ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΚΑΝΙΑΤΣΑΣ' Ο σχεδιασμός για προστασία της «παλιάς πόλης» ως σχεδιασμός της «σημερινής πόλης» Α. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Το θέμα του συνεδρίου, Ήέες πόλεις πάνω σε παλιές", είναι θέμα με πολλές πτυχές και μπορεί να ιδωθεί με πολλούς τρόπους. Η πολλαπλότητα όμως αυτή των τρόπων προσέγγισης μπορεί πιστεύω να ομαδοποιηθεί σχηματικά σε δύο οπτικές. Η μία οπτική στρέφεται στο παρελθόν και δίνει έμφαση στη διατήρηση του παλιού εν μέσω μιας αναπόφευκτης σημερινής ανάπτυξης. Η άλλη οπτική στρέφεται στο μέλλον και δίνει έμφαση στις αναπτυξιακές ανάγκες της σημερινής πόλης, πού κάποτε έρχονται σε σύγκρουση με την παλιά πόλη", τα ίχνη δηλαδή των πόλεων από άλλες ιστορικές περιόδους στον χώρο της σημερινής πόλης. Κύριος στόχος της εισήγησης αυτής δεν είναι να συμθάλει σε ένα ωραιοποιημένο παρελθόν ούτε σε ένα ουτοπικό μέλλον, αλλά αντίθετα στο παρόν της πόλης, ένα παρόν όμως που για να έχει νόημα θα πρέπει να έχει ρίζες στο παρελθόν και δυνατότητες για ανάπτυξη στο μέλλον. Προστασία δεν νοείται παρά μόνο ενταγμένη σε κάποια μορφή ανάπτυξης και ανάπτυξη δεν αποτελεί ένα αφηρημένο γενικό μοντέλο, αλλά ανάπτυξη μέσα από τις ιδιαιτερότητες του τόπου της πόλης και ιδιαίτερα τις πολιτισμικές, που αποτελούν την ιστορία της. Αυτό που ενδιαφέρει δηλαδή, είναι η συσχέτιση του σχεδιασμού για την προστασία της παλιάς πόλης" με το σχεδιασμό της σημερινής πόλης. Ο σχεδιασμός για την προστασία αφορά στην ερμηνεία, την αξιολόγηση και την ανάδειξη της "παλιάς πόλης" καθώς και των σύγχρονων επεμβάσεων σε αυτή από την κλίμακα των αρχιτεκτονικών επεμβάσεων σε μια σωστική ανασκαφή τμημάτων της παλιάς πόλης (παλιών πόλεων) ως την ευρύτερη κλίμακα του γενικώτερου αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού σε σχέση με την προστασία της. Ο σχεδιασμός της σύγχρονης πόλης αφορά στον αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό για την εξυπηρέτηση των λειτουργιών και την ανάπτυξη της σημερινής πόλης. Το πρόβλημα λοιπόν αποτελεί στην ουσία ένα διττό πρόβλημα, το πρόβλημα της Γκανιάτσας Βασίλης, Αρχιτέκτονας, ΡΙτ.. (Εάίη). 25
ΓΚΑΝΙΑΤΣΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ προστασίας της παλιάς πόλης, από όποια εποχή - ιστορική περίοδο έφτασε ως τις μέρες μας, και το πρόβλημα του σχεδιασμού της νέας πόλης σε σχέση με την παλιά. Αν και αφορμή για τη συνειδητοποίηση του προβλήματος αποτέλεσε η καταστροφή των παλιών πόλεων, στην εισήγηση αυτή θα υποστηριχτεί η ανάγκη να ιδωθεί η προστασία όχι ως "παθητική" διατήρηση-μουσειακή διάσωση, αλλά ως "ενεργητική" συμμετοχή στην ανάπτυξη, στον καθημερινό σχεδιασμό-ανασχεδιασμό της σημερινής πόλης. Β. Η ΠΑΛΙΑ ΠΟΛΗ ΩΣ ΥΛΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ Η διαδικασία εξέλιξης της πόλης θα μπορσύσε να αποδοθεί με μια σειρά διαφανειών για κάθε στιγμιότυπο της εξέλιξής της. Σε αυτή τη διαδικασία τσ «παλιό» (αρχαίο, ιστορικό, πολιτισμικά καταξιωμένο, υπάρχον), συνυπάρχει με τη σημερινή πόλη είτε ως έννοια που σηματοδοτεί το χώρο της πόλης ή και ως φυσική παρουσία στσν χώρο της πόλης. Στην περίπτωση της φυσικής παρουσίας της «παλιάς πόλης» και της αντιπαράθεσής της με τη σημερινή έχουμε τα αρχαία στην πόλη, τα ιστορικά κέντρα στις σημερινές πόλεις, τα παλαιά κτίρια σε σχέση με τα καινούργια κ.ο.κ. Στην περίπτωση της παρουσίας της παλιάς πόλης ως έννοιας έχουμε χώρους πολιτισμικά φσρτισμένους από το παρελθόν, φορτισμένους με ιστορική μνήμη χωρίς υλική παρουσία. Όποια και να είναι η περίπτωση και σχεδόν παντού έχουμε και τις δύο περιπτώσεις αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η διαπίστωση ότι παλιό και νέο συνυπάρχουν, αλλά η νοηματική τους σύνδεση στη σημερινή πολιτισμική πραγματικότητα. Από την παλιά στην καινούργια πόλη δεν υπάρχει απλά μια διαδοχή τμημάτων από διαφορετικές ιστορικές περιόδους της σημερινής πόλης, αλλά διαδοχή συνολικών εικόνων της πόλης σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Η παρουσία αρχαιοτήτων στη σημερινή πόλη για παράδειγμα, δεν πρέπει να θεωρηθεί μόνο ως σπάραγμα του ιστού της παλιάς πόλης, ως νησίδα από το παρελθόν, αλλά και οργανικό μέλος της σημερινής πόλης. Η «παλιά πόλη» έχει μια διπλή αναφορά - στη διαχρονική υπόσταση της πόλης (ιστορία) αλλά και στη συγχρονική της υπόσταση (σημερινή πραγματικότητα). Με αυτό το σκεπτικό είναι σημαντικό να διατηρηθεί η παλιά πόλη όχι μόνο ως υλική παρουσία αλλά και κατ' έννοια, ως αυθεντικό τεκμήριο του παρελθόντος, που με την πάροδο του χρόνου άλλαξε χρήση (από λειτουργική σε πολιτιστική). Η λογική αυτού του τρόπου προστασίας και διατήρησης της παλιάς πόλης είναι σε άμεση σχέση με οποιοδήποτε πρόγραμμα σημερινού σχεδιασμού που να την αφορά (ανάδειξη τμημάτων της παλιάς πόλης, ένταξη της στο σημερινό πολεοδομικό σχεδιασμό, αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις και παρεμβάσεις χρήσεων, κ.ά.). 26
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ Γ. Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΣΤΙΣ «ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ» ΩΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Προς αυτή την κατεύθυνση θα σταθούμε σε μερικά βασικά σημεία που αφορούν την συνθεώρηση παλιού και καινούργιου. 1. Υπάρχει ένα μεθοδολογικό πρόβλημα στην προσπάθειά μας να ερμηνεύσουμε, να αξιολογήσουμε και τελικά να εντάξουμε το παλιό στη σημερινή πραγματικότητα. Πώς αντιμετωπίζουμε, συν-θεωρούμε και τελικά συν-θέτουμε διαφορετικά πολιτισμικά πρότυπα, όπως αυτά εκφράζονται στην παλιά και τη σημερινή πόλη: Με ποια μεθοδολογικά εργαλεία συν-θεωρούμε το παρόν και κάποια ιστορική περίοδο, ή περισσότερες περιόδσυς από το παρελθόν; 2. Στο σχεδιασμό για την προστασία της «παλιάς πόλης» και την ανάπτυξη της σημερινής, ερχόμαστε αντιμέτωποι με την υλική έκφραση της σημερινής, ερχόμαστε αντιμέτωποι με την υλική έκφραση δύο εποχών, μιας ιστορικής, η οποία είναι «κλειστή», έχει τελειώσει -και ίσως γι αυτό συχνά εξιδανικεύεται- και μιας σημερινής στην οποία μετέχουμε. 3. Οποιαδήποτε συν-θεώρηση παλιάς και σύγχρονης πόλης, προκειμένου να συσχετιστούν νοηματικά, γίνεται αναπόφευκτα μέσα από τις σημερινές πολιτισμικές συνθήκες. Αυτό σημαίνει ότι δεν έχει τόση σημασία η αντικειμενική ερμηνεία της ιστσρίας. Άλλωστε, αυτό είναι ανέφικτα αλλά και έχει αμφισβητηθεί και από την επιστήμη της ιστορίας. Αυτό που είναι σημαντικό είναι η ιστορία της πόλης, όπως συντίθεται από εμάς σήμερα, όπως φαίνεται να φτάνει ως εμάς μέσα από τις πσλιτισμικές ιδιαιτερότητες της εποχής μας. 4. Ετσι, σε κάθε πράξη αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, συνειδητά ή ασυνείδητα, αλλά σίγουρα αναπόφευκτα, εκφράζουμε επιλογές που ανήκουν στη σημερινή πραγματικότητα. 5. Γενικώτερα, οι επιλογές στη διατήρηση του παλιού (αρχαιότητες, ιστορικά κτίρια ή τμήματα της πόλης, παραδοσιακά σύνολα) και οι επιλογές για το σημερινό σχεδιασμό σε κάθε κλίμακα (διαμορφώσεις αρχαιολογικών χώρων, νέα κτίρια σε ιστορικά κέντρα, αναπλάσεις ιστορικών οικοδομικών τμημάτων της πόλης, επεκτάσεις πόλεων, κ.ά.), αποτελούν διαστάσεις της ίδιας πολιτισμικής ταυτότητας και θα μας χαρακτηρίζουν στον ίδιο βαθμό για τον αρχαιολόγο και τον ιστορικό του μέλλοντος. 6. Τέτοιες επιλογές εκφράζονται με επεμβάσεις κάθε κλίμακας στην παλιά πόλη από τη διαμόρφωση ενός αρχαισλογικού χώρου ως την κλίμακα της πολεοδομικής ανάπλασης. 7. Η διαδικασία του σχεδιασμού τόσο για την προστασία της παλιάς πόλης όσσ και για τον σύγχρονο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, δεν μπορεί να είναι άμοιρη κάποιας συγκεκριμένης θεωρίας-θεώρησης. Έστω και αν δεν είναι συνειδητό, η διαχείριση της παλιάς πόλης σε σχέση με την καινούργια αναπόφευκτα εκφράζει κάποιες αρχές, κάποια μεθοδολογία και κά- 27
ΓΚΑΝΙΑΤΣΑΣ ΒΑΣΙΛΗΣ ποια γενικώτερη θεώρηση. Ακόμα και ο ισχυρισμός ότι δεν υπάρχει ανάγκη για κάποιο θεωρητικό πλαίσιο, αποτελεί θεωρητική στάση, όχι αναγκαστικά την καλύτερη δυνατή για τα προβλήματα των νέων πόλεων πάνω στις παλιές. 8. Υπάρχει ανάγκη διερεύνησης του τρόπου θεώρησης, αξιολόγησης και ανάδειξης της «παλιάς πόλης» και της ένταξής της στη σημερινή. Δ. ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΒΑΣΙΣΜΕΝΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ Προτείνεται η διερεύνηση της σχέσης παλιού - νέου πάνω στο θεωρητικό υπόβαθρο της Φιλοσοφικής Ερμηνευτικής, έναν κλάδο της φιλοσοφικής επιστήμης που αφορά στο φαινόμενο και τις διαδικασίες της ανθρώπινης κατανόησης, πώς δηλαδή καταλαβαίνουμε, ερμηνεύουμε και αξιολογούμε την πραγματικότητα, που και αυτή με τη σειρά της είναι θέμα ερμηνείας. Η φιλοσοφική αυτή «σχολή» αναπτύχθηκε κυρίως στις τελευταίες μελέτες του ΗθίεΙθρ3θΓ και στο έργο του Γερμανού φιλόσοφου Η αηε-ο θο Γς ΟαάαηΐθΓ. Αυτό που νομιμοποιεί μια τέτοια θεώρηση είναι ότι τα προηγούμενα σημεία, που αποτελούν διαπίστωση θεωρητικών και μεθοδολογικών προβλημάτων του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στις παλιές πόλεις, αποτελούν και τα βασικά σημεία - αρχές της Φιλοσοφικής Ερμηνευτικής, που συνοψίζονται ως εξής: 1. Οι σημερινές πσλιτισμικές συνθήκες συνθέτουν τον ορίζοντα, μέσα στον οποίο συνυπάρχουν το παλιό και το καινούργιο. Αυτό δεν στερεί αναγκαστικά τη δύναμη της κριτικής, που προσπαθεί να απαλλάξει τη θεώρηση από προκαταλήψεις. 2. Η σχέση παλιού - καινούργιου είναι ισοδύναμη, δηλαδή το παλιό βρίσκει τη συνέχεια του στο καινούργιο και το καινούργιο θεμελιώνεται στο παλιό. 3. Η διαλεκτική σχέση παλιού-καινούργιου θα πρέπει σε κάθε επίπεδο θεώρησης να φανερώνει αξίες του χτισμένου περιβάλλοντος, που θα εκφράζουν την κοινωνικο-πολιτισμική πραγματικότητα. 4. Η διαλεκτική σχέση παλιού - καινούργιου έχει νόημα όταν είναι σχέση ισοδυναμίας και υπάρχει μια κοινή βάση πάνω στην οποίαν η διαλεκτική αυτή σχέση παράγει νόημα και δεν γίνεται άκαρπη αντιπαράθεση. Ε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ - ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ 1. Τσ «παλιό» πρέπει να ερμηνευτεί ως σημερινή αξία και όχι απλά γιατί ανήκει στο παρελθόν. 2. Η προστασία του «παλιού» πρέπει να ιδωθεί ως στοιχείο της σημερινής αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής σύνθεσης, ίσως το βασικώτερο στοιχείο της. 28 3. Το πρόβλημα των επιλογών στη διατήρηση της παλιάς πόλης (ποσοτικά,
ΝΕΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΠΑΝΩ ΣΕ ΠΑΛΙΕΣ δηλαδή σε ποια έκταση και ποιοτικά, δηλαδή με ποιο τρόπο), αποτελεί στην ουσία του, πρόβλημα του αρχιτεκτονικού και πολεοδομικού σχεδιασμού στη σημερινή πόλη. ΣΤ. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΣΤΙΣ ΠΑΛΙΕΣ ΠΟΛΕΙΣ ΩΣ ΓΕΝΙΚΟΤΕΡΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Το πρόβλημα που βάζει το συνέδριο αυτό αποτελεί πρόβλημα αιχμής για τις ιστορικές πόλεις, έχει όμως ευρύτερη εμβέλεια και αφορά πιστεύω γενικώτερα το πρόβλημα του νοήματος στον σημερινό αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό, που σε τελική ανάλυση δεν θα πρέπει να διακρίνεται από τσ σχεδιασμό για προστασία. Αυτή η γενικώτερη εμβέλεια του προβλήματος οφείλεται σε δύο λόγους 1. Όλες οι πόλεις έχουν κάποια ιστορία, κάποια προϋπάρχουσα κατάσταση πριν από οποιονδήποτε σχεδιασμό. Λρα, το πρόβλημα σε διαφορετική κλίμακα, εμφανίζεται παντού. Ήδη η προστασία των πσλιτιστικών αγαθών συνεχώς διευρύνεται και τείνει να συμπεριλάβει ό,τι σηματοδοτεί τις ανθρώπινες δραστηριότητες. 2. Ο σύγχρονσς αρχιτεκτσνικός και πολεοδομικός σχεδιασμός θα πρέπει να αναφέρεται κάπου, να συνεχίζει, να ολοκληρώνει, να συνδιαλέγεται με κάποια τοπική ιστορία και το πολιτιστικό παρελθόν του τόπου όπου χτίζεται, αν στοχεύει να εκφράσει με νοηματική πληρότητα τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα. 29