ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΕΙΟΝΟΜΙΑΣ - ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Χριστίνα Μπάνου cbanou@ionio.gr 3o & 4o μάθημα Α Εξάμηνο Ακαδ. Έτος: 2016-2017
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 10-2
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons
Όροι σχετικοί με τη βιβλιοδεσία. Γνώση των τεκμηρίων Αντίτυπο - χαρτόδετο (paperback) - σκληρόδετο (hardback) - δερματόδετο - πανόδετο Γνώση των τεκμηρίων. Το έντυπο βιβλίο: -Κείμενο και αντικείμενο. Περιεχόμενο και τυπογραφική μορφή - Διαμόρφωση της έντυπης σελίδας - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία
Όροι σχετικοί με την περιγραφή του βιβλίου Αντίτυπο ξακρισμένο / αξάκριστο Κακέκτυπο Τιράζ (τράβηγμα) Αρχέτυπο Παλαίτυπο Βιβλιόσημο, Ex Libris Recto / verso της σελίδας Πλαγιότιτλος Πρωτογράμματα Επίτιτλα Κεφαλίδες Στήλες Διάστηλο Διάστιχο Υδατόσημο Ερυθροτυπία Χρυσοτυπία Μικρογραφημένα αντίτυπα Κοσμήματα / πλουμίδια
Έκδοση ανατύπωση Η νέα έκδοση (δεύτερη, τρίτη κ.λπ.) σημαίνει ότι έχουν γίνει αλλαγές και βελτιώσεις στο κείμενο ή/και ότι υπάρχει πρόλογος/εισαγωγή/παράρτημα/ επίμετρο που δεν υπήρχε στην προηγούμενη έκδοση. Ανατύπωση = ανατυπώνεται το ίδιο κείμενο λόγω της ζήτησης
Σελίδα τίτλου: διαμόρφωση και εξέλιξη Η σελίδα τίτλου αποτελεί γνώρισμα του εντύπου βιβλίου Τα χειρόγραφα δεν είχαν σελίδα τίτλου Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 15ου αιώνα (αρχέτυπο βιβλίο), οι πληροφορίες για την έκδοση μεταφέρθηκαν σταδιακά από τον κολοφώνα στην σελίδα τίτλου για λόγους ενημερωτικούς, πληροφοριακούς και πρακτικούς.
Αίτια εμφάνισης της σελίδας τίτλου Αύξηση της τυπογραφικής παραγωγής Ανταγωνισμός μεταξύ των τυπογράφων Ανάγκη για καλύτερη και αμεσότερη ενημέρωση, Ανάγκη για κατοχύρωση των δικαιωμάτων της έκδοσης, Ανάγκη για ικανοποιητική προώθηση και διαφημιστική προβολή του προϊόντος Αισθητική αρτιότητα της σελίδας τίτλου.
Σελίδα τίτλου. Λειτουργία Πρακτική Ενημερωτική, πληροφοριακή Αισθητική, καλλιτεχνική, Διαφημιστική,
Στάδια διαμόρφωσης της σελίδα τίτλου. Α. Λευκή σελίδα Λευκή σελίδα στην αρχή της έκδοσης Αρχέτυπα, πρώτο βήμα για τη σελίδα τίτλου: για λόγους προστασίας του κειμένου, οι τυπογράφου άφηναν το πρώτο φύλλο ή την πρώτη σελίδα λευκή, έτσι ώστε να μην χαθεί, σκιστεί ή μουτζουρωθεί η πρώτη σελίδα του κειμένου. Αυτό ήταν το πρώτο βήμα για τη διαμόρφωση της σελίδας τίτλου. Σταδιακά άρχισε να τυπώνεται σε αυτήν την πρώτη κενή σελίδα ο τίτλος του βιβλίου με τα κεφαλαία στοιχεία, που χρησιμοποιούνταν μέσα στο κείμενο. Λίγο αργότερα προστέθηκε το όνομα του συγγραφέα και σταδιακά και άλλες πληροφορίες για την έκδοση.
Β. Πληροφορίες στη σελίδα τίτλου Οι πληροφορίες για την έκδοση μεταφέρονταν από τον κολοφώνα στη σελίδα τίτλου και εμπλουτίζονταν για λόγους πληροφόρησης και προώθησης Εκτός από τον συγγραφέα και τον τίτλο του έργου, αναγράφονταν ο τόπος και η χρονολογία της έκδοσης, ο τυπογράφοςεκδότης, και μερικές φορές ο επιμελητής ή/και ο μεταφραστής της έκδοσης. Αναφερόταν, επίσης, το προνόμιο (privilegio) και η άδεια (licenza) για την έκδοση, συνήθως στο κάτω μέρος, ώστε να κατοχυρωθούν τα δικαιώματα.
Γ. Εμπλουτισμός της σελίδας τίτλου Εμπλουτισμός της πληροφοριακής αξίας της σελίδας τίτλου. Ορισμένες φορές τυπώνονταν τα περιεχόμενα του βιβλίου, καθώς και επιγράμματα. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο τυπογράφος δεν είναι πλέον ανώνυμος, αλλά ο ρόλος του αναβαθμίζεται. Η αναβάθμιση αυτή εκφράζεται και στη σελίδα τίτλου. Τυπογραφικό σήμα του τυπογράφου εκδότη
Είδη της σελίδας τίτλου Σελίδα τίτλου με τυπογραφικό σήμα Τυπογραφικό σήμα
Ερυθροτυπία στη σελίδα τίτλου Οι τυπογράφοι χρησιμοποιούσαν την ερυθροτυπία (την εκτύπωση με κόκκινη μελάνη) σε ορισμένες λέξεις του τίτλουή φράσεις, στο τυπογραφικό σήμα ή σε ξυλογραφίες αργότερα. Από τα πρώτα παραδείγματα σελίδας τίτλου είναι η Παπική Βούλα Bulla cruciata contra turcos, που τύπωσαν οι Johann Fust - Peter Schoeffer, Μαγεντία 1463.
Διακόσμηση και εικονογράφηση της σελίδας τίτλου Χρήση ξυλογραφίας από τις πρώτες ήδη δεκαετίες της τυπογραφίας. Αισθητική καλλιτεχνική αξία της σελίδας τίτλου Επιδράσεις από την τέχνη της εποχής (Αναγέννηση, Μπαρόκ, ) Τεχνικές (ξυλογραφία, χαλκογραφία κ.λπ.) Σχεδιασμός και χάραξη Εκτύπωση με μαύρη ή με κόκκινη μελάνη
Σελίδα τίτλου: Είδη, τυπολογία (1) Η πιο συνηθισμένη μορφή της σελίδας τίτλου είναι με το τυπογραφικό σήμα, το οποίο αποτελούσε συνήθως την κοσμούσε ήδη από τα τέλη του 15ου αιώνα. Συνηθισμένος τύπος σελίδας τίτλου ήταν αυτός με βινιέτα (μικρή εικόνα, ξυλογραφία ή χαλκογραφία αργότερα). Σε λειτουργικά βιβλία, οι ξυλογραφίες απεικόνιζαν αγίους ή θρησκευτικές παραστάσεις. Η Σταύρωση, η Γέννηση και η Ανάσταση ήταν προσφιλή θέματα, όπως και η απεικόνιση του προφήτη Δαυίδ στα Ψαλτήρια.
Σελίδα τίτλου: Είδη, τυπολογία (2) Επίσης, η προσωπογραφία του συγγραφέα κοσμούσε κάποιες φορές τη σελίδα τίτλου. Σελίδα τίτλου με πλαίσιο το οποίο κοσμείται με διακοσμητικά μοτίβα φυτικά, ανθεμοειδή, γραμμικά κ.λπ. Πάντως, ο τύπος, που γνώρισε τη μεγαλύτερη διάδοση κατά την Αναγέννηση, ήταν η αρχιτεκτονική σελίδα τίτλου, ή το αρχιτεκτονικό πλαίσιο. Είχε ως βάση ένα οικοδόμημα, που το κοσμούσαν ανάλογα με το κείμενο φύλλα, άνθη, καρποί, πανοπλίες, όπλα, γιρλάντες, βιβλία, προσωπεία, αγάλματα, καρυάτιδες, δελφίνια, μυθολογικές μορφές. στο κέντρο υπήρχε χώρος κενός, όπου αναγράφονταν οι πληροφορίες για την έκδοση.
Παραδείγματα Για περισσότερα παραδείγματα, βλ. τις εικόνες στη διάλεξη http://www.britishmuseum.org/research/ collection_online/collection_object_details.aspx?objectid=1417262&partid=1&objec t=23884&page=1 https://www.google.gr/search?q=title+pa ges+renaissance&hl=el&gbv=2&prmd=iv ns&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=x &ved=0cbmqsarqfqotcofaukyx0mgcfc Q9FAodIXkJ_g
Ενδεικτική βιβλιογραφία για τη σελίδα τίτλου 1. Baldacchini, Lorenzo (2004), Aspettando il frontespizio. Pagine bianche, occhietti a colophon nel libro antico, Milano: Edizioni Sylvestre Bonnard. Smith, Margaret (2000), The Title- Page. Its Early Development. 1460-1510, London Newcastle Delaware: Oak Knoll Press
Λήμμα της βιβλιογραφίας Αποτελείται από: Α. Κυρίως μέρος [αναγράφεται ο συγγραφέας, ο τίτλος, ο τόπος και ο χρόνος έκδοσης, ο εκδοτικός οίκος ( σε παλαιότερες εκδόσεις ο τυπογράφος), και όταν χρειάζεται- ο μεταφραστής, ο επιμελητής, ο εικονογράφος, ο αριθμός της έκδοσης, ο συγγραφέας της εισαγωγής, του προλόγου, του επιμέτρου ή του επιλόγου] Β. Υπομνημάτιο - Το υπομνημάτιο ακολουθεί το κυρίως μέρος και συνήθως τυπώνεται με μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία. Δεν υπάρχει πάντοτε
Υπομνημάτιο (βλ. παραδείγματα) Στο υπομνημάτιο (μπορεί να) αναφέρονται: 1. Σχήμα. 2. Αριθμός σελίδων / φύλλων. Επίσης, ο αριθμός και η αρίθμηση των τυπογραφικών τετραδίων σε αρχέτυπα και σε παλαιά βιβλία, στα οποία δεν υπάρχει αρίθμηση των σελίδων ή των φύλλων. 3. Τυπογραφικά στοιχεία (ονομασία γραμματοσειράς και διαστάσεις). 4. Σελίδα τίτλου. (περιγραφή, σε ποιον τύπο ανήκει, και αν παρουσιάζει καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, ιδίως σε παλαιότερες εκδόσεις). 5. Εξώφυλλο (χαρτόδετο, σκληρόδετο, διακοσμητικό μοτίβο κ.λπ.) 6. Εικονογράφηση (εντός και εκτός κειμένου). 7. Διακόσμηση (επίτιτλα, πρωτογράμματα και άλλα κοσμήματα). 8. Προμετωπίδα (εάν υπάρχει) 9. Τυπογραφικό σήμα 10. Ποιότητα χάρτου 11. Βιβλιοδεσία 12. Πληροφορίες για την τιμή (από καταλόγους ή από άλλες πηγές). 13. Περιεχόμενα. 14. Η ύπαρξη προνομίου ή λογοκρισίας. 15. Πληροφορίες σύντομες για το έργο. 16. Σωζόμενα αντίτυπα 17. Πληροφορίες για τις προηγούμενες εκδόσεις του κειμένου (παράδοση του κειμένου). Συνήθως αναφέρεται η πρώτη έκδοση (editio princeps) και οι σημαντικότερες μεταγενέστερες.
Φ. Ηλιού
Φ. Ηλιού
E. Legrand
Λ. Δρούλια
Γ. Κόκκωνας
Υπομνημάτιο (σε καταλόγους βιβλιοθηκών ή συλλογών) Στο υπομνημάτιο μόνο όταν πρόκειται για καταλόγους βιβλιοθηκών ή συλλογών καταγράφονται τα ιδιαίτερα, μοναδικά γνωρίσματα του συγκεκριμένου αντιτύπου, τα οποία αποκαλύπτουν στοιχεία για τον συλλέκτη ή / και για την ιστορία του αντιτύπου. Τα γνωρίσματα που καταγράφονται είναι τα εξής: 1. η βιβλιοδεσία, όταν είναι μοναδική 2. η χειρόγραφη διακόσμηση και εικονογράφηση (μικρογραφίες) 3. οι επιχρωματισμοί 4. τα βιβλιόσημα 5. οι ιδιόχειρες σημειώσεις στα περιθώρια ή οπουδήποτε αλλού. 6. οι ιδιόχειρες αφιερώσεις 7. η κατάσταση του αντιτύπου (φθορές, σελίδες που απουσιάζουν κλπ.)
Ρόλος της Σελίδας τίτλου Τα στοιχεία για την έκδοση, που θα χρησιμοποιηθούν στη σύνταξη της βιβλιογραφίας, λαμβάνονται πάντοτε από τη σελίδα τίτλου και όχι από το εξώφυλλο ή τον ημίτιτλο.
Συντομογραφίες (1) ά. ά. = άνευ αριθμήσεως. ά. έ. = άνευ έτους έκδοσης ά. χ. = άνευ χρονολογίας αναδ. = αναδιπλούμενος/α/οι (χάρτης/ες, πίνακες, εικόνες) ανάτ. = ανάτυπο. ανατ. = ανατύπωση αντ. = αντίτυπο / α. αρ. = αριθμός βιβλ. = βιβλιογραφία. βλ. = βλέπε. c. = copyright. δακτ. = εικ. = εικόνες, εικονογράφηση εισ. = εισαγωγή ε. κ. = εκτός κειμένου εκ. = εκατοστά έκδ. = έκδοση ed. = editio, editor ed. pr. = editio princeps (πρώτη έκδοση) επιμ. = επιμέλεια εργ. = εργογραφία έτ. = έτος εφ. = εφημερίδα λ. = λευκή σελίδα/λευκές σελίδες Μτφρ. / μετ. = μετάφραση, μεταφραστής
Συντομογραφίες (2) π. = περίπου περ. = περιοδικό πίν. = πίνακας / ες. προλ. = πρόλογος. προμ. = προμετωπίδα. προσ. = προσωπογραφία πτυσ. = πτυσσσόμενος (χάρτης, πίνακας) σ. = σελίδα / ες σσ. = σελίδες σ. τ. = σελίδα τίτλου. σχ. = σχεδιάγραμμα τ. =τόμος / οι. τευχ. = τεύχος τ. π. = τίτλος πρωτοτύπου. τυπ. = τυπογραφείο φ. = φύλλο / α. φωτ. ανατ. = φωτοτυπική ανατύπωση. χαρ. = χάρτης. χ. σ. = χωρίς σελιδαρίθμηση. χ. τ. = χωρίς τόπο έκδοσης. χ.χ. = χωρίς χρονολογία έκδοσης. Χφ. = χειρόγραφο / α.
Σύμβολα Ο βιβλιογράφος πρέπει στην αρχή του έργου του να προσδιορίζει με ακρίβεια την λειτουργία των συμβόλων. Ορισμένα σύμβολα δεν έχουν μία λειτουργία και χρησιμοποιούνται ανάλογα. < > : ο βιβλιογράφος μετέφερε μέρος του κειμένου από ένα σημείο του βιβλίου σε άλλο, προκειμένου να διευκολυνθεί η εργασία του. [ ] : προστέθηκαν πληροφορίες από τον βιβλιογράφο, οι οποίες δεν αναγράφονται στην έκδοση. (...) = εκούσια παράλειψη μέρους του κειμένου * : χρησιμοποιείται αναλόγως. * * : χρησιμοποιείται αναλόγως ( ) : χρησιμοποιείται αναλόγως
Γνώση των τεκμηρίων Μορφές τεκμηρίων (έντυπο χειρόγραφο ψηφιακό ηλεκτρονικό) Το έντυπο βιβλίο: -Κείμενο και αντικείμενο. Περιεχόμενο και τυπογραφική μορφή - Διαμόρφωση της έντυπης σελίδας - Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία