ΑΝΘH ΕΥΣΤΑΘIΟΥ-ΜΠAΤΖΙΟΥ Το Μάρτιο του 1986 ένας θολωτός τάφος ήρθε στο φως κατά τη διάρκεια εργασιών για την τοποθέτηση του δικτύου ύδρευσης της Νέας Αγχιάλου Μαγνησίας (Ευσταθίου- Μπάτζιου 1992, 255). Με την εκσκαφή καταστράφηκε τμήμα της θόλου και περισυνελλέγη ένας σκύφος (ΒΕ 6439). Είναι ο πρώτος θολωτός τάφος στην περιοχή (εικ. 1). Στρώματα της ΠΓ και Γ εποχής είχαν επισημανθεί κατά τις στρωματογραφικές έρευνες του Δ.Ρ. Θεοχάρη στο λόφο της Πυράσου (Θεοχάρης 1959, 29-67). Η ΑΝΑΣΚΑΦΗ Η προσπέλαση στον τάφο γινόταν από τα ΝΑ με δρόμο μήκους 1,30 και πλάτους 0,90-1 μ. που είχε έντονη κατωφέρεια. Η λίθινη επένδυση των τοιχωμάτων του δρόμου σώζεται μόνο στην ανατολική πλευρά. Το στόμιο, πλάτους 0,85 μ., ήταν φραγμένο με λίθους σε ύψος 0,50 μ. Η θόλος είχε κυκλοτερή κάτοψη, μήκους 3,30μ. στον άξονα Α-Δ και 3μ. στον άξονα Β-Ν. Το δάπεδο του τάφου αποτελούνταν από πατημένο αργιλώδες χώμα. Η θόλος σώθηκε σε ύψος 0,87μ. στη ΒΑ πλευρά, ενώ στο ΒΔ τμήμα σώθηκε σε ύψος ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ μόνο ενός δόμου επειδή καταστράφηκε από τον μηχανικό εκσκαφέα. Στα νότια δεν σώζονταν καθόλου οι δόμοι και υπήρχε μόνο το λάξευμα στο βράχο. Το αρχικό ύψος της θόλου υπολογίζεται σε 2,5-3 μ. περίπου (εικ. 2). Σε βάθος 1 μ. από την επιφάνεια του εδάφους εμφανίστηκε στρώμα καύσης πάχους 0,20 μ. με κάρβουνα και καμένα οστά. Στο κέντρο του τάφου βρέθηκαν λίθοι σε κυκλοτερή διάταξη στο εσωτερικό της οποίας δεν υπήρχε στάχτη (εικ. 3). Γύρω απ αυτή την κατασκευή βρέθηκαν τρεις αμφορείς (ΒΕ 11221, 11220, 6438) μέσα σε παχύ στρώμα καύσης. Το περιεχόμενο των αγγείων ήταν καμένο. Μέσα στο στρώμα της στάχτης, κάτω από το επίπεδο των αμφορέων, αποκαλύφθηκαν οι σκελετοί και τα υπόλοιπα ευρήματα. Οι ταφές ήταν τέσσερις, σε ύπτια θέση, αλλά οι σκελετοί σε κακή κατάσταση διατήρησης λόγω της ατελούς καύσης (εικ. 4). Η στάχτη δεν έφθανε ως τα εσωτερικά τοιχώματα της θόλου, αλλά σταματούσε σε απόσταση που κυμαινόταν από 5-20εκ. πριν από τους δόμους. Σε βάθος 1,15 μ. από την επιφάνεια του εδάφους όπου εδράζεται η θεμελίωση της θόλου, είχαν αποτεθεί και οι ταφές. Σε βάθος 0,50 μ. κάτω από τη θεμελίωση της θόλου, δεν βρέθηκε παλαιότερο αρχαιολογικό στρώμα. * Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στον τότε Προϊστάμενο της 7 ης ΕΒΑ. κ. Λάζαρο Δεριζιώτη και τους συντηρητές της 7 ης Ε.Β.Α. Δημ. Μαλτέζο και Αναστ. Ντίνα για την προθυμία και τη βοήθειά τους στη συντήρηση των ευπαθών μεταλλικών ευρημάτων κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Ευχαριστίες οφείλονται και στον τότε Πρόεδρο της Κοινότητος Νέας Αγχιάλου κ. Παύλο Δημόπουλο για τη συνεργασία και τη βοήθεια που μας προσέφερε για την ολοκλήρωση της έρευνας. ΤΑΦΗ 1 Ο σκελετός βρέθηκε σε ύπτια θέση στο ΝΔ τμήμα της θόλου. Σώθηκαν στη θέση τους η κάτω σιαγόνα, η κερκίδα και η ωλένη των δυο χεριών σε θέση κάθετη προς την σπονδυ-
596 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ λική στήλη, πάνω στην κοιλιά, η λεκάνη και τα οστά των ποδιών. Την ταφή αυτή συνόδευε μια σιδερένια αιχμή δόρατος ΒΕ 11222 πίσω από το κρανίο και ένα σιδερένιο εγχειρίδιο ΒΕ 41287, αριστερά του σκελετού στο ύψος της λεκάνης. Από το σημείο όπου θα βρίσκονταν τα πέλματα αυτής της ταφής περισυνελλέγη ο σκύφος ΒΕ 6439 την ημέρα που αποκαλύφθηκε ο τάφος. Κτερίσματα: 1. ΒΕ 11222 (εικ. 5) Σιδερένια αιχμή δόρατος, στενή, φυλλόσχημη. Στο εσωτερικό του αυλού σώζονταν ίχνη ξύλου. Σωζ.μηκ. 0,21, διαμ.αυλού 0,025, μηκ.αυλού 0,09 μ. Παρόμοια αιχμή δημοσιεύτηκε από τη Φίλια (Kilian 1983, abb. 8, nο. 134; Snodgrass 1964, fig. 7h, 123 Type H). 2. BE 41287 Σιδερένιο εγχειρίδιο τριγωνικής τομής σε δυο τμήματα. α) μηκ. 0,034, παχ. μεγ. 0,006, υψ. 0,012 μ. β) μηκ. 0,051, παχ. μεγ. 0,006, υψ. 0,01μ. 3. ΒΕ 6439 (εικ. 6) Σκύφος ακέραιος, συγκολλημένος σε τμήμα του χείλους. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, επίχρισμα ερυθρό ως σκούρο καστανό κατά τόπους. Βαφή κόκκινη. Χείλος ψηλό που ανοίγει προς τα έξω. Σώμα ημισφαιρικό, λαβές στρογγυλής τομής. Βάση χαμηλή. Σε κάθε πλευρά του σώματος μεταξύ των λαβών δυο ομάδες από εννέα ανεστραμμένα, ομόκεντρα, συμπλεκόμενα ημικύκλια. Οι λαβές είναι βαμμένες. Το κάτω τμήμα του σώματος, κάτω από τις λαβές ως τη βάση είναι ολόβαφο. Ύψος 0,085, διαμ.χειλ. 0,116-0,122, διαμ.βασ. 0,053 μ. Παρόμοια: Το σχήμα του δεν ταυτίζεται απόλυτα με τους τύπους από το Λευκαντί (Popham κ.ά. 1980, 298, fig. 8G-I) επειδή ως προς το σχήμα μοιάζει με τον σκύφο 8G αλλά ως προς τη διακόσμηση με τον 8H. Το ψηλό χείλος (1,5 εκ.) είναι χαρακτηριστικό της Ύστερης Πρωτογεωμετρικής (Popham κ.ά. 1980, 301). Από τη Βεργίνα δημοσιεύεται μόνο ένα παράδειγμα αυτού του τύπου (Aνδρόνικος 1969, αρ. ΑΖ16). Από το νεκροταφείο της Ιωλκού προέρχονται και άλλα παραδείγματα σκύφων με συμπλεκόμενα ημικύκλια (Βερδελής 1958, 27, αρ.56; Θεοχάρης 1966, 48-51). Στη Θεσσαλία ο σκύφος με τα ανεστραμμένα ημικύκλια είναι ιδιαίτερα συνηθισμένος. Χρονολόγηση: Ύστερη ΠΓ- ΥποΠΓ. ΤΑΦΗ 2 Βρέθηκε σε ύπτια θέση, ΒΑ της ταφής 1. Σώθηκαν οστά των πλευρών, οι βραχίονες, εν μέρει τα οστά των ποδιών και το κρανίο. Το κρανίο βρέθηκε στα ΝΑ και δίπλα στον αμφορέα ΒΕ 6438. Εν μέρει κάτω από το κρανίο, προς τα νότια, είχε τοποθετηθεί ένα σιδερένιο ξίφος, ΒΕ 11224. Ένα χάλκινο δαχτυλίδι, ΒΕ 41290, βρέθηκε πάνω στο στήθος. Τμήμα σιδερένιας περόνης, ΒΕ 41288, με στρογγυλό έξαρμα βρέθηκε στη θέση του αριστερού ώμου. Χάλκινη περόνη, ΒΕ 11687, βρέθηκε στη δεξιά πλευρά του στήθους τοποθετημένη παράλληλα με τον βραχίονα με την κεφαλή στον δεξιό ώμο. Δίπλα στην περόνη ήταν τοποθετημένο χάλκινο περίαπτο, ΒΕ 11686, με την οπή ανάρτησης στον δεξιό ώμο. Προσανατολισμός ταφής Β-Ν. Κτερίσματα: 1.ΒΕ 41290 Χάλκινο δαχτυλίδι τριγωνικής διατομής. Διαμ. 0,024, πλ. 0,012, παχ. 0,004μ. Ο τύπος είναι πολύ κοινός σε πρωτογεωμετρικές ταφές στον θεσσαλικό χώρο, (Αραχωβίτη 1994, 132, εικ. 11 (ΒΕ 8644) και αδημοσίευτα παραδείγματα από το νεκροταφείο της Ιωλκού. 2. ΒΕ 11224 Σιδερένιο ξίφος, αμφίστομο σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης. Η λαβή έχει έντονο γλωσσοειδές σχήμα και απολήγει στη χαρακτηριστική χελιδονοουρά. Η σιδερένια λαβή είχε πιθανότατα ξύλινη επένδυση προσαρμοσμένη στο ξίφος με τέσσερα χάλκινα καρφιά. Μηκ. 0,425 μ. Παρόμοιο προέρχεται από τη Φίλια (Kilian 1983, αbb. 10, 7). 3. ΒΕ 41288 Τμήμα σιδερένιας περόνης. Σώζεται μόνο το έξαρμα και δυο μικρά τμήματά της. 4. ΒΕ 11687 (εικ. 7) Χάλκινη περόνη, ελλιπής κατά μικρό τμήμα της απόληξης. Έχει κωνική κεφαλή και ατρακτοειδές έξαρμα στα άκρα του οποίου υπάρχουν από δυο πλαστικοί δακτύλιοι. Σωζ.μηκ. 0,222, διαμ.κεφαλής 0,01, διαμ.εξάρμ. 0,01 μ. Παρόμοια βρέθηκε στον θολωτό τάφο από την περιοχή των Φερών (Αραχωβίτη 1994, 132, εικ. 12 ΒΕ 8652). 5. ΒΕ 11686 (εικ. 7) Χάλκινο περίαπτο σε σχήμα διπλού σφυριού. Μηκ. 0,063, πλ.στελέχους 0,005, πλ.στελέχους στο τρήμα 0,008, διαμ.οριζ.στελέχους στα άκρα 0,01 μ. Ένα παρόμοιο προέρχεται από τη Φίλια (Kilian-Dirlmeier 1979, 49, Τaf. 20, nο. 301) και δυο αδημοσίευτα από τά-
φους του νεκροταφείου της Ιωλκού. Απαντούν σε τάφους ενηλίκων όπως αυτός της Πυράσου αλλά και μικρών κοριτσιών ηλικίας κάτω των επτά ετών όπως διαπιστώσαμε στον ένα από τους τάφους του νεκροταφείου της Ιωλκού (Τ.34/1981). 6. ΒΕ 6438 (εικ. 8) Χειροποίητος αμφορέας ακέραιος με μικρές αποκρούσεις στο χείλος. Δυο λαβές κάθετες αρχίζουν κάτω από το χείλος και καταλήγουν στην κοιλιά. Βάση επίπεδη. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, βαφή αμαυρή, καστανή. Γραπτή διακόσμηση στο λαιμό, λαβές και κοιλιά. Μια καστανή ταινία στην επάνω οριζόντια επιφάνεια του χείλους και στο λαιμό εσωτερικά. Στις δυο όψεις του λαιμού διακόσμηση με μια πλατιά ταινία που στο επάνω τμήμα είναι αβακωτό ενώ πιο κάτω δικτυωτό και περικλείεται από σχηματοποιημένο κυματοειδές. Δεξιά και αριστερά απ αυτή την κεντρική ταινία, ένα ζεύγος κυματιστών ταινιών. Μια παρόμοια λεπτή, κυματοειδής ταινία βρίσκεται στην ένωση του λαιμού με το σώμα. Το σώμα κοσμείται στο επάνω τμήμα του ανάμεσα από την κυματοειδή και μια οριζόντια ταινία, με εναλλασσόμενα αβακωτά και κυματιστές ταινίες. Ακολουθεί μια πλατύτερη ζώνη με παρόμοια διακόσμηση η οποία κλείνει στο κάτω τμήμα με ζιγκ-ζαγκ τριών παράλληλων γραμμών. Κάτω από τις λαβές, υπάρχει ακόμη μια ταινία με ζιγκ-ζαγκ στις κάτω γωνίες του οποίου υπάρχουν κρεμαστοί ολόβαφοι κύκλοι. Το υπόλοιπο κάτω τμήμα του αγγείου είναι άβαφο. Οι λαβές ολόβαφες στην κάτω και στις πλάγιες επιφάνειες ενώ στην επάνω έχουν διακόσμηση με ζιγκ-ζαγκ. Υψος 0,23, διαμ.χειλ.(εξωτ.) 0,107, μεγ.διαμ.0,198, διαμ. βασ. 0,09 μ. Το αγγείο ανήκει στον τύπο Μπουμπούστι (Schachermeyr 1983, 241-258, Abb.42). Χρονολόγηση: ΥποΠΓ Ι. ΤΑΦΗ 3 ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ 597 Βρέθηκε προς το βόρειο τμήμα του τάφου με ακριβώς αντίθετο προσανατολισμό από όλες τις υπόλοιπες ταφές, δηλ. με το κρανίο στα βόρεια. Από τον σκελετό σώθηκαν οι κλείδες των ώμων, οι βραχίονες, η κερκίδα και η ωλένη του αριστερού χεριού, οι μηροί και οι κνήμες. Το αριστερό χέρι ήταν λυγισμένο στον αγκώνα, προς το στήθος. Δυο χάλκινα δαχτυλίδια, απλοί κρίκοι, ήταν φορεμένα στον παράμεσο, ΒΕ 11688 και στον δείκτη, ΒΕ 11689, του αριστερού χεριού. Πάνω στο στέρνο και κάτω από τη δεξιά κλείδα βρέθηκε τμήμα σιδερένιας περόνης με χάλκινο έξαρμα, ΒΕ 11690. Κάτω από τον αριστερό αγκώνα βρέθηκε λίθινο κωνικό κουμπί, ΒΕ 6449, με την κορυφή του κώνου προς το κάτω τμήμα του σώματος. Κάτω από το αριστερό χέρι-κατά την αφαίρεσή του-βρέθηκαν χάνδρες περιδεραίου ΒΕ 11219 και ένας χάλκινος, επίχρυσος σφηκωτήρας ΒΕ 11685 εντοπίστηκε στη θέση όπου θα βρισκόταν το κρανίο. Κτερίσματα: 1.ΒΕ 6449 Λίθινο κωνικό κουμπί. Υψος 0,019, διαμ.0,027-0,013μ. 2. ΒΕ 11219 Είκοσι πέντε χάνδρες περιδεραίου από φαγεντιανή, διαφορετικού μεγέθους, σφαιρικές, πολύ εύθριπτες. Διαμ. 0,01 μ. 3. ΒΕ 11685 (εικ. 7) Χάλκινος επίχρυσος σφηκωτήρας Διαμ.0,014, παχ.0,003 μ. Παρόμοια παραδείγματα προέρχονται από πολλούς πρωτογεωμετρικούς τάφους (Αραχωβίτη 1994, 131; Εσταθίου-Μπάτζιου 1999, 117-130, εικ. 16) της Θεσσαλίας, από την περιοχή Φερών, την Ιωλκό, αλλά και από τη Βεργίνα (Ανδρόνικος 1969, 259). 4. ΒΕ 11688 Χάλκινο δαχτυλίδι με τροπίδωση. Διαμ.εξωτ. 0,024, πλ. 0,013, παχ. 0,002μ. 5. BE 11689 Χάλκινο δαχτυλίδι από ταινιωτό χοντρό σύρμα εξωτερικά κυρτό, εσωτερικά κοίλο. Διαμ. εξωτ. 0,022, πλ. 0,011, παχ. 0,002μ. 6. ΒΕ 11690 Τμήμα σιδερένιας περόνης με χάλκινο ατρακτόσχημο έξαρμα. Σωζ. ύψος ολικό 0,03, μηκ. χαλκ. εξάρμ. 0,015, παχ. χαλκ. εξαρμ. 0,009μ. Παρόμοια βρέθηκε στον θολωτό πρωτογεωμετρικό τάφο στην περιοχή των Φερών (Αραχωβίτη 1994, 133 (ΒΕ 7399) και στη Θεοτόκο (Wace-Droop 1906-1907, 323, fig. 12h, l). Στη Θεσσαλία ο τύπος συναντάται σπάνια. Ο συνδυασμός χάλκινου εξάρματος και σιδερένιου στελέχους συνηθίζεται σε περόνες της Αττικής. ΤΑΦΗ 4 Βρέθηκε δεξιά της εισόδου, προς το ΒΑ τμήμα του τάφου, σε ύπτια θέση με το κρανίο
598 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ στα νότια. Την ταφή 4 συνόδευαν τα περισσότερα αγγεία του τάφου, επτά ακέραια ως επί το πλείστον και όστρακα δυο ακόμη αγγείων. Το κρανίο της ταφής 4 βρέθηκε κάτω από το σημείο όπου βρέθηκε ο αμφορέας ΒΕ 11221. Στην ίδια ταφή πιστεύουμε ότι θα μπορούσε να αποδοθεί και ο αμφορέας ΒΕ 11220. Στα υπόλοιπα κτερίσματα περιλαμβάνονται ένα χάλκινο δαχτυλίδι-σφηκωτήρας ΒΕ 41291 και μια χάλκινη περόνη ΒΕ 11687, δυο σιδερένια εγχειρίδια ΒΕ 11223α-β, βρέθηκαν στ αριστερά του σκελετού ανάμεσα στην οινοχόη BE 6446 και στον σκύφο ΒΕ 6445, μια χάλκινη πόρπη ΒΕ 11691, κάτω από τον αριστερό ώμο πάνω στο στήθος και μια δεύτερη χάλκινη πόρπη ΒΕ 41289, κάτω από τον δεξιό ώμο. Κτερίσματα: 1. ΒΕ 11220 (εικ. 8) Αμφορέας με λαβές στο λαιμό. Συγκολλημένος και συμπληρωμένος. Σώμα απιόσχημο, λαιμός ψηλός, χείλος σε σχήμα εχίνου, βάση χαμηλή. Λαβές ταινιωτές. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, βαφή καστανή. Το χείλος και ο λαιμός είναι ολόβαφα εξωτερικά. Το χείλος εσωτερικά φέρει καστανή ταινία. Δυο ταινίες οριζόντιες στην ένωση του λαιμού με τον ώμο. Στον ώμο διακόσμηση με το μοτίβο των δέκα ομόκεντρων ημικύκλιων που επαναλαμβάνονται δυο φορές σε κάθε όψη. Ακολουθεί μια πλατιά και μια στενή ταινία και όλο το κάτω τμήμα του αγγείου είναι ολόβαφο. Στις λαβές διακόσμηση με δυο ταινίες συμπλεκόμενες χιαστί. Ύψος 0,346, διαμ.χειλ. 0,13-0,135, διαμ.μεγ. 0,242, διαμ. βασ. 0,09 μ. Χρονολόγηση: ΥποΠΓ Ι-ΙΙ. 2. ΒΕ 11221 (εικ. 9) Αμφορέας με λαβές στο λαιμό. Συγκολλημένος και συμπληρωμένος. Σώμα ευρύ ωοειδές, λαιμός στενός και κοντός, χείλος σε σχήμα εχίνου. Οι κάθετες λαβές έχουν διπλή αυλάκωση και ακουμπούν στο ανώτερο τμήμα του λαιμού και στον ώμο. Βάση πολύ χαμηλή, δακτυλιόσχημη. Πηλός ανοιχτού πορτοκαλί χρώματος, επίχρισμα κιτρινωπό, βαφή καστανή. Το χείλος είναι βαμμένο εσωτερικά και εξωτερικά. Στη βάση του λαιμού ένα ζεύγος ταινιών. Στον ώμο το μοτίβο των επτά ομόκεντρων κύκλων επαναλαμβάνεται τρεις φορές σε κάθε όψη. Ακολουθεί μια πλατιά ταινία και δυο ομάδες με τρεις ταινίες στη μεγαλύτερη διάμετρο του σώματος και στο κάτω τμήμα της κοιλιάς. Στις δυο βαθύνσεις που σχηματίζουν οι αυλακώσεις των λαβών υπάρχει από μια καστανή ταινία που σχηματίζει ανοιχτή θηλιά. Η ρίζα των λαβών περιβάλλεται από μια ταινία σε σχήμα θηλειάς που ακολουθεί παράλληλα την καμπύλη των ταινιών των λαβών. Κάτω από τις λαβές, στη ζώνη της κοιλιάς υπάρχει από ένας κύκλος. Ύψος 0,455, διαμ.χειλ. 0,15, διαμ.μεγ. 0,29, διαμ.βασ. 0,107 μ. Ένα παρόμοιο αμφορέα από το Λευκαντί δημοσίευσε ο R.W.V. Catling (Catling 1996, 126-132). Ο αμφορέας φέρει εγχάρακτα σημάδια τα οποία ο συγγραφέας πιστεύει ότι πιστοποιούν τη χρήση του αγγείου ή του περιεχομένου του ως αντικείμενο εμπορίου. Σημάδια εγχάρακτα βρέθηκαν σε αμφορέα ίδιου σχήματος και διακόσμησης από την Τροία. Ο ίδιος στη μελέτη του για την κεραμική της Τροίας (Catling 1998, 151-187) αναφέρεται στον αμφορέα ΒΕ 11221 της Πυράσου. Στη δημοσίευση αυτή ο μελετητής αναφέρεται στον αμφορέα ΒΕ 11221 αναφέροντας ως προέλευση τις Φθιώτιδες Θήβες λόγω του γεγονότος ότι ο τάφος βρέθηκε στη Νέα Αγχίαλο Μαγνησίας, όπου βρίσκεται η πόλη των παλαιοχριστιανικών χρόνων με το τοπωνύμιο Φθιώτιδες Θήβες. Γνωρίζουμε όμως ότι κατά την ΠΓ εποχή η Πύρασος ήταν οικισμός αυτόνομος. Η πόλη που έφερε το τοπωνύμιο Φθιώτιδες Θήβες κατά την ελληνιστική εποχή βρισκόταν 3,5 χλμ. νότια της Πυράσου και σ αυτήν την πόλη προσαρτήθηκε η Πύρασος κατά την ελληνιστική εποχή, στα τέλη του 4 ου αι.π.χ. (302 π.χ.). Ο Στράβων ΙΧ, 435, αναφέρει: Ην δε πόλις ευλίμενος η Πύρασος, εν δυσί σταδίοις έχουσα Δήμητρος άλσος και ιερόν άγιον, διέχουσα Θηβών σταδίους είκοσι. Ο Catling διαπιστώνει ότι η πλειοψηφία της κεραμικής της Πρωτογεωμετρικής και Γεωμετρικής εποχής από την Τροία προέρχεται από ένα σχήμα, τον αμφορέα με λαβές στο λαιμό. Κατατάσσει αυτούς τους αμφορείς σε δυο ομάδες (Group I-II) που ανήκουν σε ένα ειδικό τύπο αμφορέα του οποίου τα διαγνωστικά χαρακτηριστικά επιβιώνουν χωρίς αλλαγές για περίπου 400 χρόνια. Μια ακόμη παρατήρησή του είναι ότι μπορεί κανείς να υποστηρίξει ότι οι ομόκεντροι κύκλοι με διαβήτη εμφανίζονται νωρίτερα στην κεντρική και νότια Ελλάδα παρά στις περιοχές που φυσιολογικά θεωρούνται ως τόπος γέννησης του Πρωτογεωμετρικού ρυθμού (Αττική, ΒΑ Πελοπόννησος και Εύβοια). Για την Ομάδα ΙΙ στην οποία κατατάσσει τέσσερα παραδείγματα, δυο αμφορείς που προέρχονται από τους θολωτούς τάφους της Χλόης (περιοχή Φερών) (Αραχωβίτη 1994, 126, εικ. 8α), τον παρόντα αμφορέα ΒΕ 11221 και έναν από τον Καστανά (ΑΔ 32, 1977, Χρονικά, Β2, 200, πιν. 127) της Κεντρικής Μακεδονίας. Η Θεσσαλία θεωρείται η κύρια πηγή παραγωγής με παραδείγματα εκτός από τα προαναφερθέντα, από την Ιωλκό, τη Μαρμάριανη και ίσως το Μπουνάρ-Μπασί. Χρονολόγηση: Ύστερη ΠΓ-ΥποΠΓ Ι. (Κατά τον Catling κατασκευάζονται από το 950-850 π.χ. Στα μέσα του 9 ου αι. η παραγωγή αμφορέων αυτού του τύπου σταματάει μάλλον στην Κεντρική Ελλάδα. Η παραγωγή του συνεχίζεται στη Μακεδονία ως τις αρχές του 7 ου αι.). 3. ΒΕ 6440 (εικ. 10) Τριφυλλόσχημη οινοχόη ακέραια. Σώμα ωοειδές, βάση πολύ χαμηλή, δακτυλιόσχημη, λαβή κάθετη ταινιόσχημη
που εκφύεται από το χείλος και καταλήγει στον ώμο. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, επίχρισμα λευκωπό, βαφή καστανή. Λαιμός ολόβαφος εξωτερικά. Κάτω από το λαιμό μια καστανή ταινία λεπτή. Στον ώμο του αγγείου το θέμα των επτά ομόκεντρων ημικυκλίων, τα οποία σχεδιάστηκαν αρχικά ως πλήρεις κύκλοι και έπειτα καλύφθηκαν κατά το κάτω ήμισυ, επαναλαμβάνεται τρεις φορές. Η υπόλοιπη επιφάνεια του αγγείου και η βάση είναι βαμμένες. Η λαβή εσωτερικά είναι ολόβαφη και εξωτερικά φέρει δυο ταινίες συμπλεκόμενες χιαστί. Ύψος 0,181, διαμ.μεγ. 0,132, διαμ.βασ. 0,064μ. Παρόμοιο παράδειγμα προέρχεται από τον θολωτό πρωτογεωμετρικό τάφο της περιοχής των Φερών (Αραχωβίτη 1994, 128, εικ.9β) καθώς και από τον θολωτό τάφο του Καπακλί-Ιωλκός (Βερδελής 1958, 14, πιν.4,18). Χρονολόγηση: ΥποΠΓ Ι. 4. ΒΕ 6441 (εικ. 11) Σκύφος ακέραιος. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, βαφή καστανή, κατά τόπους κόκκινη. Βάση κωνική, κοίλη στον πυθμένα. Εσωτερικά ολόβαφος. Εξωτερικά επίσης ολόβαφο εκτός από μια μετόπη στη ζώνη των λαβών που διακοσμείται με αμελές ζιγκ-ζαγκ. Λαβές βαμμένες εξωτερικά. Ύψος 0,075, διαμ.χειλ. 0,108-0,11, διαμ.βασ. 0,042 μ. Το σχήμα απαντά στο Λευκαντί (Popham κ.ά. 1980, 298, fig.8g: LPG(925-900) Το διακοσμητικό θέμα της μετόπης απαντά σε σκύφους τύπου ΙΑ της Ασίνης (Wells 1983, 157). Χρονολόγηση: Ύστερη ΠΓ. 5. ΒΕ 6442 Σκύφος ελλιπής. Πηλός πορτοκαλόχρωμος στον πυρήνα, κιτρινωπός εξωτερικά, βαφή καστανή. Ολόβαφος εσωτερικά και εξωτερικά με εξηρημένο μόνο ένα ημικύκλιο κάτω από τη σωζόμενη λαβή. Ύψος 0,11, μεγ.διαμ. 0,145, διαμ.βασ. 0,062μ. Παρόμοιος σκύφος προέρχεται από τη Βεργίνα (Ανδρόνικος 1969, 171, τύπος γ). Χρονολόγηση:ΥποΠΓ Ι-ΙΙ. 6. ΒΕ 6443 (εικ. 11) Σκύφος ακέραιος. Χείλος ευθύ, σώμα βαθύ, σφαιρικό, βάση πολύ χαμηλή. Πηλός ανοιχτός πορτοκαλόχρωμος, βαφή καστανή-κόκκινη. Εσωτερικά ολόβαφο, εκτός από μια λεπτή άβαφη ταινία κάτω από το χείλος. Εξωτερικά ολόβαφος, εκτός από μια μετόπη στη ζώνη των λαβών στην οποία στην οποία υπάρχει διακόσμηση με αμελές ζιγκ-ζαγκ μεταξύ δυο οριζόντιων ταινιών. Ύψος 0,08, διαμ.χειλ. 0,106, διαμ. βασ.0,048μ. Παρόμοιος με τον ΒΕ 6441. 7. ΒΕ 6444 (εικ. 6) Κρατηρίσκος ακέραιος. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, βαφή καστανή. Χείλος ευθύ με ελαφρά κλίση προς τα έξω, σώμα βαθύ κωδονόσχημο, πόδι ψηλό, κωνικό. Δυο οριζόντιες, κυλινδρικές λαβές είναι τοποθετημένες στο πάνω μέρος της κοιλιάς. Ολόβαφος εσωτερικά και εξωτερικά. ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ 599 Ύψος 0,138-0,142, διαμ.χειλ. 0,138-0,146, διαμ.βασ. 0,072μ. Παρόμοια:Από την Ασίνη, τύπος ΙΙ (Wells 1983, 157) ως προς το κωνικό, ψηλό πόδι. Το προφίλ του σώματος είναι πλησιέστερο προς αυτό του τύπου ΙΑ της Ασίνης. Το παράδειγμα από το Λευκαντί (Popham κ.ά. 1980, 298, fig.8e: LPG, 925-900) δεν αποδίδει ακριβώς τις λεπτομέρειες του σχήματος. Παρόμοιος κρατηρίσκος άγνωστης προέλευσης δημοσιεύεται από τον Βερδελή (Βερδελής 1958, 26-27, πιν.8, 51). Χρονολόγηση: Ύστερη ΠΓ. 8. ΒΕ 6445 (εικ. 11) Σκύφος ακέραιος. Πηλός πορτοκαλόχρωμος, βαφή μαύρη-κόκκινη κατά τόπους. Ύψος 0,077-0,079, διαμ.χειλ. 0,107, διαμ.βασ. 0,046 μ. Παρόμοιος με ΒΕ 6441. 9. ΒΕ 6446 (εικ. 10) Τριφυλλόσχημη οινοχόη. Συμπληρωμένη και συγκολλημένη σε τμήμα του χείλους. Σώμα ωοειδές, βάση δακτυλιόσχημη, λαβή ταινιωτή που εκφύεται από το χείλος και καταλήγει στον ώμο. Πηλός τεφρός, βαφή μαύρη. Απολεπισμένη η επιφάνεια του αγγείου σε τμήμα του σώματος. Το αγγείο είναι ολόβαφο. Ύψος 0,196, μεγ.διαμ. 0,127, διαμ.βασ. 0,064 μ. Χρονολόγηση: ΥποΠΓ Ι. 10. ΒΕ 11223 α -β Δυο σιδερένια εγχειρίδια: α) Ελαφρά καμπύλο μονόστομο. Μηκ. 0,102 (μαζί με τη λαβή), μηκ.λαβής 0,03-0,038, μεγ.παχ. στη ράχη 0,004 κοντά στη λαβή ενώ προς την αιχμή λεπταίνει. β) Καμπύλο μονόστομο. Μηκ.0,195, παχ. στη ράχη 0,004 μ. Το πρώτο είναι μαχαιρίδιο (μήκος μικρότερο των 0,15 μ.) ενώ το δεύτερο είναι πραγματικό μαχαίρι (μήκος από 0,15-0,40 μ.) παρόμοιο με δημοσιευμένο από τη Βεργίνα (Ανδρόνικος 1969, 266). 11. ΒΕ 11687 Χάλκινη περόνη με κωνική κεφαλή και ατρακτόσχημο έξαρμα. Μηκ.0,22, διαμ.0,011, παχ.0,004 μ. 12. ΒΕ 11691 (εικ. 7) Χάλκινη πόρπη με σιδερένια περόνη προσαρμοσμένη με δυο χάλκινα καρφάκια. Πλ. 0,06, παχ. 0,017 μ. Παρόμοια δημοσιεύεται από το Λευκαντί (Popham κ.ά. 1980, 238, pl. 248, 6) Χρονολόγηση:Ύστερη ΠΓ. 13. ΒΕ 41289 Χάλκινη πόρπη με έξαρμα στην κορυφή του τόξου που περιβάλλεται από τρεις δακτυλίους εκατέρωθεν, εκ των οποίων ο πρώτος και ο τρίτος φέρουν διακόσμηση με παράλληλες εγχαράξεις.
600 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ Ύψος τόξου 0,05, μηκ. 0,09, παχ.εξαρμ. 0,007 μ. Παρόμοια: Ανάλογα παραδείγματα προέρχονται από το Λευκαντί (Popham κ.ά. 1980, 238, Ρ23,15, Pls. 248,11), τις Φερές, ιερό ΘαυλίουΔιός/Εννοδίας, τύπος Ε ΙΙ (Kilian 1975, 76, Taf.30, 805), τους Δελφούς, Ελάτεια, Χαιρώνεια, Αμύκλες, Μάλλια, Μιράμπελλο. Χρονολόγηση: Ύστερη ΠΓ. 14. ΒΕ 41921 Χάλκινο δαχτυλίδι σε σχήμα σφηκωτήρα από λεπτό πεπλατυσμένο έλασμα. Διαμ. 0,021, πλ.μεγ. 0,015, πλ. ελάσματος 0,005μ. Παρόμοια δαχτυλίδια αποτελούν συχνό εύρημα σε πρωτογεωμετρικούς τάφους. Ο Μαν. Ανδρόνικος εκφράζει την άποψη ότι είναι ευτελέστερα των λοιπών δαχτυλιδιών (Ανδρόνικος 1969, 240. Αραχωβίτη 1994, 132, εικ. 11). ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Ιωλκός είναι παραδεκτό ότι αποτελεί το μεγαλύτερο κέντρο της εποχής στο θεσσαλικό χώρο που είχε επαφές με τη Μακεδονία μέσω των Φερών, Μαρμαριανής, Ελασσόνας, με το ανατολικό Πήλιο(Θεοτόκος) αλλά και με την περιοχή του Κρόκιου πεδίου όπου βρίσκονταν η Άλος και ο Πτελεός. Η θέση της Πυράσου πάνω στον παραθαλάσσιο δρόμο που συνδέει την Ιωλκό με την περιοχή της Άλου και νοτιότερα, αλλά και η δυνατότητά της για θαλάσσια επικοινωνία αφού διέθετε ένα ασφαλές κλειστό λιμάνι, της επέτρεψαν να διατηρεί επαφές με περιοχές από τις οποίες επηρεάστηκε αλλά και επηρέασε στον ιδεολογικό αλλά και στον υλικό τομέα, όπως διαφαίνεται από τα έθιμα ταφής και τα κτερίσματα. Το αγγείο ΒΕ 6438 τύπου Μπουμπούστι, πιθανόν είναι εισαγμένο από τη Μακεδονία. Αγγεία αυτού του τύπου έχουν βρεθεί και στο Καπακλί (Ιωλκός) και στη Μαρμάριανη. Ο Βερδελής τα τοποθετεί χρονικά εις την μεταβατικήν ή το πολύ εις την πρώιμον περίοδον του γεωμετρικού ρυθμού ενώ τα παραδείγματα της Άλου τα χρονολογεί αργότερα στην εποχή του ανεπτυγμένου γεωμετρικού ρυθμού. Το σχήμα του σκύφου ΒΕ 6439 με τα ανεστραμμένα ομόκεντρα ημικύκλια κατά τον Βερδελή (Verdelis 1958, 83-84) κατάγεται απ ευθείας από την Υπομυκηναϊκή κεραμική και παράγεται στην Ιωλκό κατά την πρωτογεωμετρική περίοδο. Η παρουσία του εκτός Θεσσαλίας όπως π.χ. στη Βεργίνα, δηλώνει, όπως άλλωστε και ο αμφορέας τύπου Μπουμπούστι, την επαφή ανάμεσα στις δυο περιοχές. Οι σκύφοι ΒΕ 6441, 6443 με τη διακόσμησή τους αποδεικνύουν επιρροές από την Πελοπόννησο, Ασίνη. Τα χάλκινα αντικείμενα παρουσιάζουν ομοιότητες με το Λευκαντί (πόρπες, περιδέραιο από φαγεντιανή) με τη Μακεδονία, Βεργίνα (χάλκινα δαχτυλίδια), με ευρήματα από το ιερό της Φίλιας (σιδερένιο ξίφος, χάλκινο σφυράκι), Αττική (ΒΕ 11690 σιδερένια περόνη με χάλκινο ατρακτόσχημο έξαρμα). Οι θολωτοί πρωτογεωμετρικοί τάφοι στη Θεσσαλία αποτελούν ένα πολύ κοινό τύπο με μεγάλη διάδοση. Η πυκνότητά τους είναι μεγαλύτερη στο ανατολικό τμήμα στον άξονα Ελασσόνας-Λάρισας, Βόλου-Πτελεού, αλλά υπάρχουν και στο δυτικό τομέα από την περιοχή της Καρδίτσας ως την Ανάβρα της Όθρυος. Οι θολωτοί Πρωτογεωμετρικοί και Γεωμετρικοί τάφοι από τη Θεσσαλία αριθμού πλέον δεκάδες (Μηλιές Πηλίου: ΠΑΕ 1906, 125, Αργαλαστή: ΠΑΕ 1910, 221, Μηλιές Πηλίου: ΠΑΕ 1910, 226, Γόννοι: ΠΑΕ 1910, 246, Λέστιανη Πηλίου, Σέσκλο: ΠΑΕ 1911, 292 κ.ε., Ιωλκός (Καπακλί): ΠΑΕ 1912, 229-232, Χυρετίες: ΠΑΕ 1914, 168, Σέσκλο: ΠΑΕ 1965, 7. Τσούντας 1908, 115, 118 κ.ε. ΑΔ 1979, Χρονικά, 222. Αραχωβίτη 1994. Τζιαφάλιας Ζαούρη 1999. Μαλακασιώτη Μουσιώνη 2004), είναι όλοι μικροί με παρόμοιες διαστάσεις, διαμ. 3μ. περίπου και μικρό δρόμο. Στους περισσότερους αναφέρεται ο ενταφιασμός ως ταφική πρακτική. Στο Καστρί Αγιάς (ΑΔ 1979, Χρονικά, 222) σε μερικώς σωζόμενο κυκλικό τάφο Γεωμετρικής εποχής οι νεκροί κάηκαν έξω από την περιφέρεια του τάφου και τα οστά περισυλλέχθηκαν και τοποθετήθηκαν σε αβαθείς λάκκους στο δάπεδό του. Στους θολωτούς τάφους του Αργυροπουλίου (Τζιαφάλιας Ζαούρη 1999, 143-152) διαπιστώθηκε η καύση νεκρού σε ισχυρή ταφική πυρά που προηγήθηκε της κατασκευής του τάφου. Η διαφορά του τά-
ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ 601 φου του Αργυροπουλίου με τον τάφο της Πυράσου έγκειται στο ότι στο Αργυροπούλι μετά την καύση τα μεγαλύτερα οστά επιλέχθηκαν και τοποθετήθηκαν σε αβαθή λάκκο και τα κτερίσματα τοποθετήθηκαν ακανόνιστα στο δάπεδο γύρω από το λάκκο, ενώ στην Πύρασο οι νεκροί ενταφιάστηκαν, κάηκαν επί τόπου με ατελή καύση και δεν μετακινήθηκαν ούτε τα οστά που απέμειναν ούτε τα κτερίσματα που συνόδευαν κάθε νεκρό. Ο Απ.Αρβανιτόπουλος αναφέρει το έθιμο της καύσης για τον τάφο της Δράνιστας ο οποίος όμως δεν είναι Γεωμετρικός αλλά Μυκηναϊκός, όπως διαφαίνεται από τη μελέτη των λίγων ευρημάτων που υπάρχουν στις αποθήκες του Μουσείου Βόλου, καθώς και για τους Γεωμετρικούς τάφους της Λέστιανης (Αρβανιτόπουλος 1911, 292 κ.ε.) και του Σέσκλου. Για τον θολωτό τάφο 4 του Σέσκλου (Αρβανιτόπουλος 1911, 294 κ.ε.) εκφράζει την εντύπωση ότι οι τέσσερις νεκροί τεθέντες επί μικράς πυράς εκάησαν ουχί καλώς επί τόπου. Για τον θολωτό τάφο 5 του Σέσκλου αναφέρει ότι ο νεκρός κάηκε μέσα σε λάκκο στο εσωτερικό της θόλου. Ωστόσο λόγω της ελλιπούς δημοσίευσης των παραπάνω ανασκαφών δεν είναι δυνατή η εκμετάλλευση της πληροφορίας περαιτέρω. Για τη μυκηναϊκή εποχή είμαστε πια σε θέση να γνωρίζουμε ότι στην περιοχή του Βόλου, στον θολωτό τάφο της Αγ.Παρασκευής όπως και σε αυτόν της Δράνιστας η πρακτική της καύσης και του ενταφιασμού ήταν σε παράλληλη χρήση. Ο τύπος του μικρού κτιστού θολωτού τάφου ως επιβίωση της μυκηναϊκής πρακτικής αποτελεί χαρακτηριστικό του θεσσαλικού χώρου. Τα παραδείγματα του Αργυροπουλίου (καύση), της Μεσορράχης (νότια της Λάρισας) και των Φερών (ενταφιασμοί) και της Πυράσου (καύση και ενταφιασμοί) μαρτυρούν τη συνύπαρξη των δυο εθίμων. Οι πρόσφατες ανασκαφές στην Άλο (Μαλακασιώτη Μουσιώνη 2004, 353-367) έφεραν στο φως εκτεταμένα νεκροταφεία της Πρωτογεωμετρικής εποχής στη θέση Αγριελιά, 1 χλμ. νότια της Άλου και στη θέση Βουλοκαλύβα, όπου βρέθηκαν κυκλικοί λάκκοι με καύσεις νεκρών, ενταφιασμοί, θολωτοί τάφοι μικρού μεγέθους και ταφικός τύμβος. Γενικά παρατηρείται η σύγχρονη ταφική πρακτική της καύσης και ενταφιασμού αλλά όχι ταυτόχρονη στον ίδιο χώρο ή στο ίδιο μνημείο όπως συμβαίνει στον θολωτό της Πυράσου. Το ότι οι ταφές ήταν αδιατάρακτες και καλυμμένες από ένα παχύ στρώμα καύσης σημαίνει ότι η ταφή και η καύση έγιναν ταυτόχρονα και για τους τέσσερις νεκρούς. Ο τάφος της Πυράσου κατά πάσα πιθανότητα χτίστηκε μετά την καύση, εφ όσον τα τοιχώματα της θόλου δεν έχουν ίχνη καύσης και απέχουν από τις ταφές και το στρώμα καύσης από 0,05-020 μ. Αν δεχθούμε αυτή την υπόθεση, ότι διαθέτουμε ένα κλειστό αδιατάρακτο σύνολο, όλα τα ευρήματα θα πρέπει να συγκλίνουν χρονολογικά. Με δεδομένα:α) την ύπαρξη του αμφορέα ΒΕ 11221 που θεωρείται προϊόν του εργαστηρίου της Ιωλκού και χρονολογείται μεταξύ του 950-850 π.χ, β) την ύπαρξη του αμφορέα τύπου Μπουμπούστι ΒΕ 6438 που κατά τον Βερδελή (Βερδελής 1958, 71-73) χρονολογείται στην μεταβατική περίοδο από την ΠΓ στη Γ εποχή ή το πολύ στην πρώιμη περίοδο του γεωμετρικού ρυθμού δηλ. σύμφωνα με τη χρονολόγηση που δίνει ο ίδιος (Βερδελής 1958, 97) γύρω στο 900 π.χ. οπότε ο Πρωτογεωμετρικός ρυθμός έπαυσε να υφίσταται στην Ιωλκό, ο θολωτός τάφος της Πυράσου θα πρέπει να χρονολογηθεί κατά την Ύστερη ΠΓ και την ΥποΠΓ Ι εποχή. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Catling, R.W.V., 1996. A tenth-century trademark from Lefkandi, στο D. Evely I.S. Lemos S. Sherratt (επιμ.), Minotaur and Centaur. Studies in the Archaeology of Crete and Euboea presented to Mervyn Popham, BAR IS 638, Οxford, 126-132. Catling, R.W.V., 1998. The typology of the Protogeometric and Subprotogeometric pottery from Troia and its Aegean context, Studia Troica 8, 151-187. Kilian-Dirlmeier, I., 1979. Anhänger in Grie-
602 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ chenland von der mykenischen bis zur Spätgeometrischen Zeit, München. Kilian, K., 1975. Fibeln in Thessalien von der mykenischen bis zur archaischen Zeit, PBF 14, 2, München. Kilian, K., 1983. Weihungen aus Eisen und Eisenverarbeitung im Heiligtum zu Philia (Thessalien), στο R. Hägg (επιμ.), The Greek Renaissance of the Eighth Century BC. Tradition and Innovation. Proceedings of the Second International Symposium at the Swedish Institute in Athens, 1-5 June 1981, Stockholm, 131-146. Popham, M.R. Sackett, L.H. Themelis, P.G., 1980. Lefkandi I. The Iron Age. The Settlement, The Cemeteries, BSA Suppl. 11, London. Schachermeyr, F., 1983. Die Zeit der Wanderungen im Spiegel ihrer Keramik, στο S. Deger-Jalkotzy (επιμ.), Griechenland, die Ägäis und die Levante während der Dark Ages vom 12. bis zum 9. JH.v.Chr. Akten des Symposions von Stift Zwettl (NŐ) 11-14, Oktober 1980, Wien, 241-258. Snodgrass, A.M., 1964. Early Greek Armour and Weapons from the end of the Bronze Age to 600 B.C., Edinburgh. Wace, A. Droop, J., 1906-1907. Excavations at Theotokou, Thessaly, BSA 13, 309-327. Wells, B., 1983. Asine II. Results of the Excavations east of the Acropolis 1970-1974, Fasc. 4. The Protogeometric Period, Part 2: An Analysis of the Settlement, Stockholm Wells, B., 1983. Asine II. Results of the Excavations east of the Acropolis 1970-1974. Fasc. 4. The Protogeometric Period, Part 3: Catalogue of pottery and other artefacts, Stockholm. Ανδρόνικος, Μ., 1969. Βεργίνα Ι. Το Νεκροταφείο των Τύμβων, Αθήνα. Αραχωβίτη, Π., 1994. Θολωτός πρωτογεωμετρικός τάφος στην περιοχή των Φερών, στο Θεσσαλία: Δεκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990. Αποτελέσματα και προοπτικές. Πρακτικά διεθνούς συνεδρίου Λυών, 17-22 Απριλίου 1990, Athens, 125-138. Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., 1906. Ανασκαφαί εν Θεσσαλία. Παρά τας Μηλέας του Πηλίου, ΠΑΕ, 125-126. Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., 1910. Ανασκαφαί και Έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1910, ΠΑΕ, 168-264. Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., 1911α. Ανασκαφαί και Έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1911, Εν Λέστιανη του Πηλίου, Θολωτοί τάφοι γεωμετρικοί, ΠΑΕ, 292-294. Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., 1911β. Ανασκαφαί και Έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1911, Εν Σέσκλω και τοις πέριξ. Θολωτοί γεωμετρικοί τάφοι. Ομηρική καύσις νεκρών, ΠΑΕ, 294-300. Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., 1912. Εν Ιωλκώ, ΠΑΕ, 229-232. Αρβανιτόπουλος, Α.Σ., 1914. Ανασκαφαί και Έρευναι εν Θεσσαλία και Μακεδονία, Εν Χυρετίαις, ΠΑΕ, 168-177. Βερδελής, Ν., 1958. Ο Πρωτογεωμετρικός ρυθμός της Θεσσαλίας, Αθήνα. Ευσταθίου-Μπάτζιου, A., 1999. Το νεκροταφείο της Νέας Ιωνίας (Βόλου) κατά τη μετάβαση από την ΥΕ ΙΙΙΓ στην ΠΓ εποχή, στο Ε. Froussou (επιμ.), Η Περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου. Πρακτικά Α Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία, 117-130. Θεοχάρης, Δ.Ρ., 1959. Πύρασος, Θεσσαλικά 2, 29-68. Θεοχάρης, Δ.Ρ., 1965. Aνασκαφαί: Σέσκλον, ΠΑΕ 1965, 5-9. Θεοχάρης, Μ., 1966. Πρωτογεωμετρικά Θεσσαλίας, Θεσσαλικά 5, 37-53. Μαλακασιώτη, Ζ. Μουσιώνη, Α., 2004. Νέα ευρήματα της Ύστερης εποχής του Χαλκού και της Εποχής του Σιδήρου στην Άλο, στο Ν.Χρ. Σταμπολίδης & Α. Γιαννικούρη (επιμ.), Το Αιγαίο στην Πρώιμη εποχή του Σιδήρου. Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου, Ρόδος, 1-4 Νοεμβρίου, 2002, Αθήνα, 353-367. Τζιαφάλιας, Α. Ζαούρη, Α., 1999. Από τη βόρεια Περραιβία ως την αρχαία Κραννώνα: Νεκροταφεία της πρώιμης εποχής του Σιδήρου, στο Ε. Froussou, (επιμ.), Η Περιφέ-
ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ 603 ρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, Πρακτικά Α Διεπιστημονικού Συμποσίου, Λαμία 25-29 Σεπτεμβρίου 1994, Λαμία, 143-151. Τσούντας, Χρ., 1908. Αἰ Προϊστορικαί Ἀκροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, Αθήνα.
604 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ Εικ. 1. Θολωτός τάφος Πυράσου. Τοπογραφικό σχέδιο. Εικ. 2. Θολωτός τάφος Πυράσου. Τομές.
ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ 605 Εικ. 3. Θολωτός τάφος Πυράσου. Κατόψεις. Εικ. 4. Θολωτός τάφος Πυράσου. Άποψη της ανασκαφής.
606 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ Εικ. 5. Θολωτός τάφος Πυράσου. Σιδερένια αιχμή δόρατος ΒΕ 11222. Εικ. 6. Θολωτός τάφος Πυράσου. Σκύφος ΒΕ 6439, κρατηρίσκος ΒΕ 6444. Εικ. 7. Θολωτός τάφος Πυράσου. Χάλκινη περόνη ΒΕ 11687, χάλκινο περίαπτο ΒΕ 11686, επίχρυσος σφηκωτήρας ΒΕ 11685, χάλκινη πόρπη ΒΕ 11691.
ΘΟΛΩΤΟΣ ΤΑΦΟΣ ΠΥΡΑΣΟΥ 607 Εικ. 8. Θολωτός τάφος Πυράσου. Αμφορείς ΒΕ 11220, 6438. Εικ. 9. Θολωτός τάφος Πυράσου. Αμφορέας ΒΕ 11221.
608 ΑΝΘΗ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ-ΜΠΑΤΖΙΟΥ Εικ. 10. Θολωτός τάφος Πυράσου. Οινοχόες ΒΕ 6440, 6446. Εικ. 11. Θολωτός τάφος Πυράσου. Σκύφοι ΒΕ 6445, 6443, 6441.