ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Οι απόψεις των εκπαιδευτικών των Τ.Ε. των Δημοτικών σχολείων για το εξειδικευμένο πρόγραμμα των μαθητών με νοητική ανεπάρκεια
Ερευνητική προσέγγιση ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Στην παρούσα εργασία διερευνήσαμε τις απόψεις των εκπαιδευτικών των Τμημάτων Ένταξης (Τ.Ε.), για την εκπαίδευση των μαθητών/τριών με νοητική ανεπάρκεια (ν.α.) στο γενικό σχολείο και ειδικότερα το πρόγραμμα που υλοποιείται στο Τ.Ε και τον αντίκτυπο που έχει αυτό το πρόγραμμα στη βελτίωση της συμμετοχής στο μαθησιακό πρόγραμμα της τάξης, την ανάπτυξη των σχέσεων με τους συνομηλίκους και την συμμετοχή τους στην σχολική ζωή. Νοητική ανεπάρκεια Το πρόγραμμα των μαθητών με ν.α. στο Τ. Ε. Σχολιασμός Ευρημάτων
Α. Θεωρητικό πλαίσιο Το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνας στηρίζει την άποψη, ότι η ένταξη των μαθητών με ν.α. στο ίδιο πρόγραμμα σπουδών δυσχεραίνει την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων ώστε να ζήσουν με την μέγιστη δυνατή αυτονομία στην κοινωνία, η οποία ως σήμερα τα θέτει στο περιθώριο. Η άποψη αυτή διαμορφώθηκε αφενός μέσα από την ιστορική προσέγγιση της εκπαίδευσης των ατόμων με ν.α., αφετέρου από στις σύγχρονες προσεγγίσεις της ν.α. για τους περιορισμούς που θέτει στο άτομο ώστε να λαμβάνονται υπόψη κατά την εκπαίδευσή του. Γνωστικοί περιορισμοί Ελλιπής Γλωσσική ανάπτυξη Αδυναμία Επίλυσης προβλημάτων Ελλιπής ανάπτυξη κρίσης Δυσκολίες αυτορρύθμισης Έλλειψη κινήτρων προβλήματα στην ανάπτυξη στρατηγικών και μεθόδων επεξεργασίας Κοινωνικοί περιορισμοί Δυσχέρεια προσαρμογής σε διαφορετικά περιβάλλοντα Δυσκολία ερμηνείας κοινωνικών καταστάσεων Δυσκολία να συνάψουν και να διατηρήσουν φιλικές σχέσεις Εξάρτηση από άλλους
Τμήματα Ένταξης Η εκπαίδευση των μαθητών με ν.α. σε ένα κοινό για όλα τα παιδιά σχολείο, είναι αναμφίβολα ένα επίτευγμα της πολιτικής της σύγκλισης που διασφάλισε την συμμετοχή τους στις κοινές μαθησιακές δραστηριότητες μαζί με τους συνομηλίκους. Στα τμήματα ένταξης η αρχή της ομαλοποίησης επηρέασε τους στόχους των ατομικών προγραμμάτων που αφορούν κυρίως την κάλυψη των γνωστικών κενών και των κοινωνικών δεξιοτήτων. Ενσωμάτωση Integration Σύγκλιση Inclusion Αρχές ομαλοποίησης ενσωμάτωσης Γραφειοκρατική προσέγγιση της σύγκλισης Προγράμματα παρέμβασης και αξιολόγησης Ίδιοι στόχοι και πλαίσιο για όλους τους μαθητές Τα Τ.Ε. δεν συγκροτούν ενιαία φυσιογνωμία
Προγράμματα παρέμβασης Ελλιπής κατάρτιση σε προγράμματα παρέμβασης και αξιολόγησης των αναγκών των μαθητών με ν.α. Είδος προγράμματος Κοινό Α.Π. στην Τάξη Αναλυτικό πρόγραμμα με προσαρμογές στο Τ. Ε. Εκπαιδευτικό υλικό- Ψηφιακά βιβλία Εφαρμογές/Λογισμικά Η/Υ Παρατηρήσεις Δεν υπάρχει συστηματική διδασκαλία λειτουργικών δεξιοτήτων. Δεν καλύπτονται κρίσιμοι τομείς, που έχουν σχέση με την αυτονομία και την ανάπτυξη κοινωνικών σχέσεων. Δεν διατίθενται βιβλία και εκπαιδευτικό υλικό για μαθητές με ν.α.
Λειτουργικό Πρόγραμμα Το λειτουργικό πρόγραμμα σε σχέση με το γενικό είναι πιο κοντά στις γνώσεις, ικανότητες και εμπειρίες που χρειάζονται τα παιδιά με νοητική ανεπάρκεια για τη ζωή μετά το σχολείο. Ακαδημαϊκές δεξιότητες Τήρηση κανόνων Κοινωνικές σχέσεις Επαγγελματικές δεξιότητες Οικονομική διαχείριση Ποιότητα Ζωής Αυτόνομη διαβίωση Ελεύθερος χρόνος Ηθικοί κανόνες/αρχές Κοινωνική ενσωμάτωση
Β. Μεθοδολογία έρευνας Η έρευνα πραγματοποιήθηκε τη σχολική χρονιά 2012 2013. Ερευνητική υπόθεση Αναμένεται ότι το πρόγραμμα στο Τμήμα Ένταξης προσανατολίζεται κυρίως στην υποστήριξη των μαθητών με ν.α. στην παρακολούθηση του αναλυτικού προγράμματος σπουδών της τάξης, δίχως όμως να είναι σε θέση να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του. Παράλληλα αναμένεται να μην επωφελούνται ιδιαίτερα από την συνύπαρξη με τους συμμαθητές τους για την ανάπτυξη θετικών αλληλεπιδράσεων, φιλικών σχέσεων και τελικά αποδοχής στις παρέες των συνομηλίκων Δείγμα Δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 40 εκπαιδευτικοί Τμημάτων Ένταξης Δημοτικών Σχολείων της Κεντρικής Μακεδονίας, από τους οποίους ζητήθηκε η αξιολόγηση ενός μαθητή τους με νοητική ανεπάρκεια με βάση τους άξονες του ερωτηματολογίου. Ο αριθμός των ανδρών ήταν 18 και των γυναικών 22
Φύλο μαθητών Οι συμμετέχοντες στην έρευνα εκπαιδευτικοί αναφέρθηκαν ο καθένας στo πρόγραμμα ενός παιδιού με ν.α. στο Τ.Ε. Ο αριθμός των αγοριών ήταν 27 και των κοριτσιών 13. Ο μεγαλύτερος αριθμός των μαθητών/τριών φοιτούσε στη Ε και στη Β τάξη Αγόρι Κορίτσι Φύλο, 13 33% Φύλο, 27 67%
Εργαλείο της έρευνας Οι παραπάνω υποθέσεις διερευνήθηκαν με δομημένη συνέντευξη που έδωσαν οι εκπαιδευτικοί του δείγματος. Οι άξονες του ερωτηματολογίου της δομημένης συνέντευξης σχεδιάστηκαν με βάση τα ερευνητικά ερωτήματα και οι 55 ερωτήσεις ομαδοποιήθηκαν σε κατηγορίες ως εξής: Άξονες ερωτηματολογίου
Επεξεργασία δεδομένων-ευρήματα ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ- Μαθησιακό επίπεδο Γράφημα ΕΥΡΗΜΑΤΑ Οι μαθητές με νοητική ανεπάρκεια παρουσιάζουν απόκλιση 2 ή και περισσότερα χρόνια από τους συμμαθητές της ίδιας ηλικίας στις κοινωνικές δεξιότητες, στη γλωσσική επάρκεια, την επίλυση προβλημάτων την αυτορρύθμιση στη συμπεριφορά και τις γνωστικές ικανότητές. Μαθησιακό επίπεδο 5 35 Απόκλιση μικρότερη από δύο χρόνια Απόκλιση μεγαλύτερη από δύο χρόνια Πρόγραμμα στο Τ.Ε. Υποστηρικτικό της τάξης που είναι ενταγμένος ο μαθητής, είναι το πρόγραμμα μόνο για τα δύο παιδιά. Τα υπόλοιπα δεν έχουν επαφή με το πρόγραμμα της τάξης. Συνήθως η διδασκαλία γίνεται με βραδύτερους ρυθμούς από τα βιβλία των τάξεων Α&Β ή άλλο βοηθητικό υλικό Πίνακας Ν=40 Πρόγραμμα τάξης Διαφορετικό Πρόγραμμα Α.Π μικρότερων τάξεων Α.Π. Κοινωνικών και Λειτουργικών Δεξιοτήτων Με προσαρμογές Χωρίς προσαρμογές Γνώσεις που δεν κατακτήθηκαν Α.Π. Α &Β τάξεων 1 1 4 25 9 Σύνολο 2 29 9 Πρόγραμμα Λειτουργικών και Κοινωνικών δεξιοτήτων ακολουθούν μόλις 9 μαθητές (πιν.5) Το εκπαιδευτικό υλικό για μαθητές με ν.α φαίνεται ότι δεν καλύπτει τις ανάγκες των εκπαιδευτικών.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ευρήματα Πρόγραμμα υποστήριξης στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων Συζητήσεις με σκοπό την συναισθηματική ενδυνάμωση γίνονται πολύ συχνά (23) και συχνά (12) ενώ 4 σπάνια χρειάζεται να κάνουν συζητήσεις. Επίσης πολύ συχνά δηλώνουν 12 και συχνά 18 εκπαιδευτικοί όσο αφορά τις δραστηριότητες συμμετοχής στην ομάδα Τα ομαδικά παιχνίδια εντάσσονται συχνά (18) και πολύ συχνά (5) στο πρόγραμμα, ενώ τα ομαδικά παιχνίδια σε συνεργασία με την τάξη στην οποία φοιτά ο μαθητής εντάσσονται σπάνια σύμφωνα με 24 εκπαιδευτικούς. Τέλος, τη συμμετοχή σε εκδηλώσεις εντάσσουν πολύ συχνά στο πρόγραμμα 12 εκπαιδευτικοί και συχνά 15 ενώ 13 δηλώνουν σπάνια Πίνακας 6. Συχνότητα υποστήριξης Συζητήσεις με σκοπό Ν=40 την συναισθηματική εμψύχωση Ομαδικά Ομαδικά Υποστήριξη Συμμετοχή σε ομαδικές Παιχνίδια στο παιχνίδια με συμμετοχής σε δραστηριότητες Τ.Ε. την τάξη εκδηλώσεις Σπάνια 5 10 17 24 13 Μερικές φορές 12 18 18 13 15 Συχνά 23 12 5 3 12 Σύνολο 40 40 40 40 40
Η ανταπόκριση των μαθητών στα μαθήματα στο Τ.Ε. ταξινομήθηκε σε τρία επίπεδα. Μη ανταπόκριση θεωρήθηκε από τον/την εκπαιδευτικό ότι παρά τη διδασκαλία ο μαθητής/η μαθήτρια δεν αποκτά τις γνώσεις που διδάσκεται, οριακή αν υπάρχει ουσιαστική έστω και μικρή συμμετοχή στην μαθησιακή διαδικασία, επαρκής θεωρήθηκε η ανταπόκριση όταν ο μαθητής/η μαθήτρια κατακτά τους γενικότερους στόχους της διδασκαλίας. ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ευρήματα Ανταπόκριση στο πρόγραμμα του Τ.Ε. Σχολιασμός Heading Μη επαρκής ανταπόκριση Οριακή ανταπόκριση 22 15 25 -Η ανταπόκριση στο εξατομικευμένο πρόγραμμα στο Τ.Ε για τους περισσότερους μαθητές είναι οριακή. Δεν ανταποκρίνονται στη γλώσσα 3 μαθητές και περισσότεροι (8) στα μαθηματικά. Επαρκής θεωρείται η ανταπόκριση στη γλώσσα για 15 μαθητές και για 7 μόνο είναι επαρκής η ανταπόκριση στα Μαθηματικά. Επαρκής ανταπόκριση 8 3 7 Γλώσσα Μαθηματικά -Στο τμήμα ένταξης οι στόχοι του προγράμματος διαμορφώνονται με βάση τις δυνατότητές τους ωστόσο παρατηρούμε ότι και σε αυτό το πρόγραμμα για τους περισσότερους μαθητές είναι οριακή η ανταπόκριση. Τα εμπόδια αφορούν στην απόκτηση του μηχανισμού της ανάγνωσης, της γραφής και των πρώτων μαθηματικών εννοιών που συνήθως διδάσκονται στο Τ. Ε.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ. Ευρήματα Ανταπόκριση στο πρόγραμμα της τάξης Σχολιασμός Heading 28 33 Δεν παρατηρήθηκε βελτίωση Βελτίωση της συμμετοχής -Παράλληλα διερευνήσαμε την αποτελεσματικότητα υποστήριξης στο πρόγραμμα της τάξης και κατά πόσο βελτιώθηκαν οι ατομικές επιδόσεις του μαθητή στην τάξη και η συμμετοχή του στο κοινό Α.Π. στα διάφορα μαθήματα Η μεγάλη αυτή δυσκολία στη συμμετοχή αφορά το σύνολο των παιδιών στα μαθηματικά και τα περισσότερα παιδιά στη γλώσσα.. Βελτίωση της επίδοσης 5 7 Γλώσσα Μαθηματικά 2 5 -Η μεγάλη δυσκολία προκύπτει από την απόκλιση μεταξύ αναλυτικού προγράμματος και ικανοτήτων, που μεγαλώνει όσο ανεβαίνει το επίπεδο -Το χάσμα που χωρίζει τις γνωστικές και μαθησιακές δεξιότητες αυτών των μαθητών από τις απαιτήσεις των μαθημάτων της γλώσσας και των μαθηματικών είναι πολύ μεγάλo (Μπάρμπας 2008)
ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ευρήματα Συμπεριφορά των άλλων μαθητών απέναντι στους μαθητές με ν.α. Από τις αντιδράσεις των άλλων μαθητών απέναντι στους μαθητές με ν.α. φαίνεται ότι είναι άμεσα ή έμμεσα απορριπτόμενοι από την πλειοψηφία. Η έρευνα της Taylor και των συνεργατών της (1987) για την μοναχικότητα των παιδιών στις δομές της τυπικής εκπαίδευσης έδειξε ότι το 74% των απορριφθέντων μαθητών ήταν μαθητές με ν.α. Ως αιτίες οι εκπαιδευτικοί αναφέρουν την δυσκολία επικοινωνίας με τους άλλους αφού έχουν βιώσει την απόρριψη σε πολλαπλούς τομείς, τη χαμηλή ανταπόκριση στα μαθήματα που τα κάνει να αισθάνονται διαφορετικά από τα άλλα. Ν=40 Ανοιχτή απόρριψη (Αρνητικές εκφράσεις, χλευασμός εκφράσεις απόρριψης) Τους αγνοούν (μη λεκτική απόρριψη) Προστατευτισμός, (υπεράσπιση από επιθέσεις) Ισότιμη συνεργασία, (όπως συμβαίνει και μεταξύ άλλων μαθητών) Συμπεριφορά των άλλων Μέσα στην τάξη Συμπεριφορά των άλλων στην αυλή στο διάλειμμα 11 6 23 25 3 5 3 4 Τα συμπεράσματα άλλων ερευνών (Margalit, 2004. Semmel, Gottlied, & Robinson, 1979) καταλήγουν πώς τα παιδιά με ν.α. δέχονται μεγαλύτερη απόρριψη λόγω της έκθεσής τους σε καταστάσεις στις οποίες κυριαρχεί η ακαδημαϊκή και κοινωνική απογοήτευση.
ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ευρήματα Σχέσεις των μαθητών με ν.α. με τους συμμαθητές Όσο αφορά τις σχέσεις στο σχολικό περιβάλλον αρκετοί μαθητές/τριες (13 μέσα στην τάξη και 10 στην αυλή) παραμελούνται ή αγνοούνται από τους συμμαθητές τους. Περίπου ανάλογο ποσοστό μαθητών φαίνεται ότι εντάσσονται ευκαιριακά και επιφανειακά σε λίγες δραστηριότητες (16 & 17 αντίστοιχα). Ένας μαθητής έχει σχέσεις με πολλά παιδιά όπως και οι υπόλοιποι μαθητές, 4 μαθητές έχουν σχέσεις με άλλα παιδιά του ίδιου επιπέδου από Τ.Ε. Ν=40 Έξω από την τάξη Σχέσεις στην τάξη στην αυλή στο διάλειμμα Απόρριψη από το σύνολο των συμμαθητών 6 7 Παραμέληση, αγνόηση από το σύνολο των συμμαθητών 13 10 Εντάσσεται ή προσπαθεί να εντάσσεται ευκαιριακά και επιφανειακά 16 17 Έχει σχέσεις μόνο με 2,3 παιδιά ισότιμες όπως αυτές μεταξύ άλλων παιδιών 4 5 Έχει σχέσεις ισότιμες με πολλά παιδιά 1 1 Σύνολο 40 40
ΕΥΡΗΜΑΤΑ Ευρήματα Συσχέτιση κοινωνικών χαρακτηριστικών Σημαντική είναι η συσχέτιση μεταξύ συμπεριφοράς των άλλων μέσα και έξω με τις σχέσεις που έχουν τα παιδιά με ν.α. μέσα και έξω. Η εικόνα τόσο μέσα όσο και έξω από την τάξη είναι αρνητική Οι έρευνες για τη συμπεριφορά των άλλων παιδιών απέναντι στα παιδιά με νοητική ανεπάρκεια έχουν δείξει ότι λόγω των ανεπαρκειών τους βρίσκονται πολύ χαμηλά στην κοινωνιομετρική κλίμακα και επίσης είναι συχνά και θύματα εκφοβισμού και βίαιων συμπεριφορών (Andreou, Didaskalou & Vlachou, 2013). Συμπεριφορά των άλλων: Μέσα στην τάξη- Συμπεριφορά των άλλων: Έξω από την τάξη, στην αυλή, στο διάλειμμα Συμπεριφορά των άλλων: Μέσα στην τάξη- Κοινωνικές σχέσεις: Οι σχέσεις στο σχολικό περιβάλλον Συμπεριφορά των άλλων: Έξω από την τάξη, στην αυλή, στο διάλειμμα- Κοινωνικές σχέσεις: Οι σχέσεις στο σχολικό περιβάλλον Συμπεριφορά των άλλων: Έξω από την τάξη, στην αυλή, στο διάλειμμα- Κοινωνικές σχέσεις: Έξω από την τάξη, στην αυλή, στο διάλειμμα Κοινωνικές σχέσεις: Οι σχέσεις στο σχολικό περιβάλλον- Κοινωνικές σχέσεις: Έξω από την τάξη, στην αυλή, στο διάλειμμα Δείκτης Spearman R P= 0, 793 0, 000 0, 483 0,002 0, 584 0, 000 0,534 0, 000 0,781 0, 000
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Συμπεράσματα Πρόγραμμα Διαμορφώθηκε η εικόνα σημαντικής απόκλισης από το μαθησιακό πρόγραμμα της τάξης σε όλα τα μαθήματα. Η προσαμογή του Α.Π.Σ. της τάξης δεν βελτιώνει την συμμετοχή στο μάθημα της τάξης. Η ανταπόκριση στο εξειδικευμένο πρόγραμμα στο Τ.Ε. είναι οριακή για την γλώσσα και τα μαθηματικά. Οι κοινωνικές δεξιότητες αφορούν κυρίως την εκπαίδευση στην τήρηση των κανόνων της σχολικής κοινότητας. Κοινωνικές Σχέσεις Μόνο λίγοι μαθητές εντάσσονται ευκαιριακά σε ομαδικές δραστηριότητες. Οι μαθητές με ν.α. δεν έχουν αμοιβαίες φιλικές σχέσεις με τους συνομηλίκους τόσο μέσα στη τάξη, αλλά κυρίως έξω από αυτήν, στην αυλή, στο διάλειμμα. Η συμπεριφορά των άλλων μαθητών απέναντί τους είναι αρνητική ή αδιάφορη στην τάξη και στην αυλή. Τα ομαδικά παιχνίδια στο Τ.Ε. δεν βοηθούν την συμμετοχή στο παιχνίδι με τους συμμαθητές της τάξης. Ένταξη Οι στόχοι του προγράμματος των μαθητών με ν.α. στο Τ.Ε αποκλίνουν από τους στόχους της ένταξης. Το αναλυτικό πρόγραμμα του τυπικού σχολείου δεν αφήνει περιθώρια για την εφαρμογή ενός προγράμματος λειτουργικών δεξιοτήτων που βρίσκεται πιο κοντά στις ανάγκες των παιδιών με ν.α. Η απλή συνύπαρξη στο ίδιο σχολείο δεν διασφαλίζει την ισότιμη αποδοχή των μαθητών με ν.α. και την ένταξή τους στην κουλτούρα των συνομηλίκων. Οι μαθητές με ν.α. δεν επωφελούνται σημαντικά ούτε από το πρόγραμμα του γενικού σχολείου όπως άλλοι μαθητές με αναπηρίες, ούτε από την συνύπαρξη στο γενικό σχολείο. Τα ευρήματα που παρουσιάστηκαν φαίνεται ότι ενισχύουν τις δύο υποθέσεις αυτής της έρευνας. Οι μαθητές με ν.α δεν επωφελούνται από το Α.Π.Σ και την συνύπαρξη για την σύναψη αμοιβαίων φιλικών σχέσεων.