ABSTRACTS ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

INSTITUTION OF SPONSORSHIP FROM ANCIENT TO MODERN TIMES For it is the duty of the wealthy to render service to the state (Demosthenes, Speech: Against Phaenippus, 42.22) International Scientific Conference Thessaloniki, February 7-8 2014 ABSTRACTS ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ INSTITUTION OF SPONSORSHIP FROM ANCIENT TO MODERN TIMES Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΧΟΡΗΓΙΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ «Δεῖ γὰρ τοὺς εὐπόρους χρησίμους αὑτοὺς παρέχειν τοῖς πολίταις» (Δημοσθένης, Λόγος: Πρὸς Φαίνιππο περὶ Ἀντιδόσεως, 42.22) Thessaloniki, February 7-8 2014 Amphitheatre Stephanos Dragoumis Museum of Byzantine Culture Θεσσαλονίκη, 7-8 Φεβρουαρίου Αμφιθέατρο «Στέφανος Δραγούμης» Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Organizers National Archaeological Museum, Athens Norwegian Institute at Athens Numismatic Museum, Athens Museum of Byzantine Culture, Thessaloniki Διοργάνωση Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη With the support of: Holy Metropolis of Thessaloniki Region of Central Macedonia Municipality of Thessaloniki Mount Athos Center Cultural Association of Hypati "The Aenianes" με την ευγενική υποστήριξη: Ιεράς Μητρόπολης Θεσσαλονίκης Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας Δήμου Θεσσαλονίκης Αγιορειτικής Εστίας Εκπολιτιστικού Συλλόγου Υπάτης «Οι Αινιάνες»

Scientific Committee Dr. George Kakavas, Director of the Numismatic Museum and Acting Director of the National Archaeological Museum Professor Panos Dimas, Director of the Norwegian Institute at Athens Dr. Agathoniki Tsilipakou, Director of the Museum of Byzantine Culture Organizing & Editorial Committee Professor Panos Dimas, Director of the Norwegian Institute at Athens Dr. George Kakavas, Director of the Numismatic Museum and Acting Director of the National Archaeological Museum Dr. Zarko Tankosic, Norwegian Institute at Athens Dr. Fanis Mavridis, archaeologist at the Ministry of Culture and Sports Dr. Alexandra Christopoulou, archaeologist in the National Archaeological Museum Giorka Nikolaou, historian-numismatist in the Numismatic Museum Evangelia Tsota, archaeologist in the Numismatic Museum Stella Dreni, archaeologist in 3rd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities Dr. Christina Avronidaki, archaeologist in the National Archaeological Museum Secretarial Support Zarko Tankosic, Norwegian Institute at Athens Fanis Mavridis, Ministry of Culture and Sports Nikos Sougles, Numismatic Museum, Athens Popi Spyrou, National Archaeological Museum, Athens

Επιστημονική Επιτροπή Δρ Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής του Νομισματικού Μουσείου και Αναπληρωτής Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Καθ. Πάνος Δήμας, Διευθυντής του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών Δρ Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, Διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Οργανωτική & Εκδοτική Επιτροπή Καθ. Πάνος Δήμας, Διευθυντής του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών Δρ Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής του Νομισματικού Μουσείου και Αναπληρωτής Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Δρ Zarko Tankosic, Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών Δρ Φάνης Μαυρίδης, αρχαιολόγος στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Δρ Αλεξάνδρα Χριστοπούλου, αρχαιολόγος στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Γιόρκα Νικολάου, ιστορικός-νομισματολόγος στο Νομισματικό Μουσείο Ευαγγελία Τσώτα, αρχαιολόγος στο Νομισματικό Μουσείο Στέλλα Δρένη, αρχαιολόγος στη Γ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Δρ Χριστίνα Αβρονιδάκη, αρχαιολόγος στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Γραμματειακή Υποστήριξη Zarko Tankosic, Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών Φάνης Μαυρίδης, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού Νίκος Σουγλές, Νομισματικό Μουσείο Πόπη Σπύρου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

WELCOMING ADDRESSES / ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ His Eminence, Metropolitan Anthimos of Thessaloniki Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Άνθιμος Apostolos Tzitzikostas, Governor of Central Macedonia Περιφερειάρχης Κεντρικής Μακεδονίας Απόστολος Τζιτζικώστας Yiannis Boutaris, Mayor of Thessaloniki Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης Dr Agathoniki Tsilipakou, Director of the Museum of Byzantine Culture, Thessaloniki Διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Δρ Αγαθονίκη Τσιλιπάκου Prof. Panos Dimas, Director of the Norwegian Institute at Athens Διευθυντής Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών Καθηγητής Πάνος Δήμας Dr George Kakavas, Director of the Numismatic Museum and Acting Director of the National Archaeological Museum, Athens Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου και Αναπληρωτής Διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Δρ Γεώργιος Κακαβάς

SESSION 1Α Sponsorship in Antiquity: Beginnings of sponsorship. The place of sponsorship in Athenian Democracy (late 6th to late 4th cent. BC). ΣΥΝΕΔΡΙΑ 1Α Η Χορηγία στην Αρχαιότητα: Απαρχές της χορηγίας. Ο θεσμός της χορηγίας στην Αθηναϊκή Δημοκρατία (τέλη 6 ου - τέλη 4 ου αι. π.χ.). 1

Munificence in democratic and oligarchic systems of the ancient world - a comparative approach Ingvar Maehle (Associate Professor in Ancient History, University of Bergen, Norway) The ancient city depended on voluntary contributions from the elite for the maintenance of its infrastructure, the sponsorship of cultural and religious events and in some cases, even military expenses. The venues for this liberality were strictly regulated, so that the richest men could not monopolize political power. In oligarchies, munificence was bound up with office-holding, whereas liturgies seem to have been the preferred model in democratic regimes. Because the liturgies were a form of honorary tax on the rich, fulfillment of this duty did not directly translate into political power, although it was used by politicians for their personal aggrandizement. The link between economic spending and political power was much stronger where munificence was a formalized part of the office holding system, as was the case, for example, with the Roman cursushonorum or the office of agonethes in Athens after the fall of democracy. This paper will explore the rules surrounding munificence in the ancient world from a comparative perspective and study the impact of different models of liberality on the political systems. 2

Η αρχαιολογία του θεσμού της χορηγίας στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων Ανδρονίκη Μακρή (Μέλος της Ελληνικής Επιγραφικής Εταιρείας, Αθήνα) Στην ομιλία θα παρουσιαστούν, βάσει των σωζόμενων αρχαίων καταλοίπων, τα είδη των χορηγικών μνημείων της πόλης των Αθηνών κατά τον 5ο και 4ο αι. π.χ. Τα χορηγικά μνημεία ανέθεταν οι χορηγοί που ήταν νικητές στους δραματικούς και διθυραμβικούς αγώνες που τελούνταν κατά τις εορτές προς τιμήν του Διονύσου στο άστυ (Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια) και στους δήμους της Αττικής (Μικρά ή κατ αγρούς Διονύσια). Σημαντικοί αγώνες διθυράμβου τελούνταν επίσης και προς τιμήν του Απόλλωνος στα Θαργήλια. Η παρουσίαση θα επικεντρωθεί στη μορφή των χορηγικών μνημείων, σε ζητήματα που αφορούν στον αρχικό τόπο ανάθεσής τους (τοπογραφία), στην σημασία του τόπου ευρέσεώς τους, καθώς στα κείμενα των επιγραφών που φέρουν. Τέλος η ομιλία θα αναλύσει την πολιτική και κοινωνική σημασία των εν λόγω μνημείων για τον θεσμό της χορηγίας κατά την αρχαιότητα στην Αθήνα καθώς και την ιστορική, την αρχαιολογική και την συμβολική σημασία τους σήμερα. 3

Ο θεσμός της χορηγίας στη δημοκρατική Αθήνα του 5ου και 4ου αιώνα π.χ. Ζωή Αγγελίδη (Deutsches Archäologisches Institut Athen) Ο θεσμός των λειτουργιών ήταν στη δημοκρατική Αθήνα ένας βασικός μηχανισμός για τη διεκπεραίωση σημαντικότατων υποχρεώσεων της πόλης, αλλά και για την ένταξη των πολιτών στο σύστημα ιδεών της. Εύποροι Αθηναίοι αναλάμβαναν τα έξοδα για έργα κυρίως στον πολεμικό και πολιτιστικό τομέα προς όφελος της κοινωνίας. Στις ακριβότερες και επιφανέστατες λειτουργίες ανήκε η χορηγία, πράγμα που αντανακλά το γεγονός, ότι ο όρος «χορηγός» χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα τον ιδιώτη που χρηματοδοτεί δημόσια επιχειρήματα. Στην αρχαιότητα ο χορηγός παρείχε τα μέσα για την προετοιμασία και τον εξοπλισμό των χορών που παρουσίαζαν χορικά άσματα σε δράματα και διθυράμβους, που ήταν μέρος θρησκευτικών εορτών και διεξάγονταν ως αγώνες μεταξύ ομάδων πολιτών. Οι χορηγοί είχαν τη δυνατότητα στα πλαίσια της λειτουργίας τους να προβληθούν μπροστά στους Αθηναίους. Ο Δημοσθένης για παράδειγμα σκόπευε να παρελάσει στην πομπή των Διονυσίων στολισμένος με χρυσό στεφάνι και χρυσοκέντητα ενδύματα. Επιπλέον οι χορηγοί έπαιρναν θέση κατά τη διάρκεια των παραστάσεων στην τιμητική, πρώτη σειρά καθισμάτων του θεάτρου, την προεδρία. Τη μεγαλύτερη τιμή όμως δεχόταν ο χορηγός του νικητή χορού. Ως αντιπρόσωπος της ομάδας του αποδεχόταν το βραβείο, ένα χάλκινο τρίποδα, και έστηνε με αυτόν ένα ανάθημα. Το μνημείο του Λυσικράτη στη Πλάκα μας δίνει μία εντύπωση, πόσο μεγαλοπρεπή μπορούσαν να είναι τα μνημεία αυτά. 4

The Institution of Choregos in Classical Athens Ergün Lafli (Professor, Dokuz Eylül University, Izmir, Turkey) In the theatre of Classical Greece, the chorêgos (χορηγός) was a wealthy Athenian citizen who assumed the public duty of financing the preparation for the chorus and other aspects of dramatic production that were not paid for by the government of the polis or city-state, especially during the 5th and 4th centuries B.C. They were basically patronage of theatre productions. Since theatrical performances were civic ceremonies in ancient Greece, the state paid the actors salaries. The additional expenses of production including the salaries and training of the chorus, costumes for the chorus and flute players, and payment of the mutes or extras were assigned to choragi, or producers, on a rotating basis. Choregoi paid for costumes, rehearsals, expenses of the chorus (including training, salaries, board and lodging), scenery, props (including elaborate masks), special effects and most of the musicians. Under the Athenian constitution, choregoi were appointed by the archon and the tribes of Athenian citizens. Service as a choregos, though an honor, was a duty rather than a choice for wealthy citizens. Ancient Greek society was a symbiosis of art and politics, and several notable political figures of the time served as choregoi. Themistocles was choregos for Phrynichus' Phoenissae (named for the Phoenician women who formed the chorus), and Pericles acted as choregos for The Persians by Aeschylus. In this paper all the aspects concerning choregoi will be discussed in detail. 5

SESSION 1Β Sponsorship in Antiquity: Gradual spread of sponsorship from Athens to Aegina, Thebes, Orchomenos, and other Greek cities on the mainland and in Asia Minor (early 3rd century BC to late 4th cent. AD). Functions of the Athenian Democracy in the institution of voluntary patronage (clientele) in Roman times (e.g., monuments, worship, Olympic games, etc.). Sponsorship in late antiquity. ΣΥΝΕΔΡΙΑ 1Β Η Χορηγία στην Αρχαιότητα: Η προοδευτική εξάπλωση του θεσμού της χορηγίας από την Αθήνα στην Αίγινα, τη Θήβα, τον Ορχομενό και άλλες ελληνικές πόλεις, καθώς και στα παράλια της Μικράς Ασίας (αρχές 3 ου αι. π.χ. - τέλη 4 ου αι. μ.χ.). Από τις υποχρεωτικές Λειτουργίες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας στο θεσμό της εθελοντικής Πατρωνίας (Clientela) και κατά τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας (μνημεία, λατρεία, Ολυμπιακοί Αγώνες κ.α.). Η χορηγία στην ύστερη αρχαιότητα 6

Ο θεσμός της χορηγίας στην αρχαία Βοιωτία Όλγα Κυριαζή (Αρχαιολόγος Θ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Θήβα) Εύη Τσώτα (Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα) Ιωάννης Φάππας (Αρχαιολόγος Θ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Θήβα) Η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στο θεσμό της χορηγίας, όπως αυτός αποτυπώνεται μέσα από γραπτές πηγές, επιλεγμένα αρχαιολογικά ευρήματα και μνημεία της αρχαίας Βοιωτίας. Η χορηγία στην αρχαιότητα ήταν μια μορφή συνεργασίας, καθώς οι χορηγοί κατέβαλλαν χρηματικά ποσά τόσο για τη διεξαγωγή και προετοιμασία μουσικών και δραματικών αγώνων όσο και για την υλοποίηση ή βελτίωση δημόσιων κτηρίων και έργων. Η σημασία του θεσμού της χορηγίας, καθώς και η μεταγενέστερη εξέλιξή της ως ευεργεσία ή δωρεά, επιβεβαιώνεται μέσα από την ύπαρξη ενός σημαντικού αριθμού αρχαιολογικών μνημείων και ευρημάτων, που χρονολογούνται από την κλασική έως τη ρωμαϊκή εποχή. 7

Η οικονομική και πολιτική εικόνα της πόλης κατά την αρχαιότητα μέσα από τις χορηγίες: Η περίπτωση των Μεγάρων Στέλλα Δρένη (Aρχαιολόγος Γ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Μέγαρα / Υποψήφια Διδάκτωρ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) Κατά την αρχαιότητα ο θεσμός της χορηγίας πήρε πολλές μορφές, άλλοτε κοινωνικού, άλλοτε θρησκευτικού και άλλοτε πολιτικού χαρακτήρα. Ιδιώτες παρείχαν εθελοντικά χρηματική ενίσχυση προς μία πόλη για την κάλυψη διαφόρων αναγκών, από την άμυνα της πόλης με την κατασκευή ή τη συντήρηση της οχύρωσης, τις υποδομές της πόλης με την κατασκευή, αποκατάσταση ή συντήρηση έργων υποδομής, μέχρι την πραγματοποίηση αγώνων ή θρησκευτικών τελετών, αλλά και την ενίσχυση κοινωνικών θεσμών όπως τα θεωρικά στην αρχαία Αθήνα. Οι χορηγίες αυτές ήταν επώνυμες, ενώ οι ευεργέτες τιμόντουσαν τόσο με την αναγραφή των ονομάτων τους σε τιμητικά ψηφίσματα, όσο και με άλλες μορφές όπως το στεφανώνονται ή σε μερικές περιπτώσεις να θάβονται εντός της πόλης ως πρότυπα για τις επόμενες γενιές. Η μελέτη του θεσμού της χορηγίας, ωστόσο, μπορεί να ξεδιπλώσει και άλλες πτυχές του θεσμού αυτού, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τόσο την οικονομική, όσο και την πολιτική εικόνα μιας πόλης. Σε μία τέτοια περίπτωση ανιχνεύεται η οικονομικο-πολιτική κατάσταση των αρχαίων Μεγάρων μέσα από τη μελέτη επιγραφικών μαρτυριών και πιο συγκεκριμένα μέσα από επιγραφές που δείχνουν τη δραστηριότητα μέσα στην πόλη, αλλά και εκτός αυτής με εκπροσώπους της, στην ανακατασκευή δημόσιων και θρησκευτικών κτισμάτων. 8

Η Χορηγία και τα αγωνιστικά μνημεία κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Εποχή Δημήτρης Σούρλας (Αρχαιολόγος Α Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αθήνα) Στην ομιλία θα παρουσιαστούν δημοσιευμένα και αδημοσίευτα επιγραφικά κυρίως μνημεία, αγωνιστικού περιεχομένου (λαμπαδηδρομιών, αναθέσεις εφήβων κ.α.), που έχουν βρεθεί στην Αθήνα και προέρχονται κατά κύριο λόγο από την περιοχή των μεγάλων Γυμνασίων της πόλης. Σκοπός είναι η καταγραφή και παρουσίαση της μετεξέλιξης του θεσμού της χορηγίας κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς Χρόνους, η σημασία της αγωνοθεσίας και των λοιπών αξιωμάτων, αλλά και ο βαθμός συμμετοχής των ιδιωτών στις λειτουργίες, που συνδέονται κυρίως με τους εφήβους και κατά συνέπεια με την εφηβεία. 9

Ρωμαίοι και Έλληνες ευεργέτες των πόλεων της Μακεδονίας Γιάννης Ξυδόπουλος (Επίκουρος Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) Η παρούσα ανακοίνωση αποτελεί μία σύντομη παρουσίαση των περιπτώσεων στις οποίες Ρωμαίοι αξιωματούχοι αλλά και Έλληνες πολίτες τιμώνται από πόλεις της Μακεδονίας ως «ευεργέτες». Η αναφορά της τιμητικής απόδοσης του συγκεκριμένου τίτλου δεν προκαλεί κάποιο αίσθημα έκπληξης, καθώς απηχεί ένα ελληνικό κατά παράδοση έθος. Το γεγονός ότι οι πόλεις της Μακεδονίας χρησιμοποιούν τον ίδιο όρο για να τιμήσουν Ρωμαίους αξιωματούχους αλλά και Έλληνες συμπολίτες τους υπαινίσσεται προφανώς τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχει μία σχέση εξάρτησής τους στο πλαίσιο της ευεργεσίας με τα τιμώμενα πρόσωπα, τα οποία αντικαθιστούν πλέον τους Μακεδόνες βασιλείς. Στις αναλογικά πολυάριθμες επιγραφικές μαρτυρίες (κυρίως τιμητικά ψηφίσματα) που διαθέτουμε από τη Μακεδονία, υπογραμμίζεται η διηνεκής ευεργεσία των τιμωμένων προς τις πόλεις, γεγονός που οπωσδήποτε υποδηλώνει επανειλημμένη παροχή δωρεών ή άλλων γενναιοδωριών (τέλεση αγώνων, διοργάνωση θηριομαχιών και μονομαχιών, διάθεση σιτηρών σε χαμηλή τιμή σε καιρό σιτοδείας κλπ). Οι υποχρεώσεις της ελίτ απέναντι στις πόλεις υπογραμμίζονται εμμέσως στα εν λόγω ψηφίσματα, ενώ παράλληλα υποδηλώνουν και τον ανταγωνισμό μεταξύ των μελών αυτής της ελίτ για την παροχή μεγαλύτερων ευεργεσιών. 10

Αφιερωματικές επιγραφές και απεικονίσεις χορηγών στα ψηφιδωτά δάπεδα του ανατολικού κράτους κατά την ύστερη αρχαιότητα Παναγιώτα Ασημακοπούλου-Ατζακά (Ομότιμη Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) Οι ψηφιδωτές αφιερωματικές επιγραφές του Ανατολικού Κράτους είναι σημαντική πηγή πληροφοριών για τους δωρητές κατά την ύστερη αρχαιότητα. Οι χορηγοί διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: σε εκκλησιαστικά και σε κοσμικά πρόσωπα. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται επίσκοποι και άλλοι ανώτεροι εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι -άτομα συνήθως υψηλού μορφωτικού επιπέδου, τα οποία ασφαλώς θα ενδιαφέρονταν προσωπικά για το περιεχόμενο της διακόσμησης, όπως και για τη σύνταξη των επιγραφών-, καθώς και εκπρόσωποι του κατώτερου κλήρου, που αναφέρονται είτε ως αναθέτες ή ως τα πρόσωπα που στις μέρες τους ή με τη φροντίδα τους ολοκληρώθηκαν συγκεκριμένες εργασίες. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν τα κοσμικά πρόσωπα, που, ανάλογα με την κοινωνική και την οικονομική τους κατάσταση, εμφανίζονται σε ατομικές ή σε συλλογικές δωρεές. Τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα από κάθε κατηγορία, που αναφέρονται και σχολιάζονται, καταδεικνύουν τη σημασία του θεσμού της χορηγίας στην ύστερη αρχαιότητα και τον ρόλο των χορηγιών για την ανέγερση και τη διακόσμηση σημαντικών, δημόσιων και ιδιωτικών, οικοδομημάτων. Καταδεικνύουν ακόμη τις κοινωνικές διαφορές, αλλά και το διαφορετικό μορφωτικό επίπεδο των δωρητών, το οποίο προκύπτει τόσο από τη χρησιμοποιούμενη γλώσσα όσο και από το περιεχόμενο των επιγραφών. Με συνοπτικό τρόπο εξετάζονται και οι πληροφορίες που αφορούν στο κόστος της ψήφωσης, καθώς και στην έκταση που ανελάμβανε να ψηφώσει ο κάθε χορηγός. Σχολιάζονται, τέλος, οι σπάνιες περιπτώσεις, στις οποίες οι δωρητές απεικονίζονται σε ψηφιδωτά δάπεδα ανάμεσα σε άλλες παραστάσεις, συνοδευόμενοι ή όχι από τα ονόματά τους. 11

Μια νέα παλαιοχριστιανική θέση στο Δρυμό Βόνιτσας. Οι μαρτυρίες των χορηγικών επιγραφών Ιωάννης Χουλιαράς (Προϊστάμενος 22ας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Ναύπακτος) Σε ανασκαφή στον νότιο τομέα του συνδετήριου δρόμου της Ιόνιας οδού με το Άκτιο, στη θέση Δρυμός Βόνιτσας αποκαλύφθηκαν τα ερείπια μεγάλης παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής. Τα ερείπια μαρτυρούν πως πρόκειται για ναό κτισμένο ως επί το πλείστον με απλή τοιχοδομία με ακατέργαστους ή ελαφρά επεξεργασμένους λίθους τοποθετημένους σε οριζόντιες στρώσεις ενώ κατά διαστήματα παρεμβάλλονται σειρές πλίνθων. Σε κάποια τμήματα υπάρχει επιμελέστερη τοιχοδομία με πλίνθους να τοποθετούνται σε οριζόντιες στρώσεις, ενώ σαν υλικό δομής χρησιμοποιήθηκε και η σταχτιά ασβεστόπετρα της περιοχής. Στο χώρο του ναού εντοπίστηκαν και περισυλλέγησαν άφθονα κινητά ευρήματα όπως μαρμάρινα θωράκια, τμήματα επιστυλίων, πεσσίσκοι, κίονες ραβδωτοί και αρράβδωτοι, κιονίσκοι, κιονόκρανα, επιθήματα, σιδερένιοι ήλοι, άφθονα θραύσματα υάλινων αντικειμένων καθώς και άφθονα σπαράγματα κονιάματος φέροντα ίχνη χρώματος. Από το χώρο περισυλλέγησαν ελάχιστα δείγματα άνθρακα, κέραμοι ορισμένες εκ των οποίων φέρουν ανάγλυφες δαχτυλιές καθώς και όστρακα κτενωτής ή και άγραφης χρηστικής κεραμικής. Η βασιλική σώζει το ψηφιδωτό της δάπεδο,που αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών και φαίνεται να σκεπάζει έως τώρα μια έκταση τουλάχιστον 180 τμ. Το ψηφιδωτό κοσμείται με γεωμετρικά και φυτικά κυρίως μοτίβα. Μια επιγραφή αποκαλύφθηκε πολύ κοντά στο ιερό της βασιλικής, καθ όλο το πλάτος της ανατολικής πλευράς του κεντρικού κλίτους μέσα σε πλαίσιο. Η επιγραφή σε πρώτη ανάγνωση και χωρίς ακόμη να αναλυθεί με βάση τα ιστορικά και αρχαιολογικά τεκμήρια μας παρέχει βασικές πληροφορίες για τον κτήτορα του ναού, που χρηματοδότησε και τους ψηφοθέτες και με βάση την προσφώνησή του, «θεοφιλέστατος» είναι κατά πάσα πιθανότητα επίσκοπος. Μας παραδίδεται επίσης το όνομά του, Ολύμπιος και επίσης, ότι εύχεται μεταξύ άλλων και υπέρ της διαμονής 12

του στην περιοχή. Περαιτέρω έρευνας χρήζει το γυναικείο όνομα Διογένια και η σχέση της είτε με τον Ολύμπιο είτε με τον Ανδρέα, το όνομα του οποίου ακολουθεί στην επιγραφή και για του οποίου τον «οίκο» εύχεται ο Ολύμπιος. Μια δεύτερη επιγραφή εντοπίστηκε πριν λίγες ημέρες στον νάρθηκα, ακριβώς πριν το τρίβηλο, στην οποία αναγράφεται το όνομα Ευγένιος και ότι αυτός «εκέντησε» αυτή την εκκλησία. Η γραφή μοιάζει με αυτή της επιγραφής της ανατολικής πλευράς του κεντρικού κλίτους. Η χρονολόγηση της πρώτης φάσης της βασιλικής με βάση τα γλυπτά τεκμήρια, τα διακοσμητικά τους θέματα, το μέγεθος των ψηφίδων του ψηφιδωτού δαπέδου, το είδος των διακοσμητικών θεμάτων του ψηφιδωτού και τον τύπο των γραμμάτων της επιγραφής μας οδηγεί στα μέσα με δεύτερο μισό του 5 ου αιώνα. 13

SESSION 2A Sponsorship during the Middle Age: Sponsors and patrons of the arts and artists in both East and West. Sponsors and donors in Byzantium (early 5th cent. AD to 1453). ΣΥΝΕΔΡΙΑ 2Α Η Χορηγία στο Μεσαίωνα: Χορηγοί και πάτρωνες τεχνών και καλλιτεχνών στην Ανατολή και στη Δύση. Χορηγοί και δωρητές στο Βυζάντιο (αρχές 5 ου αι. μ.χ - 1453). 14

Αυτοκρατορικές χορηγίες κατά τη περίοδο της Εικονομαχίας: Η περίπτωση του Κωνσταντίνου Ε (741-755) και της Ειρήνης της Αθηναίας (797-802) Πηνελόπη Παναγιωτίδου (Υποψήφια Διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) This paper aims to investigate the various facets of imperial sponsorshippatronage of arts and architectural activity, religious and secular, variant donations and beneficiary acts-, during the Iconoclastic Controversy. In order to serve this purpose, we will present the example of an Iconoclast emperor, Constantine V, and one Iconophile, Irene of Athens. Both of them reigned in an era of economic prosperity, when the imperial treasury had abundant reserves of gold and the empire had a firm and solid administration system. Constantine V pioneered the urban renewal of the Byzantine capital and it s conversion to a medieval city. His program was continued by Irene, despite her different religious policy, and the following emperors, until the time of Basil I. Moreover, Irene through her extensive interest in the philanthropic institutions, the churches and the monasteries of Constantinople, she propagated for herself the traditional image of the pious ruler, devoted to beneficiary acts, to the relief of poverty and to the general welfare of his subjects. This final aspect was vital for Irene, due to the unstable position of her administration. 15

Η χορηγία βιβλίων στο Βυζάντιο (9ος - 15ος αι.) Καλλιόπη Μαυρομμάτη (Υποψήφια Διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών) Η αντιγραφή κωδίκων στο Βυζάντιο, πρακτική που κατεξοχήν διέσωσε τον πλούτο της αρχαιοελληνικής διανόησης μέχρι την σύγχρονη εποχή, τροφοδοτήθηκε από χορηγίες προσώπων με κοινό παρανομαστή το ειδικό ενδιαφέρον για την σύνθεση και κυκλοφορία εγχειριδίων με ποικίλο περιεχόμενο (θεολογικό, φιλοσοφικό κ.ά.). Πριν την εφεύρεση της τυπογραφίας, η αντιγραφή κωδίκων υπήρξε κοπιαστική και χρονοβόρα εργασία με υψηλό κόστος, συνεπώς αποτέλεσε χορήγημα προσώπων που κατέβαλλαν την δαπάνη για διάφορους λόγους. Θα μας απασχολήσουν οι κατηγορίες τέτοιων δωρητών (πρόσωπα της Εκκλησίας, αυτοκράτορες και άτομα του περιβάλλοντός τους, χορηγοί από την στρατιωτική και πολιτική ζωή, επαγγελματίες και άλλοι που επέλεξαν να παραμείνουν άγνωστοι), οι οποίοι μερίμνησαν για την αντιγραφή κειμένων και στη συνέχεια τα δώρισαν σε ιδρύματα της Αυτοκρατορίας. Το θέμα εξετάζεται με βάση χρονολογημένα σημειώματα ελληνικών κωδίκων (9ος - 15ος αι.)*. Σκοπός μας είναι η ανάδειξη της χορηγίας ως προς την κυκλοφορία βιβλίων στο Βυζάντιο, η ανίχνευση των κινήτρων του δωρητή, το περιεχόμενο των χορηγημάτων και, συνακόλουθα, η προσπάθεια να προσδιορισθεί ο ρόλος του Βυζαντινού χορηγού στη συντήρηση και ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας. *Το υλικό προέρχεται από ερευνητικό πρόγραμμα του Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.) και ειδικότερα από το Εργαστήριο Ψηφιακής Αποτύπωσης του Δημοσίου και Ιδιωτικού Βίου των Βυζαντινών. 16

Η άσκηση φιλανθρωπίας μέσω της ίδρυσης και ενίσχυσης μοναστηριακών και ευαγών ιδρυμάτων. Η μαρτυρία των κτητορικών Τυπικών και Διαθηκών (11ος- 14ος αι.) Ελισάβετ Χατζηαντωνίου (Λέκτορας Βυζαντινής Ιστορίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης) Ένας τρόπος άσκησης φιλανθρωπίας εκ μέρους της βυζαντινής αριστοκρατίας και της αυτοκρατορικής οικογένειας ήταν η ίδρυση ή ανακαίνιση και υποστήριξη μοναστηριακών ιδρυμάτων. Στο πλαίσιο αυτών ασκούνταν φιλανθρωπικό έργο είτε περιστασιακά είτε οργανωμένα και συστηματικά μέσω καθημερινών συσσιτίων προς απόρους καθώς και μέσω κοινωφελών ιδρυμάτων που λειτουργούσαν υπό την εποπτεία της μονής (νοσοκομείων, πτωχοκομείων, γηροκομείων, ορφανοτροφείων κ.ά.). Η ανακοίνωση έχει ως στόχο να παρουσιάσει τα κίνητρα των κοσμικών που επέλεγαν αυτόν τον τρόπο άσκησης φιλανθρωπίας, το είδος των ευαγών ιδρυμάτων που πλαισίωναν τη μονή και τον τρόπο οργάνωσής τους, τον βαθμό επέμβασης του κτήτορα (ιδρυτή ή ανακαινιστή και πάτρωνα) στη διοίκηση της μονής ή του ευαγούς ιδρύματος και τη διατήρηση εκ μέρους του συγκεκριμένων προνομίων, άλλες μορφές κοινωφελούς δράσης των μονών (κατασκευή ή/και συντήρηση γεφυρών, λουτρών κ.ά.). Εκτός από την επίσημη Νομοθεσία, που θέτει το θεωρητικό πλαίσιο λειτουργίας των ιδρυμάτων, βασική πηγή για τη μελέτη του θέματος αποτελούν τα σωζόμενα κτητορικά Τυπικά. Πρόκειται για τα καταστατικά λειτουργίας που συντάχθηκαν από τους κτήτορες των μοναστικών και ευαγών ιδρυμάτων, όπου μεταξύ άλλων δηλώνονται ή διαφαίνονται οι επιδιωκόμενοι στόχοι τους. Ανάλογες πληροφορίες αντλούνται και από τις Διαθήκες των κτητόρων. Η ανάπτυξη του θέματος εκτείνεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους (11 ος -14 ος αι.), καθώς εκτενή Τυπικά και Διαθήκες κτητόρων εντοπίζονται κυρίως σε αυτή τη περίοδο, αντικατοπτρίζοντας τις τάσεις της συγκεκριμένης εποχής. 17

Χορηγίες γυναικών σε εκκλησίες της Μακεδονίας κατά τη Μέση και Ύστερη Βυζαντινή περίοδο Ειρήνη Πάνου (Ιστορικός στον εκδοτικό οίκο Ελληνικές Εκδόσεις, Αθήνα) Η λατρεία της Αγίας Άννας, μητέρας της Θεοτόκου, αποτελεί πολύπλευρο αλλά ανεξερεύνητο ακαδημαϊκό πεδίο που προσφέρει πολλά στην κατανόηση του Βυζαντινού πολιτισμού. Η ανακοίνωση θα επικεντρωθεί σε περιπτώσεις γυναικείων χορηγιών σε εκκλησίες της Καστοριάς, Βέροιας και Θεσσαλονίκης μεταξύ του 12 ου και του 14 ου αιώνα, με σκοπό να ερμηνεύσει την γυναικεία χορηγία ως αποτέλεσμα κοινωνικής προβολής, θεολογικών ζυμώσεων και καλλιτεχνικής έκφρασης. Το εικονογραφικό πρόγραμμα των Μακεδονικών εκκλησιών περιλαμβάνει θέματα που άπτονται Χριστολογικών και Μαριολογικών ζητημάτων που σφράγισαν την λατρεία της μητέρας της Θεοτόκου από τον 6 ο αιώνα και έπειτα και καθόρισαν την εικονογραφική της παράδοση. Ταυτόχρονα όμως, οι Μακεδονικές εκκλησίες περιέχουν εικονογραφικά θέματα που συναντούνται σε ορισμένες μόνο περιοχές, όπως το θέμα της Άννας Γαλακτοτροφούσας και Ελεούσας στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη και η σχέση των γονέων της Θεοτόκου με τα Πάθη του Χριστού στην Ανατολική Ευρώπη. Ως καλλιτεχνικό σταυροδρόμι, η Μακεδονία ενώνει την μακραίωνη Βυζαντινή παράδοση με τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής και μας παραδίδει ένα πλούσιο εικονογραφικά και θεολογικά ρεπερτόριο που επιτρέπει την κατανόηση της γυναικείας χορηγίας μέσα από ένα πολυεπίπεδο σύστημα ιδεολογιών και κοινωνικών αξιών. 18

SESSION 2B Sponsorship during the Middle Age: Sponsors and patrons of the arts and artists in both East and West. Sponsors and donors in Byzantium (early 5th cent. AD to 1453). ΣΥΝΕΔΡΙΑ 2Β Η Χορηγία στο Μεσαίωνα: Χορηγοί και πάτρωνες τεχνών και καλλιτεχνών στην Ανατολή και στη Δύση. Χορηγοί και δωρητές στο Βυζάντιο (αρχές 5 ου αι. μ.χ - 1453). 19

Was the Basileus sponsoring a plot? Michael VIII Paleologos and the uprising of the Sicilian Vespers between reality and myth Alessandro Angelucci (PhD in History, Scuola Superiore di Studi Storici, San Marino University, San Marino) According to a stereotype, the emperors of Byzantium sometimes sponsored conspiracies or golpes to assure that some thrones were occupied by rules friendly towards Constantinople; or it is possible that the emperors just attempted to avoid attacks or invasions in this way. The backstage of the Sicilian Vespers is an interesting case-study, which highlights very well this assumption in all its problematic facets. Michael VIII helped a pro-ghibelline alliance to create a riot in Sicily just before Charles I of Anjou launched an invasion to capture Constantinople; Giovanni da Procida was the liaison between several conspirators and Byzantium, which delivered more than 30000 nomismata to stop the Angevins. Although da Procida was old when the agreements started in 1279, the Vespers happened apparently with no expectations in 1282. The historical sources connected to the help of Constantinople in these matters are Western and sometimes anecdotal: nevertheless some contacts must have existed. This paper is focusing on thinking about patronage in a wider political perspective. It addresses the issue of whether patronage can be considered as a form of self-conscious sponsorship in relation to a specific case study, or if it reflects the Western expectations of basileis as sponsors of political turmoil in the West. 20

Οι χορηγίες στο μεσαιωνικό Κράτος της Ηπείρου (1204-1318)* Leonela Fundic (Centre for Early Christian Studies, Australian Catholic University, Brisbane, Australia) Το κράτος της Ηπείρου που ιδρύθηκε το 1204 και αποτελούσε αρχικά εστία αντίστασης στη λατινική κατάκτηση, με την πάροδο του χρόνου μετατράπηκε σε παράγοντα διατήρησης της αυτοκρατορικής ιδέας με απώτερο σκοπό την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Οι φιλοδοξίες αυτές εκδηλώνονταν ρητά στην αλληλογραφία των ηπειρωτών ηγεμόνων και εκκλησιαστικών αξιωματούχων. Ανιχνεύονται επίσης και στις χορηγίες τους, δηλαδή στην ίδρυση και την ανακαίνιση εκκλησιών και μοναστηριών, στην έμπνευση ορισμένων εικονογραφικών προγραμμάτων, καθώς και στα νομίσματα και στη γλυπτική. Οι χορηγίες τους από τη μια πλευρά υποκινούνταν από ευλάβεια, μετάνοια, ευχαριστίες και την επιδίωξη της σωτηρίας, δηλαδή τις μεταφυσικές ανησυχίες που αναμφίβολα απασχολούσαν όλους τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και ηγεμόνες. Από την άλλη πλευρά όμως οι ηγέτες της Ηπείρου μέσω των χορηγιών τους προωθούσαν και την πολιτική ιδεολογία του νεοσύστατου κράτους τους. Στην παρούσα ανακοίνωση πρώτα θα γίνει η παρουσίαση των κτητορικών έργων των Κομνηνοδουκάδων ηγεμόνων και των εκκλησιαστικών και στρατιωτικών αξιωματούχων της Ηπείρου (1204-1318). Στη συνέχεια θα εξεταστεί ο ρόλος που διαδραμάτιζαν τα κτητορικά τους έργα στη γένεση και την ανάπτυξη της ταυτότητας στη βυζαντινή περιφέρεια μετά τη διάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1204. Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στο ιδεολογικό υπόβαθρο των χορηγιών από το δεύτερο μισό του 13ου και των αρχών του 14ου αι., όταν τα συγκεκριμένα έργα βρίσκονταν στην υπηρεσία της πολιτικής «επιβίωσης» του κράτους της Ηπείρου και της διατήρησης της «βυζαντινής ταυτότητάς» του. * The paper will be presented in English 21