολη ο λαός προσχώρησε σε αυτόν. Ο Καντακουζηνός αναγκάστηκε τότε να παραιτηθεί και ο Ιωάννης Ε' έμεινε μόνος στο θρόνο. Όσο για τον Καντακουζηνό έγινε μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ. Τότε έγραψε και το περίφημο ιστορικό έργο του, ενώ δεν έπαψε να ε- πεμβαίνει στα κοινά ως το θάνατό του το 1383. Επικράτηση Ησυχασμού Η νίκη του Καντακουζηνού στον εμφύλιο πόλεμο το 1347 σήμαινε ταυτόχρονα τη νίκη των ησυχαστών και την επικράτηση του κηρύγματός τους στη βυζαντινή κοινωνία. Η φιλονικία γύρω από τον Ησυχασμό συνεχίστηκε και αργότερα και την ηγεσία των αντιησυχαστών ανέλαβε μετά την αποχώρηση του Γρηγορίου Ακινδύνου από την Κωνσταντινούπολη ο λόγιος Νικηφόρος Γρηγοράς. Ο Ησυχασμός όμως είχε θριαμβεύσει. Με σύνοδο στα ανάκτορα των Βλαχερνών το 1351 αναγνωρίστηκε ως επίσημη διδασκαλία της ελληνικής εκκλησίας, ενώ ο υπέρμαχός του Γρηγόριος Παλαμάς τιμήθηκε ως άγιος σχεδόν αμέσως μετά το θάνατό του (+1357/58). Η υιοθέτηση του Ησυχασμού σήμαινε επιπλέον την επικράτηση της συντηρητικής ορθόδοξης παράδοσης στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα και ταυτόχρονα την απόρριψη της Ρωμαϊκής Εκκλησίας και του δυτικού ορθολογισμού. Είναι άλλωστε χαρακτηριστικό ότι σε αντίθεση με τα μέλη της αντιβασιλείας Δννα της Σαβοΐας και Αλέξιο Απόκαυκο που στις αρχές του δεύτερου εμφυλίου ήταν έτοιμοι να κάνουν σημαντικές παραχωρήσεις στη Δυτική Εκκλησία, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη βοήθεια του πάπα στον εμφύλιο, ο Καντακουζηνός πίστευε ότι μόνο μια σύνοδος επί ίσοις όροις μπορούσε να ρυθμίσει το ζήτημα της Ένωσης. Ο νέος εμφύλιος όμως με τον Ιωάννη Ε' δεν ευνόησε την ευόδωση τέτοιων διαπραγματεύσεων. Επέκταση Τούρκων Ο Μανουήλ Β' Παλαιολόγος ήταν μορφωμένος, δραστήριος και φωτισμένος ηγεμόνας με ιδιαίτερη κλίση στις επιστήμες, τις τέχνες και τη θεολογία, μια από τις πιο αγαπητές μορφές βυζαντινού αυτοκράτορα. Στα δύσκολα ωστόσο χρόνια που ανέλαβε την εξουσία ελάχιστα μπορούσε να κάνει για να εμποδίσει την πτώση της αυτοκρατορίας. Η τελευταία ταυτιζόταν πλέον με την Κωνσταντινούπολη, καθώς οι Βυζαντινοί δε διέθεταν άλλες κτήσεις εκτός από το Μοριά. 16

Oι Τούρκοι του Βαγιαζήτ στο μεταξύ συνέχιζαν τις επιτυχίες τους στη Βαλκανική. Το καλοκαίρι του 1393 υπέταξαν οριστικά τη Βουλγαρία. Τον ίδιο χρόνο κατέλαβαν τη Θεσσαλία και προς τα τέλη του 1394 αρχές του 1395 εκμεταλλευόμενοι διαμάχη των ηγεμόνων του Μοριά και των Αθηνών εισέβαλαν στην Πελοπόννησο και κατέλαβαν τα φρούρια Λεοντάρι και Άκοβα. Ταυτόχρονα, από την άνοιξη του 1394 ο Βαγιαζήτ επέβαλε αποκλεισμό στην Κωνσταντινούπολη δυσχεραίνοντας εξαιρετικά την τροφοδοσία της πόλης. Ο μόνος που στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή πρόβαλε αντίσταση στους Τούρκους ήταν ο ηγεμόνας της Βλαχίας Mircea ο πρεσβύτερος. Έχοντας την υποστήριξη των Ούγγρων συγκρούστηκε με τα στρατεύματα των Τούρκων στην πεδιάδα του Rovine το 1395. Η μάχη ήταν αμφίρροπη, τελικά όμως ο Mircea αναγκάστηκε και αυτός να καταβάλει φόρο υποτέλειας στο σουλτάνο. Οι Τούρκοι πήραν επιπλέον μετά τη μάχη τη Δοβρουτσά και απέκτησαν τον έλεγχο των διαβάσεων του Δούναβη. Εσωτερική κατάσταση Το κράτος που κλήθηκε να κυβερνήσει ο Ιωάννης Η' βρισκόταν στο τελευταίο στάδιο πριν από την πτώση. Εδαφικά περιλάμβανε μόνο την Κωνσταντινούπολη και τα περίχωρά της, ενώ στο εσωτερικό του ήταν επίσης αισθητή η παρακμή. Η οικονομική εξασθένιση μάλιστα ήταν τέτοια που δεν επέτρεψε στον αυτοκράτορα να κόψει χρυσό νόμισμα. Η κοπή χρυσού νομίσματος ήταν σπάνια ήδη από τα χρόνια του Μανουήλ Β', ενώ επί Ιωάννη Η' επικράτησε το αργυρό νόμισμα. Μόνο στο δεσποτάτο του Μοριά οι Βυζαντινοί συνέχισαν να έχουν επιτυχίες εναντίον των λατίνων γειτόνων τους. Το 1427, ο κόμης της Κεφαλληνίας και Ηπείρου Carlo Tocco ηττήθηκε σε ναυμαχία από τους Βυζαντινούς και προτίμησε να έρθει σε συνεννόηση με τους τελευταίους. Πάντρεψε το 1428 την ανηψιά του με τον έναν από τους δεσπότες του Μοριά, τον Κωνσταντίνο, δίνοντάς της ως προίκα τις υπόλοιπες κτήσεις του στην Πελοπόννησο. Το 1430 ο Κωνσταντίνος κατέλαβε την Πάτρα, ενώ ο αδελφός του Θωμάς νίκησε τον πρίγκηπα Centurione II Zaccaria της Αχαΐας, ο οποίος του έδωσε ως σύζυγο την κόρη του μαζί με τις περισσότερες κτήσεις του στο Μοριά. Έτσι, το 1430 όλη η Πελοπόννησος εκτός από τις βενετικές κτήσεις Μεθώνη, Κορώνη, Ναύπλιο και Άργος ανήκε στους Βυζαντινούς. Όταν ύ- στερα από δύο χρόνια (1432) ο Κωνσταντίνος κατέλυσε τελείως το πριγκηπάτο της Αχαΐας μπορούσε να ελπίζει στη δημιουργία ενός βυζαντινού κράτους στον ελλαδικό χώρο. Τα γεγονότα όμως εξελίχθηκαν διαφορετικά. Βαλκάνια. Ένωση Φερράρας-Φλωρεντίας Ενώ οι Βυζαντινοί επεκτείνονταν στην Πελοπόννησο, λίγο πιο βόρεια η Θεσσαλονίκη έ- δινε την τελευταία μάχη της με τους Τούρκους. Οι τελευταίοι έπειτα από σύντομη αλλά σκληρή πολιορκία κατέλαβαν την πόλη στις 29 Μαρτίου 1430 και αιχμαλώτισαν όσους κατοίκους της διέφυγαν τη σφαγή. Μετά τη Θεσσαλονίκη οι Τούρκοι πολιόρκησαν τα Ιωάννινα. Οι κάτοικοι των Ιωαννίνων ωστόσο συγκλονισμένοι από την καταστροφή της Θεσσαλο- 17

νίκης προτίμησαν να δεχθούν τα προνόμια που τους υποσχέθηκαν οι Τούρκοι σε περίπτωση που δεν πρόβαλαν αντίσταση και παρέδωσαν την πόλη σε αυτούς τον Οκτώβριο του 1430. Οι νέες απώλειες ανάγκασαν τον αυτοκράτορα να στραφεί πάλι για βοήθεια στη Δύση και τον πάπα. Ξεκίνησε έτσι από το 1431 επαφές με τον πάπα και τους κύκλους της Βασιλείας, που σε σύνοδο την ίδια χρονιά είχαν θέσει το ζήτημα της λήψης σημαντικών αποφάσεων από σύνοδο και όχι από τον πάπα. Η έριδα του πάπα Ευγενίου Δ' με τους κύκλους της Βασιλείας καθυστέρησε τις διαπραγματεύσεις, αποφασίστηκε όμως τελικά να συγκληθεί σύνοδος στη Φερράρα που μεταξύ άλλων θα έλυνε και το ζήτημα της Ένωσης των Εκκλησιών. Τη σύνοδο θα παρακολουθούσε και ο ίδιος ο Ιωάννης Η' που πήγαινε στη Δύση όχι μόνο για να ζητήσει βοήθεια, αλλά και για να πραγματοποιήσει την Ένωση με τη Ρώμη. Πριν φύγει το Νοέμβριο του 1437 άφησε αντικαταστάτη στο θρόνο τον αδελφό του Κωνσταντίνο. Η βυζαντινή αποστολή που αποτελούνταν από 30 επισκόπους και κάποιους λαϊκούς έ- φτασε στις αρχές Μαρτίου στη Φερράρα και στις 9 Απριλίου η σύνοδος άρχισε τις εργασίες της που κράτησαν όλο το 1438. Το 1439 η σύνοδος λόγω οικονομικών δυσχερειών και μιας επιδημίας που ξέσπασε στη Φερράρα μεταφέρθηκε στη Φλωρεντία. Εκεί υπογράφτηκε τελικά η Ένωση των Εκκλησιών και τα σχετικά κείμενα διαβάστηκαν στον καθεδρικό της πόλης στα λατινικά από τον καρδινάλιο Cesarini και στα ελληνικά από τον αρχιεπίσκοπο Νικαίας Βησσαρίωνα. Ύστατες προσπάθειες σωτηρίας Μετά το θάνατο του Ιωάννη Η' στο θρόνο της Κωνσταντινούπολης ανέβηκε ο αδελφός του Κωνσταντίνος ΙΑ' Δράγασης. Παρά το θάρρος και την ικανότητά του ο Κωνσταντίνος δεν ήταν δυνατό να σώσει την αυτοκρατορία. Η Κωνσταντινούπολη που ταυτιζόταν πλέον με την αυτοκρατορία βρισκόταν στην καρδιά του οθωμανικού κράτους και χώριζε τις ασιατικές κτήσεις τους από τις ευρωπαϊκές. Πρωταρχικός λοιπόν στόχος του νέου σουλτάνου Μωάμεθ Β', που διαδέχτηκε τον πατέρα του Μουράτ Β' μετά το θάνατο του τελευταίου το Φεβρουάριο του 1451, ήταν να αποβάλει αυτό το ξένο σώμα και να καταστήσει την Κωνσταντινούπολη κέντρο της αναπτυσσόμενης οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αμέσως άρχισε τις προετοιμασίες για την κατάληψη της Πόλης, στις οποίες εντάσσεται και η κατασκευή ισχυρού κάστρου στο Βόσπορο. Ο Κωνσταντίνος ακολουθώντας το παράδειγμα των προκατόχων του αναζήτησε βοήθεια στη Δύση. Τα αντικρουόμενα ωστόσο συμφέροντα των δυτικών δυνάμεων για την τύχη του Βυζαντίου δεν επέτρεψαν την αποστολή βοήθειας προς τον Κωνσταντίνο. Επίσης, οι προσπάθειες του βυζαντινού αυτοκράτορα να εξασφαλίσει την παπική βοήθεια με εφαρμογή των αποφάσεων της συνόδου της Φερράρας-Φλωρεντίας το Δεκέμβριο του 1452 δεν πέτυχαν παρά να εξαγριώσουν το λαό, ο οποίος, πιστός στην ορθοδοξία, έφτασε, σύμφωνα με τα λόγια ενός ανώτατου βυζαντινού αξιωματούχου, να προτιμά τη συνδιαλλαγή με τους Τούρκους από την υποταγή στη Ρώμη. Το βυζαντινό κράτος εξαντλημένο από όλες τις απόψεις ζούσε τις τελευταίες μέρες του. 18