Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ

Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ Βέροια 2009

Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού 11 η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος της Βυζαντινής Βέροιας Βέροια 2009

Στους πρόποδες του Βερμίου δεσπόζει η πόλη της Βέροιας, η οποία έχει στα ανατολικά της την εύφορη πεδιάδα της Ημαθίας. Η κομβική της θέση και οι πλουτοπαραγωγικές της πηγές την καθιστούν πόλη σημαντική ήδη από την αρχαιότητα. Τα φυσικά αυτά προνόμια προσέλκυσαν πολλούς επιδρομείς, κατά τη διάρκεια της πολύχρονης ιστορίας της, και η ανάγκη για οχύρωση υπήρξε επιτακτική. Τα τείχη, τα οποία διατηρούνται στις μέρες μας στο βόρειο, ΝΑ και ΝΔ τομέα της πόλης ορθώθηκαν με αφορμή επιθέσεις βαρβαρικών φύλων (Έρουλοι), κατά τον 3 ο αι., ωστόσο συμπεριλαμβάνουν σε σημεία και τμήματα προγενέστερης οχύρωσης, που χρονολογούνται στην ελληνιστική περίοδο. Με το πέρασμα των αιώνων, τα τείχη δέχθηκαν αλλεπάλληλες ανοικοδομήσεις και επισκευές αλλά και μία σημαντική προσθήκη, κατά τη διάρκεια της σερβικής κατοχής (14 ος αι.), όταν ο κράλης Στέφανος Δουσάν επιχείρησε να κατασκευάσει εγκάρσιο εσωτερικό τείχος, προκειμένου η πόλη να διαιρεθεί σε τρεις τομείς, με σημαντικότερο τομέα την ακρόπολη. Βασιλική Πύλη Τα τείχη σε όλη την περίμετρό τους ενισχύονται με αμυντικούς πύργους, τετράγωνους, τριγωνικούς και ημικυκλικούς. Οι πύργοι αυτοί οικοδομήθηκαν σε σημεία του οχυρωματικού περιβόλου που ήταν ευπρόσβλητα και εκτεθειμένα στις επιθέσεις των εχθρών. * Στο διπλανό χάρτη αποτυπώνονται με κόκκινο χρώμα τα τείχη της Βέροιας, όπως σώζονται σήμερα. Δραστηριότητα α)κύκλωσε τους πύργους της οχύρωσης β)πόσοι πύργοι είναι Τετράγωνοι Τριγωνικοί. Ημικυκλικοί. γ)εντόπισε στο χάρτη τη βόρεια πύλη των τειχών Η επικοινωνία της Βέροιας με την ύπαιθρο αλλά και με τις γειτονικές πόλεις γινόταν τουλάχιστον από τρεις πύλες, τη Βασιλική (βόρεια), την Οψψικιανή (νότια) και την Ευιαστική (δυτικά). Αρχές 20 ου αιώνα σήμερα

Σε αναρτημένες πινακίδες στην εισαγωγική ` ενότητα της έκθεσης, παρουσιάζεται η πολεοδομική οργάνωση και εξέλιξη της Βέροιας από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια ως και την όψιμη τουρκοκρατία. Στις πινακίδες αυτές αποτυπώνονται η διαδρομή των τειχών, το οδικό δίκτυο, τα κοσμικά και λατρευτικά κτίρια, τα νεκροταφεία,τα εργαστήρια και τα οθωμανικά κτίρια της πόλης. Δραστηριότητα Παρατήρησε το διπλανό χάρτη και αναγνώρισε τέλη 11 ου αι. 1314/15 Α μισό 13 ου αι. τους ναούς των εικόνων

Η πρώτη ενότητα της έκθεσης είναι αφιερωμένη στους κοσμικούς και εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, που έζησαν και άσκησαν το αξίωμά τους στη πόλη της Βέροιας. Δύο ενεπίγραφες μαρμάρινες πλάκες, οι οποίες προέρχονται από ταφικά μνημεία της πόλης, μας γνωρίζουν τους κοσμικούς αξιωματούχους Φατάλιο (5ος αι.) και Δούκα Σαραντηνό (14ος αι.), ενώ μια τρίτη μαρμάρινη πλάκα, που φέρει κτητορική επιγραφή, μας συστήνει τον μητροπολίτη της Βέροιας Ιωακείμ (1726-46), έναν αξιωματούχο δηλαδή της εκκλησίας, επί των ημερών του οποίου ανεγέρθηκε ο ναός του Αγίου Αθανασίου στο Κομνήνειο Ημαθίας (1729). Δραστηριότητα Βρες την επιγραφή που αναφέρεται στον κόμη Φατάλιο, τον αξιωματούχο, που διετέλεσε πιθανόν διοικητής της πόλης τον 5ο αι. Σε ποιόν στίχο της επιγραφής διαβάζουμε το όνομα του κόμη; Στην επιγραφή αναφέρονται και άλλα ονόματα. Ποια είναι αυτά;

Δραστηριότητα Οι ασχολίες των κατοίκων της Βέροιας και της υπαίθρου της, όπως τις γνωρίζουμε από τις γραπτές πηγές και τα ευρήματα, ήταν ποικίλες. Η πόλη και η γύρω περιοχή της συγκέντρωνε ανθρώπους, που ασκούσαν επαγγέλματα χειρωνακτικά, επιστημονικά, καλλιτεχνικά κ.α., όπως για παράδειγμα κτίστες, νομικούς, ζωγράφους, γεωργούς. Αναγνώρισε τους επαγγελματίες που βλέπεις στις παρακάτω εικόνες και συμπλήρωσε το διπλανό πίνακα. 2 3 6 5 1 2 3 4 5 6 7 1 4 7

Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της αυτοκρατορίας το βυζαντινό νόμισμα αποτέλεσε μία σταθερή αξία, η οποία εξασφάλιζε την ομαλή διεξαγωγή όλων των οικονομικών συναλλαγών (εμπορικές συναλλαγές, στρατιωτικές και διοικητικές δαπάνες κ.α.). Τα εργαστήρια κοπής νομισμάτων σε μεγάλες πόλεις της αυτοκρατορίας παρήγαγαν νομίσματα από πολύτιμα μέταλλα όπως χρυσό και άργυρο και από φθηνά μέταλλα όπως χαλκό. Τα χάλκινα νομίσματα ήταν άφθονα με ευρεία χρήση στις καθημερινές συναλλαγές των ανθρώπων. Μορφές αυτοκρατόρων, ιερά πρόσωπα (Χριστός, Παναγία, Άγιοι), κοσμικά και θρησκευτικά σύμβολα κοσμούσαν τις όψεις των νομισμάτων. Σύμφωνα με τα ανασκαφικά δεδομένα, η κυκλοφορία χρήματος στη Βέροια και στην ευρύτερη περιοχή της ήταν αρκετά μεγάλη, γεγονός που οφειλόταν αφενός στην καλή γεωγραφική θέση της πόλης (στον άξονα σημαντικών οδικών) και αφετέρου στις πλουτοπαραγωγικές πηγές της περιοχής. Δραστηριότητα Παρατήρησε το τραπεζάκι με τη σπείρα νομισμάτων στη δεύτερη ενότητα της έκθεσης και προσπάθησε να βρεις: α) Αν ζούσες στη Βέροια τον 5 ο αι. και ήθελες να αγοράσεις ένα ψωμί, με ποιό νόμισμα θα πλήρωνες τον αρτοποιό της γειτονιάς σου; β) Αν υπηρετούσες στον αυτοκρατορικό στρατό του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου το 10ο αι., ποιό θα ήταν το μηνιαίο εισόδημά σου; γ) Είσαι κτηνοτρόφος και ζεις στο χωριό Παλατίτζια στις αρχές του 14 ου αι. Επιθυμείς να αυξήσεις το κοπάδι με τα πρόβατα σου και να αγοράσεις 40 επιπλέον ζώα. Με ποιο νόμισμα θα κάνεις αυτήν την αγορά και πόσα θα χρειασθείς; ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΕΟΙΑΣ

Δραστηριότητα Παρατηρώντας τα νομίσματα της έκθεσης και τις λεζάντες τους, συμπλήρωσε τον παρακάτω πίνακα. Α/α Νόμισμα Υλικό Χρονολόγηση Αυτοκράτορας κατασκευής 1 Φόλλις Χαλκός 402-450μ.Χ. Θεοδόσιος Β Τα έθιμα ταφής των Βυζαντινών για την ετοιμασία και τον ενταφιασμό του νεκρού αλλά και αυτά που ακολουθούν (μνημόσυνα κ.α.) θυμίζουν πολλά από τα έθιμα που διατηρήθηκαν ως τις μέρες μας. Από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια, η ταφή των νεκρών αποτελούσε κανόνα απαράβατο, διότι οι Χριστιανοί παράλληλα με τις αντιλήψεις τους για την αθανασία της ψυχής προσδοκούσαν και τη σωματική ανάσταση κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Έτσι, σε αντίθεση με τους ειδωλολάτρες δεν έκαιγαν ποτέ τους νεκρούς τους αλλά τους έθαβαν σε διάφορα είδη τάφων (π.χ. σε σαρκοφάγους,κιβωτιόσχημους, καμαροσκεπείς και λακκοειδείς τάφους), ανάλογα με τον πλούτο και την κοινωνική τους θέση. Οι ενταφιασμοί αρχικά γίνονταν σε νεκροταφεία έξω από τα τείχη των πόλεων. Αργότερα όμως ενταφιασμοί πραγματοποιούνταν και μέσα στις πόλεις, ιδιαίτερα σε ναούς στους οποίους συνήθως θάπτονταν αξιωματούχοι, κοσμικοί και εκκλησιαστικοί, αλλά και εύποροι Βυζαντινοί. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΦΥΛΛΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Κιβωτιόσχημοι τάφοι από παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο έξω από τα δυτικά τείχη της Βέροιας, 4 ος αι. μ.χ.

Οι οικίες στις πλούσιες συνοικίες των αστικών κέντρων της παλαιοχριστιανικής περιόδου ήταν πολυτελή και λαμπρά κτίρια. Τα δωμάτια διατάσσονταν γύρω από μία ανοικτή αυλή, που αποτελούσε και τον κεντρικό πυρήνα του σπιτιού. Το επίσημο δωμάτιο της οικίας ήταν το τρικλίνιο, μία ορθογώνια αψιδωτή αίθουσα, που λειτουργούσε ως χώρος υποδοχής και φαγητού. Οι οικίες αυτές ήταν στολισμένες με περίτεχνες τοιχογραφίες και ορθομαρμαρώσεις στους τοίχους, με πολύχρωμα ψηφιδωτά στα δάπεδα, ενώ πολυτελής οικοσκευή κάλυπτε τις καθημερινές ανάγκες των ιδιοκτητών τους. Στο συνοικισμό του Πανοράματος, που βρίσκεται στα δυτικά της Βέροιας, κατά τη διάρκεια ανασκαφικής έρευνας, αποκαλύφθηκε πολυτελής οικία με διάρκεια ζωής τουλάχιστον τριών αιώνων. Η οικία αυτή κοσμούνταν με υπέροχα ψηφιδωτά δάπεδα του 3 ου και 5 ου αι. Το ψηφιδωτό δάπεδο στην έκθεση του μουσείου Τμήμα ψηφιδωτού δαπέδου με παράσταση πτηνού, όπως βρέθηκε στον ανασκαφικό χώρο (in situ), Πανόραμα Βέροιας, 3 ος αι.

Η ανάγκη του ανθρώπου για καλλωπισμό και η τάση του για επίδειξη πλούτου και προβολή της κοινωνικής του θέσης αποτέλεσαν κάποιες από τις βασικές παραμέτρους για την ευρεία χρήση κοσμημάτων (σκουλαρίκια, βραχιόλια, περιδέραια, περικάρπια, πόρπες, σταυροί). Η αξία των κοσμημάτων ήταν ανάλογη με την οικονομική ευχέρεια των κατόχων τους. Ανάμεσα στα ανασκαφικά ευρήματα συγκαταλέγονται, εκτός από τα πολυτελή κοσμήματα, και μια πολυπληθέστερη ομάδα κοσμημάτων από ευτελή υλικά, που ανήκε σε οικονομικά ασθενέστερους ανθρώπους της αυτοκρατορίας. Γράψε τις εντυπώσεις σου ------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------

Γλωσσάρι ακρόπολη το ψηλότερο και οχυρωμένο με τείχος τμήμα της πόλης Βασιλική Πύλη η βόρεια πύλη του οχυρωματικού περιβόλου της Βέροιας. Το όνομά της οφείλεται στο γειτονικό Βασιλικό ποταμό, που σήμερα είναι γνωστός με το όνομα Τριπόταμος. Οι άλλες δύο πύλες η Οψψικιανή (νότια) και η Ευιαστική (δυτική) μας είναι γνωστές από τις γραπτές πηγές. Έρουλοι λαός σκανδιναβικής καταγωγής, που τον 3 ο αιώνα μαζί με άλλα βαρβαρικά φύλα, πραγματοποίησαν επιδρομές στα νησιά του Αιγαίου και την Ηπειρωτική Ελλάδα Ιωακείμ Γ μητροπολίτης Βέροιας το διάστημα 1726-1746 καμαροσκεπής τάφος ορθογώνιος κτιστός τάφος, που καλύπτεται με κυλινδρική καμάρα και συνήθως φέρει ζωγραφικές παραστάσεις στους τοίχους κιβωτιόσχημος τάφος ορθογώνιος κτιστός ή λαξευτός στο βράχο τάφος, με κάλυψη από μαρμάρινες πλάκες ή σχιστόπλακες κράλης σλαβόφωνος τίτλος του βασιλιά ή του ηγεμόνα των λαών της ανατολικής Ευρώπης λακκοειδής τάφος οικοσκευή ορθομαρμάρωση οχύρωση πύλη όρυγμα στο έδαφος, που καλύπτεται με χώμα, μαρμάρινες πλάκες, σχιστόπλακες ή κεραμίδια σύνολο κινητών αντικειμένων ενός σπιτιού (έπιπλα, μαγειρικά, αποθηκευτικά και επιτραπέζια σκεύη αντικείμενα φωτισμού η επένδυση των τοίχων ενός κτιρίου με μαρμάρινες πλάκες κατασκευή τεχνικών έργων για την προστασία ενός τόπου άνοιγμα στο τείχος της οχύρωσης, συνήθως μεταξύ δύο πύργων, για την είσοδο/έξοδο από την πόλη. Συχνά η πύλη ήταν διπλή με μία πόρτα εξωτερική, που οδηγούσε στην ύπαιθρο και μία εσωτερική, που οδηγούσε στην πόλη. Ανάμεσα στις δύο πόρτες υπήρχε αυλή, που προστατευόταν από όλες τις πλευρές της με ψηλούς τοίχους. πύργος Σαραντηνός ψηλό αμυντικό οικοδόμημα ημικυκλικό, τριγωνικό, τετράγωνο ή πολυγωνικό, που προεξέχει από τα τείχη τοπικός άρχοντας που πέθανε το 1330. Το πλήρες όνομά του ήταν Θεόδωρος Κομνηνός Άγγελος Δούκας Σαραντηνός και έφερε τον τίτλο του σκουτέριου μαρμάρινη, λίθινη ή πήλινη θήκη με επίπεδο ή αμφικλινές κάλυμμα σαρκοφάγος Στέφανος Δουσάν ηγέτης των Σέρβων, που κατέλαβε τη Βέροια για σύντομο χρονικό διάστημα ( 1345/6-1350) τοιχογραφία διακόσμηση του τοίχου με ζωγραφικές παραστάσεις Φατάλιος διοικητής πιθανότατα της Βέροιας, που πέθανε 1 η Σεπτεμβρίου 492 μ.χ. ψηφιδωτό παράσταση τοίχου, δαπέδου ή εικόνας από μικρές λίθινες, μαρμάρινες, γυάλινες, κεραμικές ψηφίδες

Βιβλιογραφία Ahrweiler H., «Χρυσό Βυζαντινό Νόμισμα δολλάριο του μεσαίωνα», Αρχαιολογία 1, Νοέμβριος 1981, σ. 37-40 Βυζαντινό Μουσείο Βέροιας, επιστ. επιμ. Πέτκος Σ. Αντ. Καραγιάννη Φλ., Βέροια 2007 Γούναρης Γ. Γ., Εισαγωγή στην Παλαιοχριστιανική Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2000 Μαρκή Ευτ., Η Νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης τους υστερορωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους ( μέσα του 3 ου έως μέσα του 8 ου αι. μ.χ.), Θεσσαλονίκη 2006 Παζαράς Θ., «Δύο τοιχογραφημένοι Παλαιοχριστιανικοί τάφοι από τη Βέροια», Μακεδονικά 24, 1984, σ.234-245 Παπαζώτος Θ., Η Βέροια και οι ναοί της (11ος-18 ος αι ), Αθήνα 1994 Παπαζώτος Θ., «Το Αστικό Βυζαντινό Σπίτι», Αρχαιολογία 2, Φεβρουάριος 1982, σ.37-44 Πέννα Β., Το Βυζαντινό Νόμισμα. Μέσο συναλλαγής και έκφραση αυτοκρατορικής προπαγάνδας, Λευκωσία 2002 Πέτκος Αντ., ΑΔ43 (1988), Χρονικά Β2, σ.415-416, πιν.247 α Πέτκος Αντ. «Ψηφιδωτά Δάπεδα Βέροιας και των Περιοχών Ελέγχου και Επιρροής της ( 2 ος -6 ος μ.χ. αι.)», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, τ. Δ, Κοζάνη 1993, σ.30-107 Πέτκος Αντ., «Τα τείχη της Βέροιας», Παράρτημα Μακεδονικών αρ.6, Μνήμη Μανόλη Ανδρόνικου, Θεσσαλονίκη 1997, σ.263-76 Πέτκος Αντ., Τα μνημεία της Βέροιας ( 4 ος -19 ος αι.), Αθήνα 2001 Σπυριδάκη Κ.Γ., «Τα κατά την τελευτήν έθιμα των Βυζαντινών εκ των αγιολογικών πηγών», ΕΕΒΣ 20, 1950, σ.75-171 Φουντούκου Μ., «Παρατηρήσεις στο αμυντικό σύστημα των τειχών της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη Ι, Θεσσαλονίκη 1985, σ.111-157 Χιονίδης Χ.Γ., Ιστορία της Βέροιας, τ.2 ος. Βυζαντινοί Χρόνοι, Θεσσαλονίκη 1970 Προέλευση εικόνων: Αρχείο 11 ης Ε.Β.Α., Ασπρόμαυρη φωτογραφία του πύργου: Ψηφιακό αρχείο της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης της Βέροιας, Εικόνες μικρογραφιών: Γαλάβαρης Γ., Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων, Εκδοτική Αθηνών 1995, σ.123, 43, 111, 170, 145, 116, 154, Κάτοψη παλαιοχριστιανικής οικίας: Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Αθήνα 2002, σ.230 Κείμενα-Επιμέλεια και Σχεδιασμός Φυλλαδίου: Μ.Πολατίδου, αρχαιολόγος 11 ης Ε.Β.Α.