LUDWIG MIES VAN DER ROHE Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΗΣ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑΣ

LUDWIG MIES VAN DER ROHE Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙA ΤΗΣ ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΑΣ 324

Με ποιο αρχιτεκτονικό συντακτικό θα εκφραζόταν η ταξική κυριαρχία μετά τον θάνατο του νεοκλασικισμού; Τι θα μπορούσε ν αντικαταστήσει τον διάκοσμο των νεοκλασικών κτηρίων, ο οποίος προσέδιδε υπεραξία στη μορφή μέσω της τεχνικής αναπαραγωγής της φύσης ή μέσω της αναφοράς σ ένα επιλεγμένο ένδοξο παρελθόν; Εάν το νόημα της αρχιτεκτονικής σύμφωνα με τον Διδάσκαλο του Piranesi 1 μετουσιώνεται στις ραβδώσεις, στη βάση και στο λόγιο κιονόκρανο του κίονα, δηλαδή στον διάκοσμο, τότε στον 20ό αιώνα ποιο υποστύλωμα θα εκπροσωπούσε τον νέο ηγεμόνα της εποχής; Λιτότητα και εγκράτεια θα γίνουν τα δύο μεγάλα συνθήματα της μεγαλοαστικής τάξης του βιομηχανικού καπιταλισμού, με τα οποία θα εκμηδενίσει τη διαδικασία της ερμηνείας, αφού βαπτιστεί στην κολυμπήθρα της αφαίρεσης. Τα ρούχα του βασιλιά θα πέσουν και μαζί του γυμνά υποστυλώματα θα στηρίζουν πλέον το μέγαρό του. Η απλότητα και το κενό θα γεμίσουν την πνευματική ανεπάρκεια της νέας οικονομικής αριστοκρατίας και ταυτόχρονα θα διασφαλίσουν το τέλος της κληρονομικότητας: οι νέοι άρχοντες οι αστοί δεν αντλούν τη δύναμή τους από τους προγόνους τους και φυσικά, με τον τρόπο αυτό, δεν ευθύνονται για τις αμαρτίες του παρελθόντος. Η καινοτομία θα εκμηδενίσει την ιστορική ευθύνη. Η εποχή της φλυαρίας θα σβηστεί προσωρινά με το σφουγγάρι της διανόησης, παραδίδοντας πεντακάθαρη tabula rasa σε ένα νέο καλλιτεχνικό υποκείμενο, πνευματικής αρμονίας και τάξης, το οποίο αποφεύγει τη 325

326

Giovanni Battista PIRANESI Rapporti e simmetrie dell architettura greca tratti da Monumenti antichi Χαρακτικό 1761 συγκεκριμενοποίηση, διότι τα αφηρημένα όντα σ ένα εξίσου «αφηρημένο» περιβάλλον διαφεύγουν διαρκώς τον κίνδυνο της σύγκρουσης με τους πολύ συγκεκριμένους ακάθαρτους συντηρητές των μηχανών: τους εργάτες. Έτσι, οι αρχιτέκτονες έπιασαν ξανά δουλειά, αφού ο ρόλος τους στην κατασκευή του απέριττου ήταν εξίσου απαραίτητος όσο και στην επινόηση του περιττού. Δανειζόμενοι από τους νεοπλατωνιστές του De Stijl την παραδοχή περί μαθηματικής δομής του σύμπαντος, οι καινοτόμοι αρχιτέκτονες καταργούσαν τα σύνορα της πάλαι ποτέ αριστοκρατίας της γης με το άχρονο και υπερτοπικό λεξιλόγιο των ηγεμόνων της τεχνολογίας. Σε αυτήν τη νέα πραγματικότητα το ισχυρό τεχνολογικά γερμανικό κράτος δεν θα μπορούσε ν απουσιάζει. Ο σημαντικότερος Γερμανός εκφραστής του υψηλού Μινιμαλισμού, ο Ludwig Mies van der Rohe, κατάφερε να δαμάσει με περισσή σιωπή και στωικότητα την ανεξέλεγκτη δύναμη της τεχνολογίας στην περίοδο του Μοντερνισμού. 327

Είναι ο άνθρωπος που άφησε ως πνευματική παρακαταθήκη τον στοχασμό «Less is more», αλλά και τη συμβολική ρήση «God is in the details». Η ευκαιρία που είχε από σχετικά νεαρή ηλικία να εργαστεί στον χώρο της οικοδομικής, αλλά και ν ασχοληθεί με τον σχεδιασμό των επίπλων, συντέλεσαν στην απόκτηση γνώσεων αναφορικά με τα υλικά και την τεχνολογία της εποχής. Η γνωριμία του με τον Walter Gropius και τον Le Corbusier στο γραφείο του Behrens τον έφερε σε επαφή, αφενός, με προσωπικότητες που αργότερα θα χάραζαν την πορεία της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής και, αφετέρου, με την πιο προοδευτική σκέψη του γερμανικού πολιτισμού, έτσι όπως εκφραζόταν από τον Peter Behrens. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αδιαμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στη ζωή του Mies van der Rohe. Η εμπειρία του πολέμου τον βοήθησε να διαμορφώσει ένα ιδεολογικό υπόβαθρο, στο οποίο βασίστηκε καθ όλη την υπόλοιπη διαδρομή του. Τα τρία κυρίαρχα δεδομένα της εποχής του Mies ήταν η ανατρεπτική Θεωρία της Σχετικότητας από τον Albert Einstein, η ψυχαναλυτική θεωρία του Sigmund Freud και φυσικά ο «θάνατος του Θεού» από τον Friedrich Nietzsche. Και στις τρεις περιπτώσεις αναδεικνύεται ένα γεγονός: το τέλος της μίας και απόλυτης αλήθειας. Η θεωρία της σχετικότητας ανέτρεψε τη μοναδική ανάγνωση του κόσμου, η μέθοδος του Freud μετέτρεψε την ανθρώπινη ψυχή σε ιστορικό αντικείμενο και ανέδειξε τρόπους κατανόησης της υποκειμενικότητας, ενώ η φιλοσοφία του Nietzsche κατέρριψε την έννοια του κέντρου. 328

Ludwig MIES VAN DER ROHE Μελέτη ουρανοξύστη στη Friedrichstrasse 1921 329

Η στάση του Mies van der Rohe απέναντι στις αρχιτεκτονικές τάσεις της εποχής του είναι διαυγής, δηλώνοντας ότι «δεν αναγνωρίζουμε καμία μορφή παρά μόνο κατασκευαστικά προβλήματα» και «η μορφή δεν είναι ο σκοπός της δουλειάς μας αλλά μονάχα το αποτέλεσμα». Είναι επίσης σαφής η καταλυτική επιρροή του Schopenhauer στη σκέψη του Mies, όταν υποστηρίζει ότι «η αρχιτεκτονική είναι πάντοτε βούληση μιας εποχής μεταφρασμένη σε χώρο, τίποτε άλλο». Η πορεία του θα εξελιχθεί βαθμιαία επί του συνδυασμού των εννοιών της καινοτομίας και του κλασικού. Ήδη από το 1919 έως το 1924, όταν ο Peter Behrens αναλαμβάνει τον σχεδιασμό και την κατασκευή της έδρας των γραφείων της εταιρείας Hoechst, ο Mies σχεδιάζει τους γυάλινους ουρανοξύστες: πέντε μελέτες για κρυστάλλινους γίγαντες, οι οποίες θα παραμείνουν για πάντα απραγματοποίητες, αλλά θα σηματοδοτήσουν την πρόθεση του δημιουργού ν ανατρέψει τον παραδοσιακό τρόπο σκέψης, με τον οποίο συνέχιζε να εξελίσσεται βραδέως η μητρόπολη προς το μέλλον. Η συγκεκριμένη έρευνα θα βοηθήσει τον Mies να κατανοήσει τις δύο βασικές ιδιότητες του κρυστάλλου: τη διαφάνεια και την αντανάκλαση. Αυτό το υλικό υψηλής γεωμετρικής τάξης θα μετατραπεί στο κύριο εκφραστικό μέσο του αρχιτεκτονικού λεξιλογίου του σε όλη τη διάρκεια της καριέρας του. Η απλούστερη οικοδομική μονάδα, το τούβλο, σε συνδυασμό με μια ισχυρή επιρροή Νεοπλαστικισμού στην πρώιμη σκέψη του Mies, θα δώσει δείγματα, όπως η μελέτη Brick Country House (1923) και 330

Ludwig MIES VAN DER ROHE Brick House Μελέτη 1922 Theo van DOESBURG Rhythm of a Russian Dance 1918 Λάδι, 135,9 x 61,6 εκ. MoMA, New York 331

Ludwig MIES VAN DER ROHE Μνημείο για την Rosa Luxemburg και τον Karl Liebknecht Κατασκευάστηκε το 1926 Καταστράφηκε το 1935 Berlin 332

το μνημείο των Karl Liebknecht και Rosa Luxemburg (1926). Στο έργο αυτό, που ανέλαβε με εντολή του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας, αποτυπώνεται η σχέση του με την ταραχώδη πολιτική κατάσταση της εποχής, αλλά και την άχρονη ταυτότητα των ιδεολογικών αγώνων. Η σύζευξη μεταξύ πραγματιστικών δεδομένων και αφηρημένης γεωμετρίας θα ωριμάσει βαθμιαία Ludwig MIES VAN DER ROHE Γερμανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Βαρκελώνης 1928-1929 1986 (ανακατασκευή) Barcelona εντός του, έως ότου το 1929 ο Mies van der Rohe θ αφήσει τη σφραγίδα του στην παγκόσμια αρχιτεκτονική με το περίπτερο της Γερμανίας στη Διεθνή Έκθεση της Βαρκελώνης. Εκεί θα 333

εμφανιστούν τα βασικά διανοητικά σημεία του Mies, όπως η απόλυτη γεωμετρική τάξη, η έμφαση στη συναρμογή μεταξύ οριζόντιων και κάθετων επιπέδων, η επιστράτευση των πολυτιμότερων υλικών, η ένταξη των φυσικών στοιχείων στην κανονιστική οργάνωση του χώρου, αλλά και η θέση της τέχνης εντός της αρχιτεκτονικής. Ο εκμηδενισμός της λειτουργικότητας και η υποταγή της μηχανικής παραγωγής στη σκέψη του δημιουργού αποτελούν τα στοιχεία, για τα οποία έως σήμερα διατηρεί το Georg KOLBE Der Morgen 1925 προνόμιο να συγκαταλέγεται στα εμβληματικότερα κτήρια στην ιστορία της αρχιτεκτονικής. 334

Ludwig MIES VAN DER ROHE Γερμανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Βαρκελώνης Κάτοψη

Στο περίπτερο της Βαρκελώνης ο Mies διαμορφώνει και εκφέρει έναν λόγο: το έργο του δεν ανταποκρίνεται σε κάποια συγκεκριμένη λειτουργική ανάγκη, ούτε αντιστοιχεί σε μια οικεία κτηριακή ή αρχιτεκτονική τυπολογία. Θα μπορούσε να είναι κατοικία, ναός, εκθεσιακός χώρος, ιατρείο ή νηπιαγωγείο, αλλά είναι προφανώς κάτι ανώτερο. Ο Mies στη Βαρκελώνη απαντά με την αυτοαναφορικότητα στο αιώνιο ερώτημα που ταλανίζει κάθε αρχιτέκτονα: Τι είναι η αρχιτεκτονική; Τα υλικά κατασκευής του περιπτέρου, και ειδικότερα τα υποστυλώματα, υποδεικνύουν ότι ο αρχιτέκτονας δύναται να υπερασπιστεί την ταυτότητα του πνευματικού δημιουργού ακόμη κι 336

Ludwig MIES VAN DER ROHE Γερμανικό περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση της Βαρκελώνης Τομή Υποστυλώματος 337

εντός μιας εποχής όπου όλα τα αντικείμενα παράγονται εν σειρά σε μεγάλες ποσότητες και προκατασκευάζονται πριν από την ένταξή τους στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Τα μεταλλικά, επιχρωμιωμένα σταυροειδή υποστυλώματα του Mies είναι μοναδικά, όχι μόνο για τη μορφολογική ιδιοτυπία τους, αλλά κυρίως λόγω της διαδικασίας κατασκευής τους, διότι παράγονται ειδικά για το συγκεκριμένο έργο στον αρκετά περιορισμένο αριθμό που απαιτούνται. Μέσω της επιβαλλόμενης μετατροπής των μηχανών σε γεννήτορες μοναδικών αντικειμένων, ο Mies van der Rohe προσφέρει στα παράγωγα της αρχιτεκτονικής τη δυνατότητα ν αποκτήσουν την ποιότητα και τον μύθο της αξίας των χειρωνακτικών προϊόντων. 338

Η οικοδομική μεθοδολογία του Mies θα αλλάξει την οπτική της βιομηχανικής παραγωγής στον κατασκευαστικό τομέα και συγχρόνως θα προκαλέσει σοβαρές αναταράξεις στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής μορφολογίας, ακολουθώντας το επαναστατικό δόγμα της εποχής, «Τέχνη και τεχνολογία, μία νέα ενότητα», το οποίο ασπαζόταν μια ολόκληρη γενιά νέων δημιουργών που ξεπετάχτηκαν από το «αποστακτήριο» της σχολής Bauhaus. Πολύ σύντομα, ο Mies θα εφαρμόσει τα γενικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του περιπτέρου της Ludwig MIES VAN DER ROHE Villa Tugendhat 1929-1930 Brno, Czech Republic Βαρκελώνης επί της ειδικής τυπολογίας της κατοικίας: στη Villa Tugendhat (1929-30) χρησιμοποιήθηκαν όλες οι κατασκευαστικές 340

καινοτομίες του Mies van der Rohe, τα πολυτιμότερα υλικά της εποχής, εξειδικευμένες επινοήσεις αλλά και τεχνολογικοί νεωτερισμοί, όπως η αίθουσα προβολής, οι μεγάλες γυάλινες επιφάνειες κινούμενες στον κάθετο άξονα, το θερμοκήπιο στη νοτιοανατολική πλευρά της κατοικίας κ.ά. Επιπλέον, οι ξύλινες πόρτες μήκους έως την οροφή (δίχως πρέκια) και η διάκριση μεταξύ κύριων χρηστών και υπηρετικού προσωπικού στον σχεδιασμό της λειτουργικής οργάνωσης του εσωτερικού χώρου, φανερώνουν την κριτική αντίληψη του Mies για τον ρόλο της αρχιτεκτονικής στην κοινωνία: οι αρχιτέκτονες εργάζονται και δημιουργούν μόνο για τους κυρίαρχους της εκάστοτε εποχής και η αρχιτεκτονική είναι η διαδικασία ανάδειξης αυτής της κυριαρχίας. 341

Στον οικισμό Weißenhofsiedlung της Στουτγάρδης ο Mies van der Rohe θα συμπορευτεί με τους ριζοσπάστες αρχιτέκτονες της εποχής, προκειμένου να επιδείξει τις κατασκευαστικές δυνατότητες της οικοδομικής βιομηχανίας και να συνδημιουργήσει μαζί τους μια νέα Διεθνή Τεχνοτροπία. Η διατήρηση της παγερής αυστηρότητας της μορφής, δίχως τη χρήση παραδοσιακών υλικών, δεν αποτελούσε για Ludwig MIES VAN DER ROHE Πολυκατοικία 1927 Weissenhof-Siedlung, Stuttgart τον Mies απλώς ένα νέο εκφραστικό συντακτικό της αρχιτεκτονικής, αλλά κάτι πολύ περισσότερο: έναν νέο τρόπο ζωής, ο 342

οποίος θα συνδύαζε την τεχνική και τη μνημειοποίηση. Μια νέα αντικειμενική τεχνοτροπία γεννιόταν, βασισμένη στην ταχύτητα κατασκευής, στη γεωμετρία των πρισμάτων και στο λευκό της κάθαρσης. Οι μονολιθικοί όγκοι στο Lake Shore Drive (1948-51) του Σικάγο θα αποτελέσουν τα τεχνολογικά δείγματα ισχύος μιας νέας περιόδου για τον Mies van der Rohe στη σύγχρονη «γη της επαγγελίας»: την Αμερική. Εκεί ο Mies θα αναστήσει με την τεχνολογία τον Θεό που σκότωσε ο Nietzsche, σηκώνοντας προς τον ουρανό, στη θέση των γοτθικών ναών της Ευρώπης, τους σύγχρονους ναούς της οικονομίας: τους ουρανοξύστες. Στο Seagram Building (1954-58), o Mies υιοθετεί το απόφθεγμα του Karl Kraus «Όποιος έχει κάτι να πει, ας κάνει ένα βήμα προς τα εμπρός και ας σιωπήσει», με μια μικρή παραλλαγή. Ο Mies κάνει ένα βήμα πίσω, αφήνοντας να μιλήσει αυτός που βρίσκεται απέναντί του: η πλατεία του Seagram Building είναι το δώρο του Mies στην ιστορία της Νέας Υόρκης και φόρος τιμής στους γείτονες αρχιτέκτονες McKim, Mead και White στο 370 της Park Avenue, για το αναγεννησιακής τεχνοτροπίας κτήριο-σύμβολο της αμερικανικής ανερχόμενης αστικής τάξης των αρχών του 20ού αιώνα, το Racquet and Tennis Club (1916-18). Οι μονοκόμματες όψεις από γυαλί, σε συνδυασμό με τα μεταλλικά στοιχεία διατεταγμένα σε κάνναβο, παράγουν ένα απόλυτο αντικείμενο, ενταγμένο σε μια μεταβαλλόμενη καθημερινή πραγματικότητα, για την οποία φαίνεται η μορφή του ν αδιαφορεί, αφού στόχος του δημιουργού του είναι η οργάνωση του κοσμικού χάους και η απόδειξη ότι η ανθρώπινη νοημοσύνη θα 343

Ludwig MIES VAN DER ROHE Seagram Building 1958 New York

αναπτυχθεί μόνο όταν απελευθερωθεί από τα δεσμά της κατασκευασμένης υπερβατικής οντότητας. Η δύναμη της θέλησης του Schopenhauer που έγινε Ludwig MIES VAN DER ROHE Seagram Building (lobby) 1958 Άποψη του Racquet and Tennis Club, έργο των McKim, Mead and White (1918) New York θέληση για δύναμη στον Nietzsche μετατρέπεται σε θέληση για τάξη στον Mies van der Rohe. Ο νιτσεϊκός θάνατος του Θεού μεταφράζεται πλέον σε θάνατο του χάους. 345

Ludwig MIES VAN DER ROHE Crown Hall, Illinois Institute of Technology 1952-1956 Chicago, Illinois Πριν, ωστόσο, από το hi-tech μνημείο στο Μανχάταν, είχε μεσολαβήσει μια σειρά κτηρίων (1943-57) στις πανεπιστημιακές εγκαταστάσεις του Illinois Institute of Technology και ειδικότερα ο Παρθενώνας του Mies, το Crown Hall (1952-56). Ακολουθώντας τα ίχνη του δασκάλου του Peter Behrens στην Turbinenfabrik της AEG, ο Mies στο Crown Hall εξωθεί στα άκρα τις δυνατότητες της οικοδομικής τεχνολογίας. Οι μεγάλες γυάλινες επιφάνειες που περικλείουν το κτήριο, ελεύθερες σαν διάφανες κουρτίνες στον άνεμο, στεγάζονται από μια μονολιθική επιφάνεια κρεμασμένη από τέσσερις 346

ατσάλινες δοκούς. Η μνημειακή σκάλα της εισόδου τονίζει την άνοδο στον ναό της γνώσης και ταυτόχρονα συμβολίζει ότι η αρχιτεκτονική δεν είναι γήινη υπόθεση: η μορφή αποκαλύπτει την ιδέα και οι λεπτομέρειες μεταφέρουν την αξία της τεχνολογικής επεξεργασίας της ύλης. Οι ραβδώσεις των αρχαιοελληνικών κιόνων εμφανίζονται με την πρέπουσα κομψότητα ως γραμμικές χαράξεις στα ατσάλινα στοιχεία και οι γωνιακοί κίονες δεν Ludwig MIES VAN DER ROHE Crown Hall, Illinois Institute of Technology 1952-1956 Λεπτομέρεια Chicago, Illinois συνιστούν απλώς το σημείο συνάντησης δύο επιφανειών, αλλά τον τόπο συνύπαρξης δύο κόσμων. Με το Crown Hall ο Mies επιστρέφει στον εκμηδενισμό της λειτουργικότητας του 347

Ludwig MIES VAN DER ROHE Farnsworth House 1945-1951 Plano, Illinois περιπτέρου της Βαρκελώνης. Ο ίδιος ο Mies θα αποκαλέσει το Crown Hall έναν «οικουμενικό χώρο», επειδή το κτήριο δεν περιορίζεται ως προς το εύρος χρήσης και θα δηλώσει ότι αποτελεί την «πιο διαυγή δομή που έχουμε δημιουργήσει, ό,τι καλύτερο για να εκφραστεί η φιλοσοφία μας». Η ελευθερία που παρέχει η αμόλυντη επιφάνεια του κρυστάλλου θα εμφανιστεί έντονα στην οικία Farnsworth (1945-51) και στην απραγματοποίητη μελέτη του Fifty-Fifty House (1951), αλλά κυρίως στη Neue Nationalgalerie στο Βερολίνο (1962-68), όπου η διαφάνεια θα αναλάβει τη σύνδεση εσωτερικού χώρου και περιβάλλοντος χώρου 348

κατ αντιστοιχία της εσωτερικής κατάστασης των υποκειμένων με το κοινωνικό γίγνεσθαι, ενώ η αντανάκλαση θα αποτελέσει το μορφολογικό ένδυμα του κτηρίου φτιαγμένο από το καθρεφτισμένο σώμα της ιστορικής ταυτότητας του Βερολίνου. Η έμφαση στη γεωμετρική τελειότητα και στην ποιότητα της ύλης θα αποτελέσουν για τον Mies van der Rohe τις συνθετικές αρχές με τις οποίες δημιούργησε σε όλες τις κλίμακες αντικείμενα υψηλής αισθητικής αξίας, δίχως να παρακάμπτει την απαίτηση της λειτουργικότητας. Η Barcelona Chair, με το καπιτονέ δέρμα και τον γυαλιστερό μεταλλικό σκελετό θα σφραγιστεί στη μνήμη ως μια απόδειξη συνδυασμού πολυτέλειας και εργονομίας, αφού προσφέρεται στον χρήστη ως το άνετο διαμάντι του βιομηχανικού πολιτισμού. Ludwig MIES VAN DER ROHE Neue Nationalgalerie 1962-1968 Berlin Πράγματι, οι λεπτομέρειες των έργων του Mies θα τον αναδείξουν σ έναν πρεσβευτή της τέχνης στο πεδίο της τεχνικής. 349

Αναφορές - Παραπομπές Σημειώσεις 1. Piranesi G. B., Parere su l Architettura, Osservazioni sopra la lettera di M. Mariette, 1765. Βλ. Piranesi G. B., «Thoughts on Architecture», trans. M. Nonis - M. Epstein, Oppositions, No 26, spring, 1984. 351

Βιβλιογραφία Γενική Συλλογικό Έργο, Αρχιτεκτονική Θεωρία: Από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα, μτφρ. Π. Μαρτινίδης, Γνώση, Αθήνα, 2005. Argan, Giulio Carlo, Η μοντέρνα τέχνη, μτφρ. Λ. Παπαδημήτρη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998 (1970). Benevolo, Leonardo, Storia dell architettura moderna, Laterza, Roma-Bari, 1960. Frampton, Kenneth, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική - Ιστορία και κριτική, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987 (1981). Powell, Kenneth, The Great Builders, Thames & Hudson, London, 2011. Tafuri M., Dal Co F., Architettura Contemporanea, Electa, Milano, 1976. Tafuri, Manfredo, The Sphere and the Labyrinth. Avant-Gardes and Architecture from Piranesi to the 1970 s, μτφρ. P. d Acierno - R. Connolly, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1987. Watkin, David, Ιστορία της Δυτικής Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Κ. Κουρεμένος, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2005 (1996). 352

Ειδική Blaser W., Mies van der Rohe L., Mies Van Der Rohe: The Art of Structure, Whitney Library of Design, New York, 1994 (1965). Cohen J. L., Mies van der Rohe L., Mies Van Der Rohe, Birkhäuser, Basel- Boston, 2007 (1996). Colomina, Beatriz, Manifesto Architecture: The Ghost of Mies, Critical Spatial Practice 3, Sternberg, Berlin, 2014. Dodds, George, Building Desire: On the Barcelona Pavilion, Routledge, London-New York, 2004. Drexler, Arthur, Ludwig Mies Van Der Rohe (The Masters of World Architecture Series), G. Braziller, New York, 1960. Hilberseimer, Ludwig, Mies Van Der Rohe, P. Theobald, Chicago, 1956. Jäger, Joachim, Neue Nationalgalerie Berlin: Mies Van Der Rohe, Hatje Cantz, Ostfildern, Germany, 2011. Johnson, Philip, Mies Van Der Rohe, Museum of Modern Art, New York, 1953. Lizon, Peter, Villa Tugendhat in Brno: An International Landmark of Modernism, University of Tennessee - College of Architecture and Planning, Knoxville, 1996. Mertins D., Baird G., The Presence of Mies, Princeton Architectural Press, New York, 1994. Mies van der Rohe L., Futagawa Y., Glaeser L., Farnsworth House, Plano, Illinois, 1945-50, Global Architecture Series, ADA EDITA, Tokyo, 1974. 353

Schulze Fr., Mies van der Rohe Archive, Mies Van Der Rohe: A Critical Biography, University of Chicago Press, Chicago, 1985. Stoller E., Schulze Fr., The Seagram Building (Building Blocks), Princeton Architectural Press, New York, 1999. 354