ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΠΕΡΑΣ Ι ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΣΙΩΨΗ Ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 1
2
18 ος ΑΙΩΝΑΣ: Η ΣΟΒΑΡΗ ΟΠΕΡΑ (OPERA SERIA) ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Τα δύο σπουδαιότερα είδη όπερας που επικράτησαν το 18 ο αιώνα στην Ιταλία είναι η σοβαρή όπερα (opera seria) και η κωμική όπερα (opera buffa). Η ανάπτυξη της ιταλικής σοβαρής όπερας ξεκίνησε με το έργο του ποιητή Apostolo Zeno (1688-1750) ο οποίος απέκλεισε τα κωμικά επεισόδια και αφαίρεσε από τα λιμπρέτι τις περιττές σκηνές δίνοντας έμφαση στον διδακτικό χαρακτήρα της όπερας. Οι χαρακτήρες των έργων σταδιακά άρχισαν να αποτελούν περισσότερο σύμβολα συγκεκριμένων ηθικών αξιών ή αρετών. Σημαντικό ρόλο στη σταθεροποίηση της μορφής της opera seria διαδραμάτισε και ο Pietro Trapassi (ή Metastasio, 1698-1782), τα θέματα του οποίου είχαν ως πρωταρχικό σκοπό την πνευματική και ηθική εξύψωση του ακροατή-θεατή. Γράφει αριστοτεχνικά πολύπλοκες υποθέσεις με συνήθως έξη πρόσωπα, με ίντριγκες και ευτυχισμένο τέλος. Μεταξύ των πράξεων μιας σοβαρής όπερας παρεμβαλλόταν συχνά και ένα σύντομο κωμικό ιντερλούδιο που αποσκοπούσε στη χαλάρωση των θεατών μέσω της σάτιρας ή της παρωδίας, μια μορφή διαλείμματος. Αποτελεί σύμβολο του Παλαιού Καθεστώτος (Ancien Regime), ως μασκαράτα, διασκέδαση, εξύμνηση και χλιδή της αριστοκρατίας όντας παράλληλα: -αλληγορική, πλούσια σε σκέψεις και φανταστικές εικόνες, ηθικολόγα (δικαιοσύνη, μεγαλοψυχία) αλλά και παθητική ή ερωτική, -θεματολογικά μυθολογική, αποξενωμένη από την καθημερινότητα (αντλεί κυρίως τα θέματά της από τις περιπέτειες βασιλέων και ηρώων της αρχαιοελληνικής μυθολογίας), -ηρωική, επική, μοιρολατρική, με μονολόγους (σόλο άριες), δεξιοτεχνική, λαμπερή, παρουσιάζοντας τύπους αντί για χαρακτήρες. Πιο αναλυτικά: Οι χαρακτήρες της σοβαρής όπερας προέρχονται από την ιστορία. Μια σοβαρή όπερα αποτελείται συνήθως από τρεις πράξεις. Σημαντικό ρόλο παίζουν τα ρετσιτατίβα 3
και οι άριες. Το ρετσιτατίβο θυσιάζεται μουσικά προς χάρη της άριας, παρότι η τελευταία συνδέεται σε μικρότερο βαθμό με τα δρώμενα. Η δράση περιορίζεται σε τέτοια πλαίσια ώστε να αναδεικνύονται οι δεξιοτεχνικές απαιτήσεις του bel canto που ήταν η ψυχή του δράματος και απευθυνόταν σε ένα κοινό που επιζητούσε τον εντυπωσιασμό, μια συναυλία με άριες φορτωμένες με φωνητικά ποικίλματα. Απευθύνεται άλλωστε σε μια κοινωνία που την εξουσιάζουν οι προτιμήσεις και οι ανάγκες της αριστοκρατίας. Σταδιακά φάνηκε ότι η σοβαρή όπερα θα μπορούσε να θυσιάσει τα πάντα για χάρη ενός μεγάλου τραγουδιστή. Η δυσκολία εντοπιζόταν στη σύνδεση με την υπόλοιπη πλοκή, στον τρόπο με τον οποίο τελείωνε μια άρια και στον τρόπο με τον οποίο αποχωρούσε ο σολίστ από τη σκηνή. Δεν υπήρχαν άριες διαλόγου ή σκηνές συνόλου. Η σοβαρή όπερα πρόβαλε μια ηθική στάση μέσω ηρωικών πράξεων-προτύπων με υποδειγματικούς πρίγκιπες ή μοναχικούς ήρωες. Ανάμεσα στους συνθέτες που έγραψαν σοβαρές όπερες συγκαταλέγονται και οι Αντόνιο Βιβάλντι, Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ κ.α. αλλά και αργότερα οι Γκλουκ, Paisiello, Μότσαρτ κ.α. Σημαντικός συνθέτης της σοβαρής όπερας θεωρείται ο Johann Adolf Hasse (1699-1783), Αμβούργο, Νεάπολη, από το 1733 στη Δρέσδη. Ως μπαρόκ είδος η σοβαρή όπερα, παρά τις πολλές προσπάθειες αναμόρφωσης, οδηγείται κατά τη κλασική εποχή σε παρακμή. Είπαμε ότι σημαντικό ρόλο παίζουν τα ρετσιτατίβα και οι άριες. (Από τον Άτλαντα της Μουσικής, τομ.2, 373, για το ρετσιτατίβο και την άρια στη σοβαρή όπερα) Ρετσιτατίβο: πολύ σημαντικό τμήμα του λιμπρέτου, δεν σημειώνεται αναλυτικά στην παρτιτούρα, εν μέρει μάλιστα αυτοσχεδιάζεται στη σκηνή (σέκκο, με συνοδεία από τσέμπαλο και βιολοντσέλλο). Οι άριες αποτελούν τις λαμπρές στιγμές της όπερας. Η σοβαρή όπερα αποκρυσταλλώνεται σε μια διαδοχή από ομοιόμορφες σκηνές (βλ. σχήμα στον Άτλαντα της Μουσικής, τομ.2, 372): διάλογοι, μελοποιημένοι ως ρετσιτατίβο, και στο τέλος η άρια με καθορισμένη ψυχική διάθεση (αντίστοιχα με το χορό της αρχαίας τραγωδίας). 4
Το ρετσιτατίβο σέκκο μελοποιεί το κείμενο σύμφωνα με καθορισμένους κανόνες και τυποποιημένα σχήματα, που ήσαν γνωστά και στον λιμπρετίστα (ο Μεταστάζιο έγραφε τα ρετσιτατίβα του τραγουδώντας στο τσέμπαλο). Οι φράσεις του κειμένου χωρίζονται με παύσεις, οι τονισμένες συλλαβές συμπίπτουν με τα ισχυρά μέρη του μέτρου, ο αριθμός των συλλαβών καθορίζει τον αριθμό των φθόγγων, συχνή επανάληψη νότας και μικρά διαστήματα δείχνουν οικειότητα στο λόγο, ενώ οι φράσεις συνδέονται μελωδικά και αρμονικά μεταξύ τους. Οι άριες κλείνουν τις σκηνές, συχνά με παράλληλη αποχώρηση του τραγουδιστή. Πάντα υπάρχει η πιθανότητα να επακολουθήσει χειροκρότημα και ίσως η επανάληψη της άριας (da capo). Η δραματική εξέλιξη έχει δευτερεύουσα σημασία. Στο τέλος της όπερας υπάρχει κάποιο χορωδιακό ή ένα σολιστικό σύνολο, στην αρχή της η ναπολιτάνικη sinfonia όπερας. Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ (Christoph Willibald Gluck, 2 Ιουλίου 1714 15 Νοεμβρίου 1787) Ο Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ ήταν βοημικής καταγωγής συνθέτης όπερας. Σε ηλικία 13 ετών εγκατέλειψε την πατρική εστία για να γίνει πλανόδιος μουσικός. Κατά βάση αυτοδίδακτος, εργάστηκε στην Πράγα και στη Βιέννη προτού καταλήξει στην Ιταλία. Εκεί γνωρίστηκε με τον συνθέτη Τζιοβάνι Μπατίστα Σαμαρτίνι, υπό την προστασία του οποίου ξεκίνησε το 1741 τη σταδιοδρομία του ως συνθέτης του λυρικού θεάτρου γνωρίζοντας πολλές και σημαντικές επιτυχίες. Το 1752 εγκαταστάθηκε οριστικά στη Βιέννη, παντρεύτηκε μια ευκατάστατη γυναίκα και συνδέθηκε στενά με την αυτοκρατορική αυλή. Οι όπερές του αυτής της περιόδου ήταν γραμμένες στα γαλλικά ή στα ιταλικά. Η συνεργασία του με τον λιμπρετίστα Καλζιμπίζι (Calzabigi) σημάδεψε ανεξίτηλα την πορεία της όπερας ως μουσικού είδους. Η καινοτομία του Γκλουκ ήταν να προσθέσει δράμα στην όπερα, οδηγώντας τη σε νέα ύψη. Οι πιο δημοφιλείς του όπερες είναι οι Ορφέας και Ευριδίκη (1762), Ο θρίαμβος 5
της Κλέλιας (1763), Άλκηστη (1767), Ιφιγένεια εν Αυλίδι (1774) και Ιφιγένεια εν Ταύροις (1779). Από το 1781 αφού έπαθε εγκεφαλικό, έγραψε πολύ λίγο. Τελικά το 1787 ύστερα από δεύτερο εγκεφαλικό πέθανε σε ηλικία 73 ετών. Απόψεις του Γκλουκ για την όπερα «Πασχίζω να περιορίσω τη μουσική στο αληθινό της λειτούργημα, να υπηρετεί την ποίηση με εκφραστικά μέσα, ακολουθώντας τα γεγονότα της ιστορίας, χωρίς να διακόπτεται η δράση ή να πνίγεται κάτω από ανώφελα και περιττά στολίσματα» Έτσι ανταποκρίνεται στις αισθητικές ανάγκες της εποχής: «Απλότητα, αλήθεια και φυσικότητα είναι οι χρυσοί κανόνες της ομορφιάς σε όλες τις μορφές της τέχνης». Ο Γκλουκ επιζητούσε το δράμα να είναι απλό ως δομή, γι αυτό και προτιμούσε την αρχαία τραγωδία και απέβλεπε στο να πραγματοποιήσει «τα θαυμαστά αποτελέσματα τα οποία η Αρχαιότητα απέδωσε στη μουσική». Η έκφραση του συναισθήματος και των παθών λαμβάνει σημαντική θέση στα έργα του και καταφέρεται ενάντια στο Λιλί και το Ραμό, πιστεύοντας ότι η μουσική τους απευθύνεται περισσότερο στο πνεύμα. Διατείνεται ότι, με τη βοήθεια του Ρουσό, βρήκε μια μελωδία «ευγενική, αισθητή και φυσική». Οι ήρωες του Γκλουκ δεν μοιάζουν με εκείνους του Σαίξπηρ, οι οποίοι δρουν υπό την επήρεια του πάθους. Οι προβληματισμοί σχετικά με τη δράση και την αντίδραση της ανθρώπινης ψυχής είναι χαρακτηριστικό της γαλλικής τραγωδίας, στην οποία και κυριαρχούν. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η μεταρρύθμιση του Γκλουκ συνίσταται στη μετατροπή της opera seria σε λυρική τραγωδία. Αντιλήφθηκε ότι σε όλες τις περιπτώσεις έφταιγε το υπερβολικό, χωρίς ζωντάνια και ελάχιστα δραματικό 6
λιμπρέτο, το οποίο εμποδίζει την όπερα να εκπληρώσει την αρχική αποστολή της: το «ξετύλιγμα» δηλαδή, με βάση το ποιητικό καλούπι, του ενός και αιώνιου θέματος, μιας στοιχειώδους αλλά ισχυρής έκφρασης των ανθρώπινων συναισθημάτων και των συγκρούσεών τους. Δέχτηκε την επίδραση του γαλλικού πνεύματος και οι νεωτερισμοί του στάθηκαν αφορμή να οργανωθεί στο Παρίσι μια πολεμική μεταξύ των υπερασπιστών του ιταλικού παραδοσιακού ύφους, η οποία έφερε αντιμέτωπους τον Πιτσίνι της Ναπολιτάνικης Σχολής και τον Γκλουκ. Οι μεταρρυθμίσεις του Γκλουκ Περί τα μέσα του αιώνα, η σοβαρή όπερα υφίσταται την κριτική των οπαδών της φυσικότητας, απλότητας και ελεύθερης έκφρασης των συναισθημάτων. Η όπερα, σύμφωνα με αυτές τις κριτικές, θα πρέπει να επιστρέψει στις βασικές της αρχές, ιδίως τη φυσικότητα. Η φυσικότητα εδώ ταυτίζεται με τη στροφή σε αρχαιοελληνικά θέματα. Ο Αυστριακός συνθέτης Γκλουκ, με τις μεταρρυθμίσεις του στην όπερα, άνοιξε το δρόμο για την κυριαρχία ενός νέου ύφους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα γι αυτές τις αλλαγές προσφέρουν τα χορωδιακά και οι άριες από την όπερά του Ορφέας και Ευρυδίκη (Orfeo ed Euridice, 1762), αλλά και οι εισαγωγές από τις όπερές του. Στις όπερές του η μουσική δεν ερμηνεύει το λόγο, αλλά επιδιώκει να προσθέσει την αυτόνομη υποβολή της ως στοιχείο έμφασης του λόγου. Η αναμόρφωση της όπερας που επιχειρήθηκε από τον Γκλουκ στοχεύει στην επίτευξη φυσικότητας στη δραματική πλοκή. Ο Γκλουκ έκανε δραστικές αλλαγές στο στιλ της σοβαρής όπερας, οι οποίες και συνάντησαν μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία. Κατάργησε όλα τα «επιφανειακά» μελωδικά διακοσμητικά στοιχεία και παρόμοιου χαρακτήρα τεχνοτροπίες και δημιούργησε έναν πιο απλό και φυσικό τρόπο έκφρασης. Αντικατέστησε τον τύπο της μπαρόκ ντα κάπο άριας (μεγάλης διάρκειας, κομμάτια με μελωδικά διακοσμητικά στοιχεία με φόρμα ΑΒΑ) με απλά τραγούδια χωρίς μεγάλες επαναλήψεις. 7
Η αναμόρφωση της όπερας από το Γκλουκ: Η αναμόρφωση που επιχείρησε ο Γκλούκ έγινε σε συνεργασία με το διευθυντή του θεάτρου, κόμητα Durazzo και τον ποιητή Καλζιμπίζι (Calzabigi) στη Βιέννη. Ο Καλζιμπίζι έγραψε δραματικά κείμενα με αληθοφανή υπόθεση, σαφή δομή, πειστικές ιδέες, αναφορές στην αρχαιότητα και τη Φλωρεντινή Καμεράτα. Οι μουσικές καινοτομίες είναι αναλυτικά οι εξής (Άτλας της Μουσικής, τομ.β, σ.381): -Η μουσική υπηρετεί την ποίηση, την έκφραση των ψυχικών και εξωτερικών συμβάντων -Η μουσική αποδίδει πρόσωπα και καταστάσεις. Δεν είναι αυτάρκης, όπως στο belcanto, αλλά υπηρετεί την αληθοφάνεια. -Τραγούδια στη θέση της άριας da capo. Ο Γκλουκ επιζητεί την απλότητα και φυσικότητα (μια νέα προσπάθεια μίμησης της φύσης). Καμιά ομορφιά δεν πρέπει να υπάρχει εκεί που δεν αρμόζει (σε αντίθεση με την επιδειξιομανία των τραγουδιστών και το κίβδηλο πάθος τους). -Στη θέση του ρετσιτατίβου σέκκο εμφανίζεται το δραματικής επεξεργασίας ρετσιτατίβο ακκομπανιαμέντο με τη συνοδεία της ορχήστρας εγχόρδων. -Η χορωδία μετέχει στη δράση, κατά το πρότυπο του χορού της αρχαίας τραγωδίας. -Το μπαλέτο συμμετέχει ενεργά ως χορωδία, ή παντομίμα, ή χορός. -Η εισαγωγή συνδέεται με την υπόθεση και δεν αποτελεί πια ένα ανεξάρτητο κομμάτι, που προηγείται της όπερας. -Η μουσική χάνει τον εθνικό της χαρακτήρα και αποκτά ένα διεθνή μέσα στον οποίο συμμετέχουν, όπως είπαμε, ιταλικά στοιχεία, όπως το accompagnato (συνοδευόμενο ρετσιτατίβο) και το arioso (στιλ μεταξύ ρετσιτατίβου και άριας), γαλλικά στοιχεία όπως το chanson (πολυφωνικό τραγούδι) και το vaudeville (απλό τραγούδι με συγχορδιακή συνοδεία), το γαλλικό μπαλέτο και παντομίμα, το αγγλικό και γερμανικό Lied κ.ο.κ. Όλα αυτά δημιουργούν ένα νέο, κλασικό σύνολο. 8
Ο Γκλουκ και ο Καλζιμπίζι ξεκινούν τη συνεργασία τους με το μπαλέτο Δον Ζουάν (1761). Ακολουθούν οι ιταλικές όπερες Ορφέας και Ευριδίκη (1762), Άλκηστη (1767), Πάρις και Ελένη (1770). Μεταφραστής, διασκευαστής και σύνδεσμος του Γκλουκ με τη Γαλλία είναι ο μαρκήσιος Bailli le Blanche du Roullet, Γάλλος διπλωμμάτης στη Βιέννη. Όπερες που γράφτηκαν ειδικά για το Παρίσι είναι οι: Ορφέας (Παρίσι, 1774) και Άλκηστη (1776), και οι δύο ελαφρώς διασκευασμένες μεταφράσεις των ιταλικών πρωτοτύπων, Ιφιγένεια εν Αυλίδι (1774), Armide (1777), Ιφιγένεια εν Ταύροις (1779), Echo et Narcisse (1779). 9