ΣΑ88 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης. Δημήτρης Πλάντζος

Transcript

1 ΣΑ88 Θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές στη μελέτη της κλασικής τέχνης Δημήτρης Πλάντζος

2 Τέχνη και Πρόθεση εμπρόθετη διαμεσολάβηση (agency): η ικανότητα ενός εμπρόθετου δράστη να δρα συνειδητή υποσυνείδητη

3 Δομή του Σεμιναρίου: Εισαγωγικά Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Παρουσιάσεις εργασιών

4 Δομή του Σεμιναρίου: Εισαγωγικά Οι αρχαιολογίες του εικοστού αιώνα Τι είναι έργο; Ποιος δημιουργεί ένα έργο τέχνης; Η επικράτεια των εικόνων Σώματα, υλικότητα, ταυτότητες Παρουσιάσεις εργασιών

5 Άξονες προσέγγισης: Η τέχνη είναι γλώσσα: τα αντικείμενα της αρχαίας τέχνης και τεχνικής, τα ανασκαφικά ευρήματα, αλλά και ο διάκοσμός τους, προσλαμβάνονται ως κείμενα είτε ως κειμενικά αποσπάσματα που περιμένουν τον μελετητή να τα αναγνώσει, συνθέτοντας έτσι την αυθεντική ερμηνεία τους. Ως σημαίνοντα που εκφράζουν την πρόθεση του δημιουργού τους, αναμένουν την επανένωσή τους με τα σημαινόμενα των οποίων υπήρξαν φορείς πριν το πέρασμα του χρόνου διαρρήξει τη σημειωτική τους αυτή σχέση. Το αντικείμενο αρχαιολογικό εύρημα είναι φορέας ενός πολιτισμικού σημαινομένου, που φτάνει έως εμάς ως σημαίνον του πολιτισμού τον οποίο μελετάμε.

6 Δομισμός (structuralism): Σύστημα θεωριών σύμφωνα με το οποίο η γλώσσα αποτελείται από κρυφές δομές τις οποίες κατέχουμε χωρίς να γνωρίζουμε. Ferdinand de Saussure ( ): η δομή του λόγου βασίζεται στη σχέση της έννοιας (του σημαινομένου) με την λέξη (το σημαίνον) που την εκφράζει. Η σχέση αυτή είναι αυθαίρετη, αλλά αμφιμονοσήμαντη. Τα συστήματα σημαινόντων-σημαινομένων ονομάζονται σημεία, και αυτά απαρτίζουν τον γλωσσικό κώδικα, είναι δηλαδή φορείς του μηνύματος (της σημασίας) του κειμένου. Σύμφωνα με τους δομιστές αρχαιολόγους, τα υλικά κατάλοιπα εκφράζουν τον ανθρώπινο πολιτισμό όπως οι λέξεις ενός κειμένου εκφράζουν το νόημά του. Η ερμηνεία του πολιτισμού εξαρτάται από την αποκωδικοποίηση των κρυφών κανόνων, των δομών, που ρυθμίζουν τη μορφή του.

7 Δομισμός και ανθρωπολογία: Claude Lévi-Strauss ( ): ο πολιτισμός είναι ένα σύστημα συμβολικής επικοινωνίας το οποίο δεν μπορεί να ερμηνευθεί λειτουργιστικά, αλλά βάσει των πορισμάτων της δομικής γλωσσολογίας και της σημειολογίας. Για την αρχαιολογία, αυτό μεταφράζεται στην αντίληψη ότι οι ανθρώπινες πράξεις καθοδηγούνται από πεποιθήσεις και συμβολικές ιδέες και ότι το κανονικό αντικείμενο μελέτης του αρχαιολόγου είναι οι δομές της σκέψεις οι ιδέες στον νου των ανθρώπων που κατασκεύασαν τα αντικείμενα που φτάνουν ως εμάς (τα αρχαιολογικά δεδομένα).

8 Δομισμός και ιστορία της τέχνης: Charles S. Peirce ( ): η ανθρώπινη αντίληψη εξαρτάται από τη βιολογική ικανότητα του ανθρώπου να αξιοποιεί το ένστικτό του, το οποίο βασίζεται στην υποσυνείδητη αντίληψη των συσχετισμών μεταξύ των διαφόρων τμημάτων της πραγματικότητας.

9 Erwin Panofsky ( ): «το περιεχόμενο ενός έργου τέχνης, σε αντίθεση με το θέμα του, είναι αυτό που υπάρχει, αλλά δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά» η ερμηνευτική διαδικασία του έργου τέχνης διαρθρώνεται σε τρία επίπεδα: περιγραφή της μορφολογίας με βάση την οικειότητα του μελετητή με ανάλογα αντικείμενα μελέτη «εικόνων, ιστοριών και αλληγοριών» με βάση τη γνώση των πηγών, κατά κανόνα κειμενικών αποκωδικοποίηση «κρυφού» νοήματος, με βάση το «συνθετικό ένστικτο» (synthetic intuition) του μελετητή.

10 Εικονολογική ερμηνεία: Σε αντίθεση με την απλή σημειολογική αποκωδικοποίηση μιας αμφιμονοσήμαντης αντιστοιχίας, το παράδειγμα του Πανόφσκι εμφανίζεται πολυδιάστατο Αποδέχεται την αυθεντία του μελετητή, ενδεχομένως και ως αστάθμητο παράγοντα, που όμως εγγυάται την αυθεντική ερμηνεία (που λίγοι, προικισμένοι με «ερευνητικό ένστικτο» μπορούν να συνθέσουν) Διαχωρισμός αντικειμένου από τη μια και σημείου/ερμηνείας από την άλλη. Ο μελετητής καλείται να ανακαλύψει μια ερμηνεία που ήδη υπάρχει.

11 Μεταδομισμός (post-structuralism):

12 Μεταδομισμός (post-structuralism): εξέλιξη / άρνηση του δομισμού. Σύμφωνα με τους μεταδομιστές, o (δυτικός) πολιτισμός είναι ένα δίκτυο δομών που διαδρούν μεταξύ τους βάσει τοπικών και αστάθμητων παραγόντων, και όχι βάσει ενός απόλυτου, αυθεντικού, και εξωκειμενικού παραδείγματος. (Ντεριντά, Φουκώ, Λακάν).

13 Μεταδομισμός (post-structuralism): η πολυσημία των φραστικών δομών σχετικοποιεί την ερμηνεία τους, και επομένως κάθε νόημα είναι σχετικό και ρευστό, καθοριζόμενο από τις πολύπλοκες ενδοσυστημικές διαδράσεις των σημαινόντων.

14 Μεταδομισμός (post-structuralism): αυτό που η ανθρώπινη εμπειρία αποδέχεται ως πραγματικό βασίζεται στη δράση μόνον των σημαινόντων (των αστάθμητων νοηματικών και βιωματικών συνδηλώσεων που αλλοιώνουν το περιεχόμενο του κειμένου, αποξενώνοντάς το τόσο από τον δημιουργό, όσο και από τον αποδέκτη του, καθώς κάθε νέο σημαίνον αναφέρεται σε ένα προηγούμενο).

15 Μεταδομισμός (post-structuralism): η σχέση σημαίνοντος/σημαινομένου εκτός από αυθαίρετη είναι και τυχαία.

16 Μεταδιαδικασιακή μεθοδολογία: Ο υλικός πολιτισμός λειτουργεί κειμενικά: μεταφέρει νοήματα, είναι ιδεολογικά φορτισμένος και κοινωνικά καθoριζόμενος, εμπεριέχει τα στοιχεία της σχετικότητας, της απροσδιοριστίας, του κρυφού, διττού, ή παραπλανητικού νοήματος. Ο πολιτισμός, όπως και τα κείμενα, δρα και ανεξάρτητα από τον δημιουργό, ενώ το περιεχόμενό του η ανάγνωσή του διαρκώς σχετικοποιείται και αναθεωρείται. Το άτομο είναι δρών υποκείμενο εντός του πολιτισμικού συστήματος, και όχι παθητικός αποδέκτης μιας προκαθορισμένης δομής.

17 «Εικονολογική στροφή»: Η επιβολή της εικόνας στη σύγχρονη κουλτούρα και πολιτισμική θεωρία, και η σταδιακή αντικατάσταση της γλώσσας ως προνομιακού εκφραστή της πολιτισμικής διάδρασης. W.J.T. Mitchell: οι εικόνες που μας περιβάλλουν συνδιαλέγονται μαζί μας ανεξάρτητα από τις όποιες προθέσεις του δημιουργού τους. Διαθέτουν δική τους «ζωή», και επομένως είναι ικανές να εκφράσουν αυτόνομες διαθέσεις και συναισθήματα επιθυμούν, επιτάσσουν, και, εν τέλει, επιβάλλονται. Ο ιστορικός είναι ως εκ τούτου υποχρεωμένος να συγκροτήσει ένα αναλυτικό σύστημα ανάλογο προς την οντολογία των εικόνων και όχι προκαθορισμένο από τη λογοκεντρική προσέγγιση προς τον υλικό πολιτισμό: «οι εικόνες απαιτούν ίσα δικαιώματα με τη γλώσσα, και όχι να τις αντιμετωπίζουμε ως γλώσσα»!

18 Μ. Φουκώ: «μάταια προσπαθούμε με λόγια να περιγράψουμε αυτό που βλέπουμε αυτό που βλέπουμε δεν βρίσκεται ποτέ μέσα στα λόγια μας». On a beau dire ce qu on voit, ce qu on voit ne loge jamais dans ce qu on dit.

19 Jacques Lacan ( ) «ενώ η εικόνα υπάρχει μέσα στο βλέμμα μας, εμείς είμαστε ήδη μέσα στην εικόνα».

20 «Τι ζητούν οι εικόνες από εμάς;» Η μελέτη του αρχαίου κόσμου πέρα από το λογοκεντρικό παράδειγμα έχει ήδη δείξει πως στον κλασικό πολιτισμό δεν υπήρχε το δίπολο λόγου εικόνας, αλλά αντίθετα η διάδραση του εικαστικού αντικειμένου τόσο με την κειμενική παράδοση όσο και τον αποδέκτη θεατή/αναγνώστη/ακροατή ήταν πολύ περισσότερο πολύπλοκη, πολυσήμαντη και απρόβλεπτη. Αναζήτηση ενός νέου παραδείγματος, πέρα από την αισθητική και τη σημειολογία, με ζητούμενο την ανάδειξη των υλικών καταλοίπων του παρελθόντος ως εμπρόθετων διαμεσολαβητών της πολιτισμικής διάδρασης τόσο στο παρελθόν όσο και στο παρόν. Οι εικόνες αναλαμβάνουν τον ρόλο έμψυχων όντων στην καθημερινότητά μας. «Κόσμος εικόνων».

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30