Τι επιμυθεύεται ; Άννα Ποταμιάνου

Τι επιμυθεύεται ; Άννα Ποταμιάνου Αγαπητοί συνάδελφοι, Τα τελευταία χρόνια, η έννοια του αρνητικού έδειξε το βάρος που έχει για την αναλυτική σκέψη κυρίως με την συμβολή του A.Green, του οποίου το έργο η Ε.Ψ.Ε τιμάει σήμερα στο Συμπόσιο αυτό, που τελεί υπό την αιγίδα του εορτασμού των 150 χρόνων από την γέννηση του S. Freud. Θεωρώ ότι η συνάντηση του A.Green με τον Φροϋδικό λόγο εγκατέστησε μία περίοδο γονιμότητας για την ψυχανάλυση. Ειδικά ως προς την έννοια του αρνητικού οι εργασίες του πρόβαλαν με ιδιαίτερη ενάργεια το γεγονός ότι η έννοια αυτή, μέσα στην πολυπλοκότητα τής ψυχικής ζωής, αφορά διαδικασίες πολύ διαφορετικές: ξεκινώντας από εκείνες που είναι αποδοτικές για τον ψυχισμό, όπως η διαδικασία τής απώθησης ή της άρνησης, και καταλήγοντας στον αρνητικό ναρκισσισμό, τον θανατερό μαζοχισμό, τις αρνητικές θεραπευτικές αντιδράσεις, περνώντας μέσα από διαδρομές μηχανισμών διαψεύσεων, απαρνήσεων, αποκλεισμών. Στο βιβλίο τού A.Green για την εργασία του αρνητικού και επί του αρνητικού 1, υπάρχει μία φράση που θεωρώ ότι είναι η πιό μεστή φράση του κειμένου. Στην σελίδα 72, ο A.Green παρατηρεί ότι ο Freud λαμβάνει υπ όψιν του την πιθανότητα ανελίξεως, σε ορισμένες περιπτώσεις, διαδικασιών αφανισμού, δηλαδή, διαδικασιών που αφανίζουν και «όλα όσα οι αρνητικές διαδικασίες έχουν επιτρέψει να συντελεσθούν». Φράση κλειδί, γιατί μας επιτρέπει να σκεφθούμε το πώς 1 Green, A. (1993) «Le travail du négatif» Ed. de Minuit, Paris. 1

λειτουργεί το αρνητικό στον ψυχισμό, δηλ. τα πολλαπλά πεπρωμένα της έννοιας του αρνητικού μέσα μας. Μας επιτρέπει να αναλογισθούμε : Κατ αρχήν τις διαδικασίες εκείνες κατά τις οποίες το αρνητικό συντελεί στο να ολοκληρωθούν κινήσεις δομικές και λειτουργικές μέσα στον ψυχισμό. Πράγματι, τι θα ήταν η σκέψη χωρίς την άρνηση και την απουσία τού πράγματος που την διακινεί; Τι θα ήταν η ύπαρξή μας περιορισμένη στο πεδίο της συνειδήσεως, χωρίς το αρνητικό, δηλαδή την απώθηση που την τροφοδοτεί; Ο ψυχισμός μας, σε συνεχή κίνηση, δονείται από διαβήματα προσεγγίσεων, αλλά και απομακρύνσεων παρουσίας, αλλά και απουσίας κατοχής και απώλειας. Τα αντιληπτικά δεδομένα αρνητικοποιούνται για να προωθηθεί η αναπαραστατική αυτονομία. Ακόμα και η ψυχαναγκαστική επανάληψη τραυματικών ελλείψεων στοιχείο του αρνητικού των ψυχικών τραυματισμών εξυπηρετεί στο να κρατηθεί σχέση με εκείνο που τραυματίζει, οπότε όλα εξακολουθούν να παίζονται. Τίποτα δεν έχει τελειώσει. Αφετέρου, εάν τοποθετήσωμε το αρνητικό σε αναφορά προς τα εκτός λόγου δρώμενα, (δρώμενα τα οποία είναι συνήθως συνέπειες ρήξεων πολύ πρώιμων, που δεν αφήνουν ίχνη μνημονικά, αλλά εκφράζονται με αισθήματα σωματικά ή με εντάσεις ακαθόριστες), ναί μεν βρισκόμαστε σε πεδία έξω του ψυχικού, δηλαδή στο πεδίο του σωματικού ή στην σφαίρα της συμπεριφοράς, όμως πρόκειται για διαδρομές που είναι κι αυτές μέρος της εσωτερικής και της εξωτερικής μας πραγματικότητας, την οποία και συνθέτουν. Θα έλεγα λοιπόν ότι σ όλες αυτές τις περιπτώσεις, το αρνητικό νοείται και ως δυναμικό οργανώσεως της ψυχικής μας ζωής με καθοριστικό τρόπο, κάτι που πολλά δημοσιεύματα 2 έχουν αναδείξει Η φράση του A. Green στην οποία αναφέρθηκα, τονίζει βέβαια και τις αποδιοργανωτικές, αφανιστικές διαδικασίες, διαδικασίες στις οποίες 2 Μεταξύ άλλων: Οι συλλογικές εκδόσεις: «Pouvoir de négatif dans la Psychanalyse et la Culture» Champ Vallon, 1987 ; «Le Négatif. Figures et modalités», Dunod, Paris, 1989 ; «Le Négatif, Travail et pensée», L Esprit du Temps, Paris 1995 2

μνημονικά ίχνη υφίστανται ρήξεις, αναπαραστάσεις χάνονται, επενδύσεις σβήνουν. Έχομε λοιπόν όπως το έχει πει και ο W. Bion στο έργο του Transformations του 1965, δυο όψεις του αρνητικού: Το αρνητικό ως δυνάμει οργανωτικό και το αρνητικό ως πόλο αποδιοργανώσεων. Όμως, εγώ θα ήθελα σήμερα να μιλήσω για μια ακόμα διάσταση του αρνητικού. Θα προσπαθήσω να στηρίξω την άποψη ότι το αρνητικό μπορεί να λειτουργήσει ως ελκυστής που οργανώνοντας τον ψυχισμό γύρω από τον άξονα ορισμένου τύπου βιωμάτων και φαντασιώσεων, ταυτοχρόνως προσδιορίζει τροχιές ψυχικά αποδιοργανώνουσες. Αυτή η διάσταση του αρνητικού εξηγεί και τον τίτλο που διάλεξα γι αυτό το κείμενο : «Τι επιμυθεύεται» 3 δηλαδή τι μπορεί ακόμη να λεχθεί. Ως προς τον πρώτο πόλο: Θεωρώ ότι στην ψυχαναλυτική θεωρία και πράξη το αρνητικό αναδύεται ως ένας οργανωτής της ψυχοσωματικής μας ζωής, όταν νοείται ως αντιτασσόμενο προς άλλα στοιχεία, χωρίς και να τα αφανίζει. Δηλώνει την απουσία και την εναντιότητα 4. Τα ενάντια όμως είναι και συμπληρωματικά: παράδειγμα η προϊούσα και η παλίνδρομη φορά στην ψυχοσωματική ζωή του ανθρώπου. Η φιλοσοφική σκέψη από πολύ παλιά είχε σκιαγραφήσει αυτό το πεπρωμένο του αρνητικού. Ο Ηράκλειτος τονίζει την αντίθεση: Ζώντες / μόροι, Φάος / Νύξ, όπως υπογραμμίζει και το διάστημα μεταξύ των αντιθέτων: «κατά φύσιν διαιρέων έκαστον 5». Ο Αναξαγόρας θεωρούσε ότι τα ενάντια είναι στην καρδιά όλων των στοιχείων, κάτι που και ο 3 Ακολουθώ εδώ την παλιά έννοια του ρήματος «μυθεύομαι» που εμφανίζεται ήδη στην Ιλιάδα. Μυθεύομαι στην έννοια του «λέγω». 4 Ο Green έλεγε: «όταν το άσπρο χαρακτηρίζει το χρώμα, καλεί το μαύρο» (σελ. 156 Narcissisme de vie Narcissisme du Mort, Ed Minuit, 1983) 5 Αποσπάσματα Ηρακλείτου, Sextus Empiricus, «Κατά των μαθηματικών» VII, 132 3

Πλάτων δέχεται στον Σοφιστή (στιχ. 249) μιλώντας για κίνηση και ακινησία του όντος. Ο Αριστοτέλης, βασιζόμενος στην σκέψη του Αναξαγόρα, αναφέρεται στα Μεταφυσικά, (1055α) στην εναντιότητα ή εναντίωση ως την μεγίστη διαφορά: «Όλες οι γενέσεις στους κόλπους της ύλης, ξεκινούν από τα ενάντια», (1055β), λέει ο Αριστοτέλης, αλλά στον έναν πόλο των ενάντιων δηλ. το αρνητικό «υπάρχει τέλεια στέρηση της ιδιότητος του έχειν». Ο μετέπειτα φιλοσοφικός λόγος ( Spinoza, Hegel, Heidegger, Sartre ) θα χρησιμοποιήσει την κατηγορία του αρνητικού είτε ως έναν πόλο στην διαλεκτική του ανθρώπινου πνεύματος, είτε ως φαινόμενο μιας απουσίας της παρουσίας, είτε ως κριτική της παρουσίας, τονίζοντας όμως ότι στην απόλυτη αξία του το αρνητικό αντιπροσωπεύει το ουδέν, το μη υπάρχον, (κάτι για το οποίο ήδη μιλάει ο Πλάτων στον Σοφιστή, στιχ. 236-237). Στο χώρο της ψυχαναλύσεως, ιδίως από το 1920 και μετά, το ανθρώπινο ψυχοσωματικό γίγνεσθαι γίνεται κατανοητό από τον Freud ως υποκείμενο σε ώσεις αντίθετες, ώσεις που προωθούν και ώσεις που εναντιώνονται στο ενωτικό και στο συνθετικό της ζωής. Αντιθετικά στήνονται οι ψυχικές δομές (το Εκείνο ως αρνητικό του Εγώ, η συνείδηση εν σχέσει με το ασυνείδητο, την απώθηση και το λανθάνον). Οι κατηγορίες της γνώσεως αντιτίθενται στις κατηγορίες της μη γνώσεως (πρδ. σχίσεις, διαψεύσεις, αποκλεισμοί 6 ) κοκ. Αντιθετικά λειτουργούν επίσης π.χ. η φετιχιστική συντηρητική μνήμη, είτε μία τραυματική αντίληψη, εν σχέσει προς την μνήμη που κυκλοφορεί ανασυνθέτοντας ή την αντίληψη που δεν καθηλώνεται. Η διπλή αντιστροφή ανατρέπει μία προηγούμενη κατάφαση θεμελιώνοντας έτσι την ικανότητα του Εγώ για αυτο-συλλογισμό. Οι μετουσιωτικές προσπάθειες οργανώνονται γύρω από την αρνητικοποίηση 6 Ο M. De M Uzan εις το «Penser, Imaginer, Délirer», Centre de Psychanalyse et de Psychologie, E. & J. Kestemberg, Παρίσι, 2006, αναφέρθηκε σε αρετές που αποδίδει στις κατηγορίες αυτές, όταν εκδηλώνονται σε αρρώστους που απειλούνται από θανατηφόρο αρρώστια. 4

πρώιμων εκφράσεων των ενορμητικών ώσεων και προηγούμενων δεδομένων. Τέλος, μέσα από ποικιλόμορφες στίξεις της θεωρίας και της πράξης του Winnicott, του Bion και του Green βλέπομε το αρνητικό να αναδύεται ως ένας πόλος διαδικασιών μεταβατικότητος, ανατροπής, αντιστροφής, απουσίας και παραμερισμών, που είτε αντιπαρατίθενται προς τις επανακτήσεις, είτε υπογραμμίζουν το δυνάμει της αναδύσεως νέων μορφωμάτων. Ένας πόλος λοιπόν γύρω από τον οποίον οργανώνεται το ψυχικό, όσο και τα εκτός του ψυχικού. Ως αποδιοργανωτική δυνατότητα δηλώνεται το αρνητικό κυρίως στην γραμμή των αποσυνδέσεων και των αποεπενδύσεων, που πολλές φορές πραγματώνονται με εξολοθρεύουσα καταστροφικότητα για τους άλλους, όσο και για το Εγώ 7. Ένα παράδειγμα αποτελεί η θεμελιακή κατάθλιψη, όπου τα εσωτερικά αντικείμενα και μορφώματα, (αναπαραστάσεις και συναισθήματα) αφανίζονται. Ένα άλλο παράδειγμα μας παρέχουν οι περιπτώσεις στις οποίες η διέγερση που προκαλείται από την αντίληψη ενός κενού παραμένει χωρίς επεξεργασία, ως αντίληψη αποδιοργανωτικά τραυματική, ζώνη χασματική, διέγερση ασύνδετη, όπως π.χ. αυτή που προκαλείται από άπιαστες στην μνήμη ψυχικά πρώιμες τραυματικές εμπειρίες. Στην κλινική πράξη γινόμαστε μάρτυρες σχέσεων και εσωτερικών μορφωμάτων που αποσυνδέονται ή αποσυντίθενται, μνημονικών ιχνών που αποδιοργανώνονται, εκδηλώσεις που ο Green συγκέντρωσε κάτω από τον όρο απο-αντικειμενοποίηση (désobjectalisation). Βλέπομε επίσης ακόμα διεργασίες που αρνητικοποιούν της ονειρικές δυνατότητες και γενικότερα την σκέψη 8. Μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα ότι πρόκειται για άμυνες που γεννήθηκαν από τις ελλείψεις του περιβάλλοντος, όπως πολλοί υποστηρίζουν απορρίπτοντας την 2 η θεωρία των ενορμήσεων ; ή αντέχομε να σταθούμε και στην άποψη ότι υπάρχουν μέσα μας και μας 7 Bergler, E. (1974 και 1992) : «Principles of self-damage», Intern. Univ. Press. 8 Potamianou A. (2006) Dans l espace de pas perdus, Psychanalyse en Europe, Bull. 60: 51-60 5

δουλεύουν κινήσεις που αποεπενδύουν, διαλύουν, αποσυνθέτουν και που επιβάλλονται ιδίως όταν ο ψυχισμός βρίσκεται σε καταστάσεις κρίσεως ; Η απάντηση δεν είναι εύκολη και ο ψυχαναλυτής καλείται να ανθέξει την αβεβαιότητα που γεννάει το θεμελιακό αυτό πρόβλημα. Tελευταία, η έννοια της αποπτώσεως δηλαδή του προγραμματισμένου θανάτου ορισμένων κυττάρων, ήρθε από το χώρο της βιολογίας να προσφέρει την εικόνα μίας οργανικής πραγματικότητος στην σύγκρουση ζωής και καταστροφικότητος. Ο Jean Claude Ameisen, ανοσοβιολόγος και ερευνητής στην Inserm, στο έργο του La sculpture du vivant (έκδοση 2003) περιγράφει το γίγνεσθαι ως αποτέλεσμα της αναστολής καταστροφικών διαδικασιών που συνεχώς κινούνται μέσα μας, απειλώντας την κυτταρική συνοχή. Μία βιολογική άποψη, έρχεται λοιπόν να στηρίξει την φροϋδική οπτική, προσφέροντάς μας μία συγκλονιστική εικόνα εναντιώσεως δυνάμεων που κινούνται μέσα μας και που καθορίζουν ρήξεις συμβιωτικών συνδέσεων, (σελ. 335) και αποσυνδέσεις θανατηφόρες. Σήμερα, είτε ακολουθούμε τον Freud αναφερόμενοι στην σιωπηλή καταστροφικότητα που δρα μέσα μας που ο Freud ονόμασε ενόρμηση θανάτου - είτε σκεφθούμε την βιαιότητα της καταστροφής του άλλου, όπως την πρόβαλε η Melanie Klein, είτε σταθούμε στην ιδέα της εξαντλήσεως των δυνάμεων της ζωής λόγω αποδιοργανωτικών ρηγμάτων και σκορπίσματος όπως τονίζει ο Marty, (θυμίζω ότι ο Ησίοδος είχε μιλήσει για «Έρωτα λυσιμελή»), εγώ θα σας ζητήσω να αναλογισθούμε απλώς κλινικές εικόνες στις οποίες ορισμένα στοιχεία ρήγνυνται ή αφανίζονται, μνημονικά ίχνη τινάζονται στον αέρα - δηλαδή αποδιοργανώνονται - και οι αναπαραστάσεις θρυμματίζονται ή οι συνδέσεις κάμπτονται. Η αρνητική ψευδαίσθηση στις παθολογικές εκφράσεις της, τα λευκά της σκέψεως, το άδειο των διαρροών, η απόρριψη του αντικειμένου, οι συμπεριφορές εξαρτήσεως, τα συμπτώματα αποπροσωποποιήσεως, οι 6

αντιληπτικές διαταραχές (του τύπου που έκανε έναν ασθενή μου να λέει: «ξέρω ότι μπροστά μου είναι ένας πίνακας, είναι όμως πράγματι εκεί; Είναι στιγμές που αμφιβάλω. Εσείς είσαστε εδώ; Μιλάω, αλλά στ αλήθεια για μένα δεν υπάρχετε») όλα αυτά είναι διαδρομές που υπογραμμίζουν αποδιοργανωτικές κινήσεις του ψυχισμού. Όταν πραγματοποιούνται τέτοιες διαδρομές, δεν έχομε εκδηλώσεις αρνητικές ενός δυνάμει θετικού που θα αναδυθεί μετά την άρση των αντιστάσεων. Όπως λέει ο Green, το Εγώ χάνει ως και την ικανότητα να επιθυμεί, όχι γιατί η επιθυμία απαγορεύεται, αλλά γιατί δεν υπάρχει πια. Και όπως λέει ο Winnicott μόνον το αρνητικό είναι πραγματικό πια. Στις ανεπάρκειες συνδέσεων και συμβολισμού αντιστοιχεί κύκλωμα καταναγκασμού επαναλήψεων εκτός της αρχής της ευχαριστήσεως. Ο οικονομικός παράγων δεσπόζει με τρόπους που μας αναγκάζουν να παρακολουθήσωμε το πεπρωμένο της απομείξεως των ενορμητικών ώσεων και τις τύχες μιας ενέργειας που μπορεί και να χάσει ολότελα τις ψυχικές της ποιότητες. Βέβαια, το θεμελιώδες ερώτημα για τον αναλυτή σ αυτές τις περιπτώσεις είναι το αν και κατά πόσον είναι αναστρέψιμες τέτοιες διαδικασίες. Έρχομαι τώρα στην πρόταση μου: Αν δεχθούμε ότι το αρνητικό διατρέχει την ψυχοσωματική μας ζωή, και εν πολλοίς την καθορίζει μέσα ή έξω από το πλαίσιο του ψυχικού, μπορούμε άραγε πέρα από τους υποδοχείς των ενορμήσεων θανάτου που ο Freud επεσήμανε (ψυχαναγκασμός των επαναλήψεων, μαζοχισμός, αρνητική θεραπευτική αντίδραση, ενοχή και επιδίωξη τιμωρίας ), να σκεφθούμε δείκτες του αρνητικού που να δρουν ως ελκυσταί οι οποίοι οργανώνουν τον ψυχισμό γύρω από ωρισμένα βιώματα και φαντασιώσεις, ενώ ταυτοχρόνως τον σπρώχνουν σε τροχιές αποδιοργανωτικές; Μπορεί να νοηθεί το αρνητικό σε διάσταση δείκτη ελκυστή και πώς ; Μέσα από ποια μονοπάτια το αρνητικό μπορεί να 7

γοητεύει; Μέσα από ποιες ασυνείδητες διαδρομές συναντάμε αυτή την διάσταση του αρνητικού; * Η κυρία Ξ. είναι μία ασθενής την οποίαν βλέπω τώρα τέσσερα χρόνια πρόσωπο με πρόσωπο, δυο φορές την εβδομάδα. Επί πολύ καιρό παραπονιόταν ότι βρίσκεται σε σύγχυση. Δεν μπορεί να τα βγάλει πέρα με τις καθημερινές της δραστηριότητες. Π.χ. όταν πάει να γράψει μία επιταγή, δεν βρίσκει πώς γράφεται με γράμματα το ποσόν της επιταγής. Όταν πρόκειται να υπογράψει ένα χαρτί πολύ συχνά δεν τα καταφέρνει γιατί στην θέση του ονόματος της υπάρχει ένα κενό, το οποίον αδυνατεί να γεμίσει. Επίσης συχνά λέει ότι δεν την αναγνωρίζουν στο δρόμο πρόσωπα τα οποία της είναι γνωστά, και εκείνη δεν καταφέρνει να θυμάται τα χαρακτηριστικά του προσώπου μου, όταν φεύγει από τις συνεδρίες, κάτι το οποίο την γεμίζει αγωνία. Ενδιαφέροντα δεν έχει, τα συναισθήματα της απουσιάζουν, οι λέξεις της λείπουν. Αισθάνεται κομμένη απ όλους και απ όλα, χωρίς στόχο, έρημη και εσωτερικά κατεστραμμένη, ένα τίποτα. Ωστόσο η επαγγελματική της ζωή δεν καταρρέει και η καθημερινότητα της δεν είναι μη λειτουργική. Αν και ταλαιπωρείται από διάφορα συμπτώματα (μυϊκοί πόνοι, σπασμοί στομάχου, ξαφνικοί πυρετοί, δυσκολίες στον ύπνο), οι διχοτομήσεις και οι διαψεύσεις που συντηρεί δεν της γεννούν ερωτήματα και η σχέση μας για πολύ καιρό ξετυλίγεται γύρω από αφηγήσεις γεγονότων και από παράπονα. Μία μέρα που επαναλάμβανε ότι είναι στείρα, άδεια από σκέψεις, ξερή μέσα της, ότι δεν αισθάνεται τίποτα κτλ. της λέω: «Έρημη, αποξηραμένη, ένα τίποτα, Αυτά που λέτε μπορεί να φέρουν σε κάποιον εικόνες συναισθήματα και σκέψεις». Σκόπιμα αφήνω να αιωρείται το σε «ποιόν» αναφέρομαι. 8

Ακολουθεί μακρά σιωπή και έπειτα η κυρία Ξ. λέει ότι αισθάνεται σαν «αδρανής μέσα στο άπειρο. Τίποτα δεν κάθεται μέσα της, τίποτα δεν προστίθεται. Όλα χάνονται και σβήνουν». Θέλοντας να τραβήξω προς την σχέση μας την ψυχική ερημιά και στειρότητα που τονίζει, παρεμβαίνω ακόμα μία φορά: «Έτσι σίγουρα δεν υπάρχει κίνδυνος να σας αγγίξουν όσα λέω, ούτε εσείς να ανοίξετε σε σκέψεις γι αυτά που ακούτε». Δυο συναντήσεις μετά την συνέντευξη αυτή, η κυρία Ξ. μου λέει ότι αυτές τις ημέρες αισθάνεται την αγωνία μιας απειλής. Σαν να βλέπει κάποιες στιγμές ένα κεφάλι ξεκομμένο, με ένα τεράστιο ανοικτό στόμα. Έχει το αίσθημα ότι μπορεί να την ρουφήξει και τίποτα δεν θα μείνει από εκείνη. Ενώ εγώ σκέπτομαι πώς το στείρο και το παγωμένο της ψυχικής γης αποκτά μορφές, έστω και αν είναι τρομακτικές, η κα. Ξ., ακόμα πιο ανήσυχη προσθέτει σε λίγο, ότι η μεγαλύτερη αγωνία της γεννιέται από το ό,τι δεν μπορεί Εδώ σταματά και αμέσως μετά λέει με κάποιο τόνο επιθετικής ειρωνείας που για πρώτη φορά ακούω: «εσείς κατά τα απίθανα που συνήθως λέτε, μπορεί να πείτε : και πίσω από το δεν μπορώ, είναι το δεν θέλω δηλαδή ότι στ αλήθεια δεν θέλω να γλιτώσω από το ανοικτό στόμα Εγώ λέω ότι αυτό το στόμα με ακινητοποιεί. Παραλύω μπρος στο σκοτεινό βάθος». Της λέω: «Βέβαια είναι και τα ανοίγματα της σκέψης για τα οποία σας μιλούσα την άλλη φορά;» Με έκπληξη, επειδή είναι κάτι τελείως ασυνήθιστο σ αυτήν, βλέπω τότε την κυρία Ξ. να χτυπάει το χέρι της στην πολυθρόνα και να υψώνει τον τόνο της φωνής: «Δεν σας αφορά ο,τιδήποτε λέω. Δεν είσαστε το κέντρο του κόσμου, ούτε κρατάτε τους ρυθμούς του κόσμου υπό τις διαταγές σας». Δεν χρειάζεται φαντάζομαι να σχολιάσω το πώς μία παρέμβαση που αφορούσε ένα άγγιγμα, αλλά και ένα άνοιγμα εσωτερικό, άνοιγμα σκέψης, υπέρβαση της ψυχαναγκαστικής επανάληψης, ωδήγησε σε 9

ανάδυση μιας επιθετικότητος δεμένης με την κινητοποίηση προβλητικών μηχανισμών, τοποθετώντας την διωκτική απειλή έξω, στο αντικείμενο αναλυτής. Δεν θα πώ εδώ περισσότερα για την ψυχαναλυτική μας δουλειά. Θα πω μόνον ότι σιγά-σιγά ξετυλίχθηκε ένα νήμα που έδειχνε ότι το να είσαι «αδρανής μέσα στο άπειρο, ή άδεια, ένα τίποτα» αντιστοιχούσε σε προσπάθειες ουδετεροποίησης των διεγέρσεων, σε οργάνωση κενού επιθυμιών και σε βιώματα φαντασιωσικά που αφορούσαν το σκόρπισμα, την διάχυση κάθε μορφής, κάτι σαν αυτό που ο Michel De M Uzan 9, είχε ωνομάσει «ύλη του ακαθόριστου πραγματική έλλειψη σε ύπαρξη». Η κυρία Ξ έλεγε: «Αυτό πού χύνεται δεν κρατιέται από τίποτα. Εγώ παραδίνομαι στην ροή». Εγώ σκεπτόμουν μία ύπαρξη που τείνει να μην οριοθετείται από μορφές και μορφώματα που την συνθέτουν. Η κυρία Ξ, ζούσε την απόγνωση του άγχους της διαρροής. Εγώ (ασφαλώς αμυντικά) σκεπτόμουν την αντιστροφή του «είμαι τα πάντα», και του «είμαι μέσα στα πάντα», αφού αυτό που στερείται μορφής, δυνάμει μπορεί να κυλήσει μέσα σε οποιαδήποτε μορφή. Η κυρία Ξ., εξάλλου, μιλούσε και για το άμετρο, το απύθμενο του ανοίγματος που αφήνουν τα άστρα που χάνονται, όπου μπορείς να απλωθείς «δεν ξέρει κανείς ως που». Μία άλλη ασθενής μιλούσε για τον τρόμο και την έλξη ενός στροβίλου που ένοιωθε να την αρπάζει, παρασέρνοντας την προς το «ασύδοτο της ελευθερίας» που γκρεμίζει φραγμούς και κανόνες. Ένας νέος πολύ διαταραγμένος δήλωνε τρομαγμένος, αλλά και έδειχνε μαγεμένος από το νεροχύτη που σαν ρουφήχτρα απορροφάει το νερό που κυλάει και χάνεται. Έλεγε : «Το νερό διαλύεται. Μπορώ κι εγώ για μένα;» Ένας άνδρας μου μιλούσε για την ροή του Ηράκλειτου, ως ιδέα που τον τραβούσε σαν μαγνήτης, γιατί «καταργεί ό,τι ορθώνεται στατικά ό,τι 9 M. de M Uzan (2003) L informe εις Revue Penser Rêver, 4 : 27 35 10

στέκεται ως μορφή». Ο F. Hölderlin 10 έγραψε: «Και πάντα στο άπειρο πάει μία νοσταλγία. Ούτε μπρος, ούτε πίσω θέλομε να κοιτάξωμε. Να αφεθούμε (θέλουμε)» Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει για επικράτηση των παθητικών επιθυμιών, αλλά εδώ τα αντικείμενα, όπως και οι συσχετισμοί που τα κρατούν, τείνουν να σβήσουν. Η απο-αντικειμενοποιούσα ώση του Green κρατά την ψυχική σκηνή. Θεωρώ ότι η επιθυμία της μη οριοθετήσεως είναι κοινή στους ανθρώπους. Άλλοτε οδηγεί σε πράξεις αλόγιστες και επικίνδυνες, ενώ σ άλλες περιπτώσεις ευνοεί ανοίγματα σημαντικά στην σκέψη ή στην συμπεριφορά, όπως π.χ. όταν ο C. Botella 11 λέει: «Κάθε όριο ως φραγμός καθιστά αναγκαίο το ξεπέρασμα του». Ας μην ξεχνάμε όμως ότι ο Freud 12 έλεγε πως ακόμα και εκεί όπου η καταστροφικότης εκφράζεται έξω του ερωτικού, με τυφλή βιαιότητα, η ευχαρίστηση μπορεί να ξαναβρίσκεται στο επίπεδο της υψηλής ικανοποιήσεως που προσφέρεται στο Εγώ από την πραγμάτωση ευχών παντοδυναμίας. Σε πολλούς οι επιθυμίες αυτές αναδύονται με απλές μορφές καταστρατηγήσεως κανόνων και πλαισίων (το πέρασμα στο κόκκινο φως, ή η εναντίωση στον νόμο, ή στο αναλυτικό πλαίσιο), φθάνουν όμως και στο σημείο της επίκλησης απωλειών ή της λύσσας όποτε η πραγματικότης επιβάλλει περιορισμούς. Αγγίζουν μορφές αντικοινωνικής συμπεριφοράς και συμπεριφορές που υιοθετούνται από τους χρήστες που αναζητούν να αφανισθεί η πραγματικότης που τους περιορίζει. 10 F. Hölderlin (1770-1848) Άπαντα. Γερμαν. Έκδ. τομ.2, σελ. 197 11 C. Botella (2002) «Penser les Limites», Delachaux et Nieslé, Paris 12 S. Freud (1930) «Civilization and its discontents», St, Ed. 21 11

Στον χώρο της ανθρώπινης ιστορίας, η κατάρριψις των περιορισμών εαυτού και των περιορισμών που θέτει ο άλλος, ή του ορίου που εμπεριέχει το διαφορετικό, έχει φωλιάσει επανειλημμένως μέσα στο πνεύμα που διαμόρφωσε αντιστάσεις και ανταρσίες. Έχει κυλήσει επίσης μέσα σε αναπαραστάσεις προσδοκίας μιας οικειότητος με ό,τι μας είναι άπιαστο, όπως είναι π.χ. το θεϊκό, (βλ. Βάκχες ή την τελετουργία της θείας κοινωνίας). Έχει διαμορφώσει φαντασίες συγχωνεύσεως με αντικείμενα της παντοδυναμίας - κτίσματα του ιδεώδους Εγώ - και έχει σφραγίσει ποικιλόμορφες απορρίψεις της πραγματικότητος εσωτερικής και εξωτερικής (βλ. τον προφητικό λόγο ή τον λόγο των ψυχωσικών). Μπορεί να εκφράζεται με την προβολή αδιαφοροποίητων αρχαϊκών imago, που ενώ πανικοβάλλουν, ασκούν και μία γοητεία παραβατική, γιατί δίνουν μορφή στο κενό ενός μητρικού οργάνου που δεν συμβολοποιείται ή σε μία σεξουαλικότητα κατασπαράσσουσα π.χ. τέρατα που καταβροχθίζουν, δίνες και στρόβιλοι που αναρροφούν, ηφαίστεια που καταπίνουν 13. Όμως σε κάποιες περιπτώσεις εγγράφεται ως φυλλορρόημα μορφών, οπότε η συμμαχία με την απώλεια μέσα στο άμορφο και η μετατροπή της φαντασιώσεως του ευνουχισμού σε πραγματικότητα δουλεύουν τον ψυχισμό. Για ορισμένα άτομα το κενό ελκύει. Ο Jean Cournut (1989 σελ. 88) μίλησε για αντι-επένδυση μεγάλων ποσοτήτων διεγέρσεων που δεν γίνονται ανεκτές από το Εγώ. Έχω δει και εγώ το θέμα από αυτή την σκοπιά 14, αλλά και από μια άλλη 15, σύμφωνα με την οποία θεωρώ ότι το αναπαραστατικό κενό από το οποίον όλοι βγαίνουμε, μπορεί να λειτουργήσει στο μεθύστερο μέσα μας σαν ιδέα ενός βάραθρου όπου οι 13 Potamianou A. (1987), «De vortex et de volcans». Topique, αριθ.39 : 49 61 14 Potamianou Α. (2005), «Excitante Hybris» Rev. Fr. Psychan. 1 : 169 186 15 Potamianou Α. (2001) «Le traumatique Paris. Dunod. Ελλην. μετάφρ. Εστία. 2005 12

ενορμήσεις κινούνται σε απουσία αναπαραστάσεων και συναισθημάτων. Οι ακαθόριστες εντάσεις, το ελεύθερο άγχος, τα σωματικά αισθήματα που αναδύονται στη θέση του κενού των ψυχικών μορφωμάτων, δηλώνουν καταστάσεις που κρατιώνται στο ψυχικά άμορφο. Θα έλεγε κανείς ότι το Εκείνο καλείται να κατακλείσει το Εγώ. Τέτοιες καταστάσεις που μας τρομάζουν, μπορεί να αποτελούν και ασυνείδητα σημεία έλξεως ; Πότε ; Θα έλεγα: Όταν το Εγώ καταφεύγει στην ψευδαίσθηση ότι μπορεί να κυριαρχεί και να ορίζει έναν κόσμο μέχρι του να τον διαχέει και να τον διαλύει, μετατρέποντάς τον σε άμορφο. Η παντοδυναμία εξοστρακίζει το άγχος του ευνουχισμού, έστω και αν αυτό πληρώνεται με διαψεύσεις που αφανίζοντας ψυχικά μορφώματα εναντιώνονται στην ψυχική εργασία, ενίοτε δε και στην αυτοσυντήρηση. Στιγμές που κάτι σαν σπασμός του φαντασιακού και μέθη της διάψευσης κρατούν το άτομο ανυποψίαστο για το αρνητικό της σπατάλης της ζωής που υποφώσκει. Τι συμβαίνει εδώ; Αντίθετα με ό,τι γίνεται σε διαδρομές διαψεύσεων που οδηγούν στην εγκαθίδρυση φετίχ προς κάλυψη αντιλήψεων του κενού, εδώ οι φαντασίες και φαντασιώσεις παντοδυναμίας εγκαθιδρύουν την έλξη του κενού, όχι ως έλξη ενός τραυματικού ρήγματος που επαναλαμβάνεται για να φθαρεί, ή έστω για να συγκρατήσει μία μη αναπληρούμενη σχέση, δηλαδή σχέση με ένα πρωταρχικό αντικείμενο που δεν δέχεται υποκατάστατα ούτε ως άντι-επένδυση του πολύ γεμάτου. Έχουμε κάλεσμα προς το πέραν των ορίων του εικονοποιήσιμου, του αναπαραστάσιμου, και των επενδύσεων που οριοθετούν. Η ώση φέρει προς την αποδόμηση των μορφών. Έτσι, σε ορισμένες στιγμές βλέπομε να χάνονται οι εικόνες και οι λέξεις, η σκέψη αρνητικοποιείται, σαν να καταστρέφεται. Παραμένουν μερικά σωματικά αισθήματα, ενώ οι μορφές αφανίζονται και οι λέξεις δεν βρίσκουν την ουσία τους. 13

Έλξη λοιπόν προς το αναπαραστατικό μηδέν από το οποίο ξεκινάμε; Παραδοξότης αντιεπενδύσεων που στηρίζονται από κινήσεις ορισμένου τύπου αποεπενδύσεων; Πάντως πρόκειται για άνοιγμα σε κινήσεις αποφυγής επενδύσεων που περιχαράζουν, διαχωρίζουν, βάσει των οποίων οριοθετείται ο καθένας από τις ίδιες τις επιλογές του. Όμως αυτό το έλλειμμα στις επενδύσεις ή αποδόμηση μορφών, είναι λύση υιοθετούμενη από το Εγώ. Στους ψυχισμούς που υπόκεινται σε δραστηριότητες διασπάσεως, επειδή το άγγιγμα τρομάζει και οι συνδέσεις δεν ευνοούνται, ανθίζει συχνά το κυνήγι του άμετρου, ή αδιαφορία για το «δυνατόν γενέσθαι» και η ανάγκη να ξεπερασθούν τα μορφώματα της σκέψεως. Μέχρι του αφανισμού της. Εδώ συναντάει ο αναλυτής και μία από τις μεγαλύτερες δυσκολίες της δουλειάς του. Πρώτον γιατί πολλοί αναλυόμενοι αποστρέφονται τις διαφοροποιούσες απεικονίσεις και την νοηματοδότηση, αλλά και διότι αν οι ναρκισσικές τους άμυνες υποχωρήσουν, το κενό, οι απώλειες, που τις κάλεσαν, αποκαλύπτονται. Ο αναλυόμενος καλείται τότε να διαχειρισθεί ακριβώς εκείνο στο οποίο ως τότε η ψυχική του ζωή αντιτίθεται, δηλ. το άμετρο, το πέραν περιορισμών και οριοθετήσεων. Δεν είναι λοιπόν μόνον στο σιγά σιγά, επαναληπτικά, και με υπομονή που δεν φείδεται χρόνου, που καλείται ο αναλυτής. Είναι και η προσωπική του αντοχή μπρος στην απειλή του κενού που δοκιμάζεται. Γιατί και τον Freud τον δούλευε μία διάψευση, όταν έλεγε ότι το Εγώ μπορεί να πάρει την θέση του «Εκείνο». Οι άμορφες ώσεις υπάρχουν μέσα μας και είναι απειλή / έλξη ισχυρή. Εξ άλλου, ούτε το δυναμικό ασυνείδητο κατακτάται ποτέ οριστικά. Ας δούμε τι γίνεται στις Α.Θ.Α. των αναλυομένων, αλλά τολμώ να πω και των αναλυτών. Τι γίνεται στις σχέσεις μας ; Τι συμβαίνει όταν ο καθένας μας αντιμετωπίζει μια κρίση. Ας σκεφθούμε τι φωλιάζει μέσα στις ψυχαναλυτικές Εταιρείες και μέσα στις πολυθρόνες μας. 14

Από την άλλη πλευρά ξέρομε ότι η αναζήτηση του νοήματος από εμάς τους ιδίους και από τους αναλυομένους, βασίζεται σε κενά λόγου και νοήματος. Αν δεχθεί λοιπόν κανείς την άποψη της πολυπλοκότητος της δράσεως του αρνητικού στην ψυχική πραγματικότητα, καταλαβαίνει γιατί ο ψυχισμός εμφανίζεται να μην υπόκειται μόνον στους νόμους της ομοιόστασης και της σταθερότητας. Καταλαβαίνει επίσης γιατί σήμερα έχουμε προχωρήσει προς την αντίληψη ενός ψυχισμού που «πλανάται» με δυο έννοιες του όρου. Πλανάται θέλοντας να πιστεύει ότι μπορεί να είναι οργανωμένος ενοποιητικά, και αφ ετέρου κινείται ως πλανόβιος, όταν φέρεται προς διάφορους ελκυστές. Δεν υπόκειται σε μία μοναδική τάξη, ούτε ωθείται πάντα προς το αντικείμενο, ούτε συντηρεί στεγανά. Όσο για τα δίχτυα της παντοδυναμίας, αυτά δύσκολα αφήνουν ελεύθερες τις ψαριές που έχουν πιάσει. Αλλά με τέτοια δεδομένα που να τοποθετήσει κανείς σήμερα την σημασία της συμβολής της ψυχανάλυσης; Προσωπικά θεωρώ ότι η γένεση και η συγκράτηση παλμών νοήματος είναι εκείνα που χαρακτηρίζουν την ψυχαναλυτική δουλειά. Ακόμη και στις περιπτώσεις που δεν είναι δεκτικές μιας κλασσικής αναλύσεως, η παρακολούθηση των ψυχικών κινήσεων και το κατά το δυνατόν άνοιγμα στην πολυσημία γεγονότων και νοημάτων αποτελούν τις θεματικές κάθε συνεδρίας. Δεν θα θίξω τώρα τις παραμέτρους που εισάγομε στις περιπτώσεις αυτές. Ίσως τις δούμε στην συζήτηση που ελπίζω να ακολουθήσει. Θα πω μόνον ότι η ψυχική συνοχή είναι προϊόν μη τελειούμενης, αδιάκοπης εργασίας, και ότι η ψυχανάλυση, νοηματοδοτώντας το αρνητικό μέσα μας, οργανώνει μέσω των ερμηνειών του αναλυτή ένα πλαίσιο που το περιβάλλει και μας επιτρέπει να ζήσωμε μ αυτό. Έτσι ερμηνεύω και την σκέψη του Green εν σχέσει με την αρνητική ψευδαίσθηση 15

ικανοποιήσεως της επιθυμίας ως εσωτερίκευση της λειτουργίας ενός αντικειμένου που αδειάζοντας τον χώρο από την παρουσία του, επιτρέπει την ανάδυση καινούργιων αναπαραστατικών στοιχείων. Βέβαια, με τα σημερινά δεδομένα της σχετικότητας των επιπέδων προσεγγίσεως των φαινομένων, ξέρομε ότι οι εκδηλώσεις του αρνητικού δεν είναι απαλλαγμένες από την σχετικότητα της θέσης, δηλ. του χώρου και του χρόνου στον οποίο εμφανίζονται, αφού το δικό μας πεδίο, δηλαδή το πεδίο της ψυχαναλυτικής διαδικασίας, συντίθεται από κινήσεις που ανελίσσονται μέσα στο συγκεκριμένο χώρο και στον χρόνο που εκάστοτε τις προσδιορίζουν περιβάλλοντας τα μέλη μιας δυάδος. Έτσι, όσα ειπώθηκαν ισχύουν για τους αναλυόμενους, όσο και για τους αναλυτές. Τα λευκά στην σκέψη και στα συναισθήματα αφορούν και τους δυο. Η συν-εργασία επί του αρνητικού είναι διαδικασία ζωής του αναλυτικού λόγου. Για το Συμπόσιο του Νοεμβρίου 2006 Ε.Ψ.Ε. 16