ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ : ΤΟ ΝΟΗΣΙΑΡΧΙΚΟ ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΟ 7 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΕΞΕΛΙΞΗ 9 1.1. Η ΝΟΗΣΙΑΡΧΙΚΗ ΚΑΙ Η ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ 10 1.1.1. Η νοησιαρχική θεωρία της αγωγής 10 1.1.2. Η ρεαλιστική θεωρία της αγωγής 12 1.2. ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ 17 1.2.1. Η γέννηση του νεωτερικού σχολείου: το σχολείο ως «εργαστήριο ανθρώπων, στο οποίο πάντες, πάντα, παντελώς διδάσκονται» 17 1.2.2. Η αποκρυστάλλωση των χαρακτηριστικών του παραδοσιακού εκπαιδευτικού παραδείγματος και η επικράτησή του κατά το 19ο αιώνα 32 2. ΤΟ «ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ» ΣΧΟΛΕΙΟ: ΧΩΡΟΣ, ΧΡΟΝΟΣ, ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 45 2.1. ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ 46 2.1.1. Το παραδοσιακό αναλυτικό πρόγραμμα: το μοντέλο των περιεχόμενων 46 2.1.2. Το σχολικό βιβλίο 49 2.2. ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ ΣΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ: ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ 51 2.2.1 Η εκπαιδευτική διαδικασία ως δασκαλοκεντρική διδασκαλία 55 2.3. Η ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ ΚΑΙ ΤΗΣ ΜΑΘΗΤΡΙΑΣ 59
ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΟ 63 ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ 3. ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΟΥ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΟΥ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΟΣ 65 3.1. Η ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΗ Η ΜΠΙΧΕΒΙΟΡΙΣΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 66 3.2. ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΚΟΠΩΝ ΚΑΙ ΣΤΟΧΩΝ 74 3.2.1. Εισαγωγικά 74 3.2.2. Δομικά στοιχεία του προγράμματος σκοπών και στόχων 75 3.2.3. Μορφές του προγράμματος σκοπών και στόχων 76 3.2.4. Σκοποί και στόχοι 81 3.2.4.1. Διαβάθμιση των σκοπών και στόχων 81 3.2.4.2. Ο τρόπος διατύπωσης των σκοπών και στόχων 84 3.2.4.3. Ταξινομίες και ιεραρχίες των σκοπών και στόχων 86 3.2.5. Τα περιεχόμενα μάθησης 112 3.2.6. Μεθόδευση της διδασκαλίας 114 3.2.7. Η αξιολόγηση και ο έλεγχος επίτευξης των στόχων 121 ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 129 4. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ, ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ, ΜΟΡΦΗ, ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ 131 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ 4.1. ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ ΣΤΟ ΑΝΟΙΧΤΟ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΟ ΜΕ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΥ ΚΑΙ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΙΣΜΟΥ Ή Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 131 ΑΠΟ ΤΟ 1974 ΕΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 4.1.1. 1974 1981: Μεταρρύθμιση των αναλυτικών προγραμμάτων και των σχολικών βιβλίων όλων των 132 βαθμίδων 4.1.2. 1982 1997: Μεταρρύθμιση των προδιαγραφών της διδασκαλίας του Δημοτικού Σχολείου (δεκαετία του 1980) και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (α μισό της δεκαετίας του 1990). 132
4.1.3. 1997 2003: Μεταρρύθμιση των προδιαγραφών της διδασκαλίας του Λυκείου (1977 2000) και της 135 υποχρεωτικής εκπαίδευσης (2001 2003). 4.2. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ 137 4.2.1. Σχεδιασμός των αναλυτικών προγραμμάτων 138 4.2.2. Συγγραφή των βιβλίων και παραγωγή των διδακτικών πακέτων 138 4.2.3. Επίσημη αξιολόγηση των προδιαγραφών διδασκαλίας 139 4.2.4. Έκδοση και εισαγωγή στο σχολείο 141 4.3. ΜΟΡΦΗ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1976 2003 142 4.3.1. Μορφή και αξιολόγηση 142 4.3.2. Το περιεχόμενο των προδιαγραφών της διδασκαλίας 150 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 159 ΠΗΓΕΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 169
Π ΡΟΛΟΓΟΣ Στο παρόν βιβλίο πραγματεύομαι ζητήματα Σχολικής Παιδαγωγικής και θεωρίας της Αγωγής. Ειδικότερα, εξετάζω τα προγράμματα σπουδών, τα σχολικά βιβλία, το εκπαιδευτικό υλικό στο πλαίσιο δύο παραδειγμάτων, του παραδοσιακού και του συμπεριφοριστικού, ως παραδόσεων λόγου (discourse) που συνεπάγονται αντίστοιχες εκπαιδευτικές πρακτικές, και την εμφάνισή τους στις ελληνικές προδιαγραφές της εκπαιδευτικής διαδικασίας από τη μεταπολίτευση και εξής. Συνεπώς, αντικείμενό του αποτελεί και το σχολείο ως χωρο χρόνος, συμπεριλαμβανομένης και της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η σύλληψη της ιδέας για τη συγγραφή του ανά χείρας βιβλίου ανάγεται αρκετά χρόνια πίσω, στη δεκαετία του 1990, όταν άρχισα να ασχολούμαι με το σχεδιασμό προγραμμάτων σπουδών και με τη θεωρία και έρευνα του σχολικού βιβλίου. Ωστόσο, εάν συνέγραφα το βιβλίο αυτό εκείνη την περίοδο, θα είχε εντελώς διαφορετική δομή και εν μέρει και περιεχόμενο. Η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα ποικίλων παραγόντων, όπως: Α) Του προβληματισμού μου και του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος μου αναφορικά με τα θέματα που πραγματεύεται. Β) Του ενδιαφέροντός μου για επιστημολογικά ζητήματα της Παιδαγωγικής και των εκπαιδευτικών θεωριών της αγωγής ως παραδόσεων λόγου. Γ) Της συστηματικής συλλογής και μελέτης της σχετικής
βιβλιογραφίας για πολλά χρόνια. Δ) Της διδασκαλίας των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μαθημάτων μου Σχολική Παιδαγωγική ΙΙ, Θεωρίες της Αγωγής, Ανάλυση παιδαγωγικού λόγου, Θεωρία, έρευνα και αξιολόγηση των προγραμμάτων σπουδών, Προγράμματα διδασκαλίας και σχολικά βιβλία, Ανάπτυξη και αξιολόγηση προγραμμάτων σπουδών και της προσφοράς αντίστοιχης με τον τίτλο του βιβλίου αυτο θ ειδίκευσης στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών στον Τομέα Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής, καθώς και της πραγμάτευση της θεματικής του σε πλήθος σεμιναρίων κατάρτισης εκπαιδευτικών όλων των βαθμίδων και ειδικοτήτων. Οι συζητήσεις που έλαβαν χώρα στα μαθήματα και σεμινάρια αυτά και οι ερωτήσεις που μου έθεταν οι συμμετέχοντες και οι συμμετέχουσες υπήρξαν πάντοτε πολύ γόνιμες και αφετηρία αναστοχασμού. Ε) Των σχετικών μακρών συζητήσεων με φίλους και συνεργάτες, κυρίως με τον Γιώργο Ζαρίφη, την κατερίνα Δαλακούρα και τον Όθωνα Μπουραντά. Στ) Της ανατροφοδότησης και ενίσχυσης που έχω πάντοτε από τους φοιτητές και τις φοιτήτριές μου, προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς. Ως πανεπιστημιακός δάσκαλος τους χρωστώ πολλά και τους ευχαριστώ θερμά. Το παρόν βιβλίο διακρίνεται σε τρία μέρη, αντίστοιχα των προαναφερθεισών θεματικών που πραγματεύεται. Θα ήθελα να σημειώσω ότι στις προθέσεις μου είναι η βελτίωση του βιβλίου αυτού και η επανέκδοσή του, σε σύντομο χρονικό διάστημα, με την παρουσίαση κι άλλων παραδειγμάτων, αλλά και παραδειγμάτων εφαρμογής τους. Κυριάκος Θ. Μπονίδης Θεσσαλονίκη 2010