Θ.Α. ΑΜΕΛΙ ΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΝΕΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Β Γυµνασίου ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ένα από τα πιο βασικά προβλήµατα προκλήσεις που έχει να αντιµετωπίσει ο καθηγητής που διδάσκει το µάθηµα της Ιστορίας, είναι να κάνει το µάθηµα ενδιαφέρον, ελκυστικό, να παρασύρει τους µαθητές σ ένα ταξίδι µέσα στο χώρο και το χρόνο προσφέροντας όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία θα µείνουν στο νου και στην ψυχή του µαθητή. Να ξεφύγει από µια στείρα παράθεση γεγονότων, καταστάσεων, ονοµάτων, χρονολογιών, που ο µόνος στόχος είναι να µάθουν οι µαθητές το µάθηµα για την επόµενη µόνο ηµέρα που θα εξεταστούν. Αυτός ο παραδοσιακός τρόπος διδασκαλίας έχει δυστυχώς ως αποτέλεσµα οι σηµερινοί µαθητές να απεχθάνονται το µάθηµα της Ιστορίας και να είναι σε µεγάλο βαθµό ανιστόρητοι. Αυτό το ψηφιακό βιβλίο µε τις δυνατότητες που µας προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες στην εκπαίδευση, έχει την προσδοκία να συµβάλλει σε κάποιο βαθµό, ώστε να ξεπεραστούν πολλά από τα παραπάνω προβλήµατα. Έχει γραφεί µέσα από την πολύχρονη εµπειρία διδασκαλίας του µαθήµατος της Ιστορίας στη σχολική πράξη, γνωρίζοντας τις ανάγκες τόσο του καθηγητή όσο και του µαθητή. ε θέλει να είναι ένα απλό σχολικό βοήθηµα που ο µόνος στόχος του είναι ο «καλός βαθµός» στην Ιστορία, αλλά ένα βοήθηµα που θα βοηθήσει τον καθηγητή για την πληρέστερη διδασκαλία του µαθήµατος στην τάξη, αλλά και να βοηθήσει το µαθητή για να κατανοήσει το µάθηµα και να αγαπήσει την Ιστορία. Το κάθε κεφάλαιο του σχολικού βιβλίου χωρίζεται σε ενότητες ακριβώς µε το ίδιο λεξιλόγιο σε διαγραµµατική µορφή για να είναι πιο κατανοητό στο µαθητή, ενώ παράλληλα τα βασικά σηµεία τονίζονται µε έντονα γράµµατα. 2 www.e-filologos.gr
Το ηλεκτρονικό αυτό βιβλίο Υπάρχουν δύο αρχεία: είναι γραµµένο σε µορφή PDF. α) «Εκτύπωση βιβλίου» που ο συνάδελφος - καθηγητής µπορεί να εκτυπώσει ό,τι θέλει από το βιβλίο και να το διανέµει στους µαθητές του. β) «e-τάξη» για να χρησιµοποιηθεί σε Η/Υ και σε διαδραστικό πίνακα. Ό,τι πληροφοριακό υλικό χρειάζεται για το µάθηµα (όπως ονόµατα, δυναστείες, γεγονότα, κτίσµατα, νοµίσµατα, χειρόγραφα, εικόνες, χάρτες, έργα τέχνης κ.ά) µπορεί να εµφανιστεί κάνοντας «κλικ» επάνω στην αντίστοιχη λέξη που υπάρχει µε µπλε χρώµα. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν σε χρονολογικούς πίνακες όλες οι χρονολογίες του βιβλίου. Υπάρχουν επίσης χρηστικοί πίνακες των αυτοκρατόρων και των δυναστειών που µε ένα «κλικ» επάνω στην αντίστοιχη εικόνα εµφανίζεται πλούσιο εποπτικό υλικό και πληροφορίες. Για πρώτη φορά σε σχολικό βιβλίο υπάρχει ένας σηµαντικός αριθµός χαρτών πάνω από 150 είτε γενικοί είτε χωρισµένοι ανά αιώνα. Έτσι το µάθηµα εµπλουτίζεται µε πολλές χρήσιµες πληροφορίες δίχως να χρειάζεται ο καθηγητής να κουβαλά ένα σωρό πληροφοριακό υλικό από χάρτες και βιβλία, αφού όλα αυτά του παρέχονται έτοιµα και απλά µε µια απλή κίνηση. Στο βιβλίο, επειδή είναι σε ηλεκτρονική µορφή, µπορεί ο καθηγητής να υπογραµµίσει, να σηµειώσει, να κάνει οποιαδήποτε προσθήκη θέλει, εφόσον είναι ένα «ζωντανό» βιβλίο, το οποίο συνέχεια µπορεί να εµπλουτίζει. Θεσσαλονίκη 2013 3 www.e-filologos.gr
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Κεφάλαιο Πρώτο: Οι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου (330-717) I. Η µετεξέλιξη του ρωµαϊκού κράτους 1. Από τη Ρώµη στη Νέα Ρώµη 9 2. Εξελίξεις ως τις αρχές του 6 ου αι. 17 3. Η πάλη της Ορθοδοξίας µε τις αιρέσεις και την αρχαία 23 θρησκεία ΙΙ. Εξωτερικά προβλήµατα και αναδιοργάνωση του κράτους 1. Ο Ιουστινιανός και το έργο του 2. Ο Ηράκλειος και η δυναστεία του (610-717) 28 34 Εσωτερική µεταρρύθµιση και αγώνας επιβίωσης Κεφάλαιο εύτερο: Λαοί στον περίγυρο του Βυζαντινού κράτους Ι. Ο βαλκανικός κόσµος κατά τον µεσαίωνα 1. Οι Σλάβοι και οι σχέσεις τους µε το Βυζάντιο 38 2. Οι Βούλγαροι και οι σχέσεις τους µε το Βυζάντιο 42 ΙΙ. Ο κόσµος του Ισλάµ κατά την περίοδο του µεσαίωνα 44 1. Η εξάπλωση των Αράβων 2. Το εµπόριο και ο πολιτισµός του Ισλάµ 48 Κεφάλαιο Τρίτο: Περίοδος της µεγάλης ακµής του Βυζαντίου I. Παγίωση της βυζαντινής κυριαρχίας στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία 1. Η διαµόρφωση της µεσαιωνικής ελληνικής βυζαντινής 52 αυτοκρατορίας 4 www.e-filologos.gr
2. Η µεταβατική εποχή: Οι έριδες για τη λατρεία των εικόνων 57 3. Η βασιλεία του Μιχαήλ Γ και η αυγή της Νέας Εποχής 62 4. Η διάδοση του Χριστιανισµού στους Μοραβούς και τους 67 Βουλγάρους 5. Η Βυζαντινή Εποποιία. Επικοί αγώνες και επέκταση της Αυτοκρατορίας 6. Η ίδρυση, η εξέλιξη και ο εκχριστιανισµός του Ρωσικού Κράτους 7. Σχέσεις Βυζαντίου- ύσης. Αγώνες για τη διατήρηση των 71 75 78 ιταλικών κτήσεων ΙΙ. Εξωτερικά προβλήµατα και αναδιοργάνωση του κράτους 1. Οι εξελίξεις στην οικονοµία και την κοινωνία 2. Η νοµοθεσία της Μακεδονικής υναστείας και η σύγκρουσή 82 88 της µε τους «δυνατούς» Κεφάλαιο Τέταρτο: Περίοδος της κρίσης του Βυζαντίου (1025-1453) Ι. Η εξασθένηση του Βυζαντίου και το σχίσµα µε τη ύση 1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά τον 11 ο αι. 91 (1025-1081) 2. Οι Κοµνηνοί και η µερική αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας 96 3. Η ενετική οικονοµική διείσδυση και το σχίσµα των Εκκλησιών 100 ΙΙ. Οι σταυροφορίες και οι συνέπειές τους για το Βυζάντιο 1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Πόλης 104 2. Η περίοδος της Λατινοκρατίας και τα ελληνικά κράτη 107 5 www.e-filologos.gr
ΙΙΙ. Ανασύσταση Βυζαντίου και υποταγή στους Οθωµανούς 1. Εξάπλωση των Τούρκων και τελευταίες προσπάθειες για ανάσχεσή τους 2. Η Άλωση της Πόλης 115 Κεφάλαιο Πέµπτο: Ο πολιτισµός του Βυζαντίου Ι. Ο πολιτισµός του Βυζαντίου 1. Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο 2. Βυζαντινή Γραµµατεία 128 3. Επιστήµη και Τεχνολογία 135 4. Εικαστικές Τέχνες και Μουσική 138 Κεφάλαιο Έκτο: Η µεσαιωνική Ευρώπη I. Η εξέλιξη της µεσαιωνικής Ευρώπης µετά τη µετανάστευση των λαών (5ος -10 ος αι.) 1. Οι συνέπειες της µετανάστευσης των γερµανικών φύλων για την Ευρώπη 144 2. Ο Καρλοµάγνος και η εποχή του 154 111 119 3. Η φεουδαρχία στη υτική Ευρώπη 158 ΙΙ. Η διαµόρφωση της υτικής Ευρώπης κατά τα τέλη του µεσαίωνα 1. Πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές µεταβολές (11 ος -15 ος αιώνας) 2. Ο ρόλος της Καθολικής Εκκλησίας και των µοναστηριών 166 176 στην οργάνωση της ζωής του Μεσαίωνα 3. Η καθηµερινή ζωή στη µεσαιωνική Ευρώπη 181 6 www.e-filologos.gr
4. Λογοτεχνία, Επιστήµη και Τέχνη της µεσαιωνικής Ευρώπης 187 Κεφάλαιο Έβδοµο: Η Ευρώπη στους νεότερους χρόνους (15ος-18ος αι.) I. Οι ανακατατάξεις στη µεσαιωνική ευρωπαϊκή κοινωνία 197 1. Οι ανακαλύψεις 2. Αναγέννηση και Ανθρωπισµός 205 3. Η θρησκευτική Μεταρρύθµιση 218 4. Πολιτικές, οικονοµικές και κοινωνικές εξελίξεις από το 15 ο ως τον 18 ο αι. 5. Εξελίξεις στα Γράµµατα, τις Επιστήµες και τις Τέχνες κατά το 17 ο και 18 ο II. Ο ελληνισµός υπό Βενετική και Οθωµανική κυριαρχία Χρονολογικοί πίνακες ιστορικών γεγονότων Χρονολογικοί πίνακες Γραµµάτων Τεχνών- Επιστηµών Αναγέννησης - ιαφωτισµού Πίνακες βυζαντινών δυναστειών Πίνακας ονοµαστικός βυζαντινών αυτοκρατόρων 224 234 242 256 261 269 297 Χάρτες 7 www.e-filologos.gr
II. ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 1. Οι σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Πόλης Όροι-κλειδιά της ενότητας Σταυροφορίες, προσκυνήµατα, ιερός πόλεµος, εκτροπή τέταρτης σταυροφορίας, άλωση Πόλης, διανοµή Ρωµανίας. α. Ορισµός και παράγοντες Ορισµός - Στόχος Οι σταυροφορίες ήταν µια κίνηση που εκδηλώθηκε στη ύση τον 11ο αι., προήλθε από πρωτοβουλία των παπών και απέβλεπε στην απελευθέρωση του Παναγίου Τάφου και των Αγίων Τόπων που είχαν κατακτήσει οι Σελτζούκοι (1077). Παράγοντες - Αίτια Παράγοντες, που επηρέασαν τη διαµόρφωση τους, ήταν η φηµολογία για τις ωµότητες Αράβων και Τούρκων κατά των προσκυνητών, τα οικονοµικά προβλήµατα της ύσης και το κάλεσµα για βοήθεια που απηύθυνε ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α 8 www.e-filologos.gr
Κοµνηνός στους ηγεµόνες της. β. Οι τρεις πρώτες σταυροφορίες Α σταυροφορία (1096-1099) Η πρώτη σταυροφορία (1096-1099) κηρύχτηκε από τον πάπα Ουρβανό Β στην Κλερµόν της Γαλλίας (1095). Αίτια Αν και τα οικονοµικά προβλήµατα (υπερπληθυσµός και έλλειψη γης) έπαιξαν κάποιο ρόλο, η πρώτη σταυροφορία είχε κυρίως θρησκευτικό χαρακτήρα. ιάκριση ιακρίνεται σε µια λαϊκή και µια φεουδαρχική σταυροφορία. Η τύχη της σταυροφορίας Οι ανοργάνωτες λαϊκές µάζες προηγήθηκαν, αλλά εξολοθρεύτηκαν από τους Τούρκους. Ακολούθησε η εκστρατεία των φεουδαρχών που νίκησαν τους Τούρκους και έτσι ανέκτησαν και παραχώρησαν στο Βυζάντιο βάσει συµφωνίας τα εδάφη της δυτικής Μ. Ασίας. ηµιουργία ηγεµονιών - κρατών Οι φεουδάρχες ίδρυσαν ακολούθως µια σειρά από ηγεµονίες και αυτοτελή κρατίδια στη Συρία και την Παλαιστίνη Κρίσεις: 9 www.e-filologos.gr
Οι στρατιώτες τους έδειξαν σ όλη τη διάρκεια των συγκρούσεων µαχητικότητα µέχρις αυταπάρνησης και γνήσιο θρησκευτικό πάθος. Β σταυροφορία (1147-1149), Γ σταυροφορία (1189-1192) Οι επόµενες δύο σταυροφορίες (12ος αι.) δεν στέφθηκαν από επιτυχία. Απώλεια της Κύπρου Σηµαντική για το Βυζάντιο ήταν η απώλεια της Κύπρου, έµµεση συνέπεια της τρίτης σταυροφορίας. Η µεγαλόνησος καταλήφθηκε από τον άγγλο βασιλιά Ριχάρδο Λεοντόκαρδο και παραδόθηκε στο φράγκο Γουίδο Λουζινιάν (1192). Έκτοτε το νησί παρέµεινε στην εξουσία των υτικών για τέσσερις σχεδόν αιώνες. γ. Η τέταρτη σταυροφορία (1202-1204) Κρίσεις Στις σταυροφορίες που διαδέχτηκαν την πρώτη σταυροφορία υποχώρησαν βαθµιαία τα θρησκευτικά και κυριάρχησαν τα υλικά κίνητρα. Το αποκορύφωµα της εξέλιξης σηµειώθηκε µε την τέταρτη σταυροφορία. Κατάληψη Κωνσταντινούπολης Οι σταυροφόροι, αυτοί οι υποτιθέµενοι στρατιώτες του Χριστού, που είχαν αρχικό στόχο την Αίγυπτο και τη Συρία, παρεξέκλιναν από αυτόν και κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη (1204). 10 www.e-filologos.gr
ΙΙΙ. υναστεία του Θεοδόσιου (379-457) Εικόνα Όνοµα Βασιλεία ιαδοχή - Γεγονότα Θάνατος Θεοδόσιος Α' Αρκάδιος 19 Ιανουαρίου 379 17 Ιανουαρίου 395 17 Ιανουαρίου 395 1 Μαΐου 408 Θεοδόσιος Β' 1 Μαΐου 408 28 Ιουλίου 450 Μαρκιανός Καλοκαίρι 450 Ιανουάριος 457 392 Ανακηρύχθηκε Αύγουστος της Ανατολής από τον Γρατιανό µετά το θάνατο του Βαλεντιανού. 379 Έγινε µόνος ανώτερος Αύγουστος µετά το θάνατο του Βαλεντινιανού Β'. 381 Β Οικουµενική Σύνοδος της Κων/πολης 390 Με διαταγή του σφάζονται 7000 Θεσσαλονικείς στον ιππόδροµο της πόλης. 392 Στράφηκε κατά της αρχαίας θρησκείας. Απαγορεύει Ολυµπιακούς Αγώνες, Ελευσίνια Μυστήρια. 395 Μοιράζει την αυτοκρατορία στους γιους του. Γιος του Θεοδόσιου Α'. 383 Ανακηρύχθηκε Αύγουστος της Ανατολής από τον πατέρα του Θεοδόσιο Α. 395 Έγινε ανώτερος Αύγουστος της Ανατολής µετά το θάνατο του πατέρα του. 408 Γιος του Αρκάδιου, διαδέχθηκε τον πατέρα του µετά το θάνατό του. 425 Ίδρυση Πανεπιστηµίου Κων/πολης. 431 Γ Οικουµενική Σύνοδος της Εφέσου. 438 ηµοσίευση Θεοδοσιανού Κώδικα. 450 Ορίστηκε ως διάδοχος (και σύζυγος) από την Πουλχερία, αδελφή του Θεοδόσιου Β'. 451 Οικουµενική Σύνοδος της Χαλκηδόνας. 17 Ιανουαρ. 395. Από φυσικά αίτια. 1 Μαΐου 408. Από φυσικά αίτια. 28 Ιουλίου 450. Από φυσικά αίτια (ατύχηµα από ιππασία). Ιανουάριος 457. Από φυσικά αίτια (γάγγραινα). 11 www.e-filologos.gr
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΊΑΣ 312 O Κωνσταντίνος νικά το Μαξέντιο στη γέφυρα της Μουλβίας 313 ιάταγµα Μεδιολάνων 324 Ο Κωνσταντίνος νικά το Λικίνιο και γίνεται µονοκράτορας 325 Α Οικουµενική σύνοδος της Νίκαιας Βιθυνίας - καταδίκη Αρείου 11-05-330 Εγκαίνια Κωνσταντινούπολης 381 Β Οικουµενική σύνοδος της Κωνσταντινούπολης - καταδίκη Αρείου 392 Ο Θεοδόσιος Α απαγορεύει τους Ολυµπιακούς αγώνες, Ελευσίνια Μυστήρια 395 Θάνατος Θεοδοσίου Α. Το Ρωµαϊκό κράτος χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό 400 Ο λαός της Κων/πολης εξοντώνει τους Γότθους και τον αρχηγό τους Γαϊνά 425 Ίδρυση του Πανεπιστηµίου της Κωνσταντινούπολης από το Θεοδόσιο Β 431 Γ Οικουµενική σύνοδος της Εφέσου - καταδίκη Νεστορίου 438 Έκδοση του Θεοδοσιανού Κώδικα 451 Οικουµενική σύνοδος της Χαλκηδόνας καταδίκη Μονοφυσιτισµού 476 Παραιτείται ο τελευταίος αυτοκράτορας της Ρώµης από το γερµανό Οδόαρκο 493 Ο Θευδέριχος ιδρύει το Οστρογοτθικό Βασίλειο µε πρωτεύουσα τη Ραβέννα 529 Εκδίδεται ο Ιουστινιάνειος Κώδικας Ο Ιουστινιανός αναστέλλει τη λειτουργία της Ακαδηµίας του Πλάτωνα 532 Στάση του Νίκα Αρχίζουν οι εργασίες για την κατασκευή της Αγίας Σοφίας στην Κων/πολη 533 ηµοσιεύεται η συλλογή «Πανδέκτης» 534 Εκδίδονται οι Νεαρές από τον Ιουστινιανό 533-534 Καταλύεται το Βανδαλικό Βασίλειο στη Β. Αφρική από τον Ιουστινιανό 535-555 Καταλύεται το Οστρογοτθικό Βασίλειο στην Ισπανία από τον Ιουστινιανό 537 Εγκαίνια της Αγίας Σοφίας 562 Συνθήκη ειρήνης µεταξύ Βυζαντίου (Ιουστινιανού) Περσών (Χοσρόη Α ) 622 Εγίρα (αποδηµία) του Μωάµεθ. Αφετηρία χρονολογικού συστήµατος των Αράβων 12 www.e-filologos.gr
ΠΙΝΑΚΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΩΝ ΟΝΟΜΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΥΝΑΣΤΕΙΑ Αλέξανδρος 912 913 Μακεδονική Αλέξιος Α 1081 1118 Κοµνηνών Αλέξιος Β' 1180 1183 Κοµνηνών Αλέξιος Γ 1195 1203 Αγγέλων Αλέξιος 1203 1204 Αγγέλων Αλέξιος Ε Μούρτζουφλος 1204 Αγγέλων Αναστάσιος Α 475 476 Λέοντα Αναστάσιος Β 713 715 Εκτός δυναστείας Ανδρόνικος Α 1183 1185 Κοµνηνών Ανδρόνικος Β 1282 1328 Παλαιολόγων Ανδρόνικος Γ 1328-1341 Παλαιολόγων Ανδρόνικος 1376 1379 Παλαιολόγων Αρκάδιος 395 408 Θεοδοσίου Βαλεντιανός Α 364-375 Βαλεντιανού Βαλεντιανός Β 375 392 Βαλεντιανού Βάλης 364-378 Βαλεντιανού Βαρδάνης Φιλιππικός 711 713 Εκτός δυναστείας Βασίλειος Α 867-886 Μακεδονική Βασίλειος Β 976 1025 Μακεδονική Βασιλίσκος 476 491 Λέοντα Γρατιανός 367 383 Βαλεντιανού Ειρήνη η Αθηναία 797 802 Ισαύρων ή Συριακή 13 www.e-filologos.gr
ΧΑΡΤΕΣ 6 ου αιώνα Χάρτης τηςβυζαντινής Αυτοκρατορίας 527 565 Πριν από τον Ιουστινιανό Α (527). Μετά το θάνατό του (565). 14 www.e-filologos.gr
Βασίλειο των Οστρογότθων (489 553) 15 www.e-filologos.gr
Γοτθικός πόλεµος κατά Οστρογότθων (Ιταλία) και Βησιγότθων (Ισπανία) (535 555) 16 www.e-filologos.gr
Η προέλευση και η διασπορά των Σλάβων από 5 ο 10 ο αιώνα 17 www.e-filologos.gr
Το πράσινο χρώµα: Κατά προσέγγιση η κατανοµή των πρώτων Σλάβων τον 6ο αιώνα.. Με κόκκινο περίγραµµα: είχνει κατά προσέγγιση την έκταση της προϊστορικής (προ του 6ου αιώνα) σλαβική πατρίδα. Τα πράσινα βέλη δείχνουν τις περαιτέρω επεκτάσεις στα Βαλκάνια και στη Βαλτική. 18 www.e-filologos.gr
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τοπερσικό κράτος των Σασσανιδών κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστινιανού Βυζαντινή ΚράτοςΠερσών - Αυτοκρατορία Σασσανιδών Κατακτήσεις Ιουστινιανού Υποτελείςτων των Περσών Σασσανιδών 19 www.e-filologos.gr
Τα βυζαντινο περσικά σύνορα το 597 µ.χ. 20 www.e www.e-filologos.gr