ÄÎÒÎÎÄÛÍ ÍÝÄ ÍªËªªËªÃ Õ ÈÍ Ç ÉËÑÈÉÍ ØÈÍÆÈËÃÝÝ Санхүү Эдийн Засгийн Дээд Сургууль Боловсруулсан: Багийн ахлагч Ц.Батсүх (Ph.D, Экономиксийн тэнхимийн багш) Багийн гишүүд: Д.Больтогтох (Ph.D, Санхүү удирдлагын тэнхимийн багш) Б.Оюу-Эрдэнэ (MA, Экономиксийн тэнхимийн багш) 5 оны 6 сар Энэ судалгаанд дурдагдсан аливаа дүгнэлт, дэвшүүлсэн санал нь зөвхөн судлаачийн хувийн байр суурийг илэрхийлнэ. Тус судалгаатай холбоотой аливаа санал, зөвлөмж, шүүмжийг хүлээн авахдаа таатай байх болно.
Ìонголбанк Судалгааны ажил Товхимол-. УДИрТГАл.. Судалгааны үндэслэл инфляцийн түвшинг бууруулах, тогтвортой байлгах зорилгоор Монгол улсын засгийн газар, Монголбанкны хооронд байгуулсан Гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах дунд хугацааны хөтөлбөрийг хамтран хэрэгжүүлэх харилцан ойлголцлын санамж бичиг -ийн хүрээнд дэд хөтөлбөрийг оны -р сарын -ны өдрөөс эхлэн хэрэгжүүлсэн. Эдгээр хөтөлбөрүүдийн үр дүнд 3- онуудад хөтөлбөрт хамрагдсан зарим барааны үнэ буурч, зарим барааны үнийн өсөлт саарах замаар хөтөлбөрт хамрагдсан бараануудын үнэ ерөнхий инфляцийг өсгөх нөлөө эрс буурсан. Тухайлбал, онд 55-6 хувийн өсөлттэй байсан хонины болон үхрийн махны үнэ 3 онд - хувь болж өсөлтийн хурд удааширсан бол онд үнийн түвшин буурсан байна (зураг.-ийг харна уу). Зураг.. Хонины болон үхрийн махны үнийн өсөлтийн хувь 7. 6. 5.. 3.... -. -. 3 9 8 7 6 Хонины мах, кг -6.6.8 6.9 8.8 3.5-5. 7.6 6. 7. Үхрийн мах, кг -.7.9 55.3 9. 9.7-9.9 8.9. 6.5 Үнийн өсөлтийн хувь Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо Мөн Шатахууны жижиглэнгийн худалдааны үнийг тогтворжуулах дэд хөтөлбөрийн хүрээнд компаниудад хөнгөлөлттэй зээл олгож, санхүүгийн үүсмэл хэрэгсэл ашиглан ханшийн эрсдэлээс хамгаалсны үр дүнд бензиний болон дизелийн түлшний үнийн өсөлт удааширч, заримын нь буурсан байна (зураг.- ыг харна уу). 76
дотоодын ҮнЭд нөлөөлөгч ХҮчин зүйлсийн ШинЖилгЭЭ Зураг.. Бензин ба дизелийн түлшний үнэ Өсөлтийн хувь 6. 5.. 3.... -. -. -3. 3 9 8 7 6 Бензин, АИ-8, л -. 5. 7.8 6.3.3 -.3 5.9 5. 5. Бензин, АИ-93, л..7 9.8 7.6.5-9.7 38.8 9. 6. Дизелийн түлш, л..5 9.6. 6. -7. 5.. 5. Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо Хэрэглээний үнийн индексийн өсөлтөнд голлон нөлөөлдөг байсан эдгээр барааны үнэ тогтвортой байснаар инфляцийн түвшин буурах нөхцлийг бүрдүүлэх ёстой юм. гэвч үнийн ерөнхий түвшин 3 онд.5 хувь, онд хувиар өсч, инфляцийн түвшин өндөр гарлаа (зураг.3-ыг харна уу). Монгол улсын засгийн газар, Монголбанкны хамтран хэрэгжүүлсэн хөтөлбөрийн үр дүнд зорилтот барааны үнэ буурч, өсөлтийн хурд удааширч байгаа хэдий ч инфляцийн түвшин буурахгүй, эрчимтэй өссөн хэвээр байгаа нь бодлогын ач холбогдлыг бууруулсан зөрчилдөөнт байдал үүсгээд байна. Зураг.3. Инфляцийн түвшин. 7.8 Хувь 8. 8.7 9.5 6.. 3..3.5.6 3 5 6 7 8 9 3 Эх сурвалж: Үндэсний статистикийн Хороо ерөнхий инфляцийн түвшин өссөн шалтгаан нь хөтөлбөрт хамрагдаагүй бараа, үйлчилгээний үнэ өссөнтэй холбоотой байгаа нь дараах зургуудаас харагдаж байна. Хөтөлбөрт хамрагдаагүй бараа, үйлчилгээнд импортын бараа, төрөөс зохицуулалттай бараа, үйлчилгээ болон дотоодын бусад бараа, үйлчилгээ ордог. 77
Ìонголбанк Судалгааны ажил Товхимол- Зураг.. Хүнсний болон согтууруулах ундааны үнийн өсөлтийн хувийн динамик Өсөлтийн хувь 7. 6. 5.. 3.... -. -. -3. 3 9 8 7 6 Төмс, кг 5.3-9. -. 7.6.8 7. 59.5 5.5.3 Лууван, кг 6..8 -. 5.9-7.5 9. 6.5 8.8-6. Давс, цагаан, кг 3.8.6 -.3.8-3.5 7.9 3.3..8 Ургамлын тос, л,. 3.7 -.6. -7.6 5.5 5. 9.8-3.6 Өндөг, ш 9. 6.9.7 9.8 3..5 39. 5. -5.3 Архи,.5 л 8. 9. 7.6.8..6 7.. -. Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд төгрөгийн ханш огцом суларсантай холбоотойгоор импортын барааны үнэ өссөн нь инфляцийг өсгөх голлох хүчин зүйлсийн нэг болсон. Мөн импортын бараа, үйлчилгээний үнээс гадна төрөөс зохицуулалттай болон дотоодын бусад бараа, үйлчилгээнийн үнэ инфляцийг өсгөхөд нөлөө үзүүлсэн. Тухайлбал, хүнсний болон согтууруулах ундааны үнэ өссөн байна (зураг.-ыг харна уу). Мөн онд төрөөс зохицуулалттай барааны дотроос цахилгаан, дулаан, цэвэр усны үнэ 5-3 хувиар огцом өссөн байна. Зураг.5. цахилгаан, дулаан, цэвэр усны үнийн динамик 5.. 35. 3. 5.. 5.. 5.. -5. -. 3 9 8 7 6 Халаалт, м 8.3 9. 3.6 8.. 3..9 -.5.3 Цэвэр усны үнэ, сард, хүний 3.5... 6.8...5 38.7 Цахилгаан, квтц 5.8 9.... 9..3 -.7. Өсөлтийн хувь Эх сурвалж: Үндэсний Статистикийн Хороо 78
дотоодын ҮнЭд нөлөөлөгч ХҮчин зүйлсийн ШинЖилгЭЭ Төрөөс зохицуулалттай бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлт нь ихэнхдээ зардлаас шалтгаалж байдаг. иймд цахилгаан, дулаан, цэвэр усны үнийн өсөлтийн шалтгаан тодорхой байгаа юм... Судалгааны асуудал дотоодод үйлдвэрлэгдсэн бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлтийг хэрхэн тайлбарлах вэ? гэдэг асуудал бидний өмнө тулгарч байна. Үүнийг шийдэхийн тулд дотоодын бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлтөнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлох, улмаар инфляцийн түвшинг тогтвортой байлгах бодлогын зохистой арга хэрэгслийг тодорхойлж, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх нь чухал ач холбогдолтой юм..3. Судалгааны асуултууд Өнөөгийн үүсч буй нөхцөл байдлаас дараах асуултууд урган гарч байна. Үүнд: Валютын ханшийн өсөлтөөс шалтгаалсан импортын бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт нь үйлдвэрлэлийн орцын зардалд нөлөөлж дотоодын үнийн түвшинг нэмэгдүүлсэн үү? импортын барааны харьцангуй үнийн өсөлт нь түүнийг орлох дотоодын бүтээгдэхүүний эрэлтийг ихэсгэж, улмаар дотоодын барааны үнэ өссөн үү? засгийн газрын урсгал зардлын болон цалингийн өсөлт нь дотоодын үйлчилгээний үнэ өсөхөд нөлөөлсөн үү? орон сууцны 8%-ийн зээл болон үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрүүдийн зээл нь дотоодын үнийн өсөлтийн шалтгаан болов уу? засгийн газраас хэрэгжүүлж буй бодлогын үе шатууд дээр алдаа гаргасан уу? Манай эдийн засгийн бүтцийн болон эдийн засгийн агентуудын үйл хөдлөлийн гажуудлаас шалтгаалсан уу?.. Судалгааны зорилго Энэхүү судалгааны ажлын гол зорилго нь дотоодын бараа, үйлчилгээний үнийн өсөлтөнд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлж, үнийг тогтворжуулах талаар бодлогын зөвлөмж гаргах явдал юм. дээрх зорилгын хүрээнд дараах шинжилгээг хийх зорилтуудыг дэвшүүлж байна. Хэрэглээний үнийн индексийн сагс (ХҮис) дах дотоодын бараа, үйлчилгээний бүлгийн үнийн динамикт шинжилгээ хийж, инфляцид голлон нөлөөлж буй бүтээгдэхүүний бүлгийг тодорхойлох дотоодын үнэд нөлөөлөгч эрэлт, нийлүүлэлтийн талын хүчин зүйлсийг тогтоож, динамик харилцан үйлчлэлийг нь эконометрикийн систем загваруудын тусламжтай тодорхойлох дотоодын үнийг тогтворжуулах бодлогын санал, зөвлөмж гаргах. 79
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол-.5. Судалгааны таамаглал Тус судалгааны хувьд дараах таамаглалуудыг дэвшүүлэн шалгаж, үр дүнд нь тулгуурлан бодлогын санал, зөвлөмж боловсруулахыг зорив. Дотоодын үйлдвэрлэлд ашигладаг импортын бүтээгдэхүүний үнэ өссөн нь үйлдвэрлэлийн орцын зардалд нөлөөлж, улмаар дотоодын үнийн түвшинг нэмэгдүүлсэн Импортын барааг орлох дотоодын бүтээгдэхүүний эрэлт өссөнөөр дотоодын барааны үнэ өссөн Засгийн газрын урсгал зардлын болон цалингийн өсөлт нь дотоодын бараа, үйлчилгээний үнийг нэмэгдүүлсэн Орон сууцны 8%-ийн зээл, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрүүдэд олгосон зээл дотоодын үнэд нөлөөлсөн Бодлогын хүү богино хугацаанд инфляцид нөлөөтэй..6. Судалгааны обьект, хамрах хүрээ, хязгаарлалт Бид судалгааны обьектоороо Монгол улсын санхүү, эдийн засгийн нээлттэй системийг сонгон авсан болно. Судалгааг хийхэд дараах хоёр хязгаарлалт тавьсан. Дотоодын бүтээгдэхүүний үнийг зөвхөн Үндэсний Статистикийн Хорооны Хэрэглээний үнийн индексийн сагсанд хамрагдсан дотоодын бараа, үйлчилгээний үнээр төлөөлүүлэн авч үзсэн Хэрэглээний үнийн индексийн сагс дах бараа, үйлчилгээний нэр төрөл 5 жил тутам нэмэгддэг. Судалгаанд ашиглагдаж буй эконометрикийн загваруудын итгэлтэй байдал, ач холбогдлыг өндөр байлгах зорилгоор цувааг харьцангуй уртасган 5 болон оны суурьтай ХҮМС-ны мэдээллийг ашигласан..7. Судалгааны арга зүй Судалгааны зорилгодоо хүрч, дэвшүүлсэн таамаглалуудаа шалгахын тулд дараах аргуудыг ашиглав. Үүнд: ХҮИС дах дотоодын бүтээгдэхүүний инфляцийг хугацааны цувааны бүрэлдэхүүн хэсгүүдээр задалж, мөчлөг болон шокын бүрэлдэхүүн нийт инфляцын хамаарлыг цувааны корреляцийн шинжилгээгээр тогтоож, голлох нөлөөтэй бараа, үйлчилгээг тодорхойлов. Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тогтоохдоо олон хүчин зүйлсийн хугацааны цувааны VAR, SVAR загваруудыг ашиглаж, хариу үйлдлийн функцын болон вариацын задаргааны тусламжтай нөлөөлөл хадгалагдах хугацаа, нөлөөллийн эрчим зэргийг тооцоолов. 73
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ Шинжилгээний үр дүн, олон улсын туршлага, онолын үзэл баримтлалуудад тулгуурлан дотоодын үнийг тогтворжуулах бодлогын арга хэрэгслүүд, дотоодоос хэрэгжүүлж байгаа төсөл хөтөлбөрүүдийн нөлөөллийг саармагжуулах бодлогын арга замуудын талаар санал зөвлөмж, боловсруулав. II. ИНФЛЯЦИЙН ОНОЛЫН ХӨГЖИЛ Эдийн засагт бараа, үйлчилгээний үнийн ерөнхий түвшин тасралтгүй өсөх үйл явцыг инфляци гэдэг. Хэрвээ тодорхой хугацаанд дотоодын зах зээл дээр бараа, үйлчилгээний тэнцвэрт үнийн түвшин илүүдэл эрэлтийн үр дүнд өссөн бол эдийн засагчид энэхүү инфляцийг эрэлтийн инфляци гэдэг. Энэ тохиолдолд нийт эрэлтийн өсөлт нь нийт нийлүүлэлтийн түвшингээс хурдан өсч, үнийн түвшинг өсгөдөг. Цалин, хүү, шууд бус татвар, импортын орцуудын үнэ, валютын ханш өссөн тохиолдолд пүүс, компаниудын зардал тасралтгүй өсөж, үүний үр дүнд үнийн ерөнхий түвшин өсөхийг зардлын буюу нийлүүлэлтийн инфляци гэдэг. Бодит байдалд инфляцийг эрэлтийн болон зардлын гэж ажиглалтаар ангилах боломжгүй байдаг. Инфляци нь динамик үйл явц бөгөөл үнийн гэнэтийн өөрчлөлтүүд нь холимог шинжтэй байдаг. Мөн инфляци нь өөрөө ирээдүйн инфляцийнхаа учир шалтгаан болдог. Онолын хувьд эрэлтийн болон зардлын инфляцийн сувгуудыг авч үздэг. Инфляцийн онолоос эрэлт, нийлүүлэлтийн инфляцийг ялгах шинжүүрийг тогтоож болно. Инфляцийн онолыг янз бүрээр ангилдаг. Тухайлыал, богино ба урт хугацааны, хаалттай ба нээлттэй эдийн засгийн, төгс ба төгс бус өрсөлдөөний, сангийн ба мөнгөний, өндөр ба нам инфляцийн онолууд гэх мэт ангилдаг..8. Инфляцийн сонгодог ба Кейнсийн онол Дэвид Юм, Адам Смит, Дэвид Рекардо, Жон Стюарт Милл зэрэг сонгодог болон Леон Валрас, Алфред Маршал, Артур Пигу зэрэг шинэ сонгодог эдийн засагчид инфляцийг тайлбарлахдаа мөнгөний тооны онолыг ашигладаг. Мөнгөний тооны онол нь худалдагдах бүх барааны өртөг нь худалдан авалтын нийт дүнтэй тэнцүү гэж үздэг. Түүнийг томьёогоор илэрхийлбэл M V = P Y (.) Энд M-мөнгөний нийлүүлэлт, V-мөнгөний эргэлтийн хурд, P-үнийн ерөнхий түвшин буюу дефлятор, Y-бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг илэрхийлнэ. David Hume, Adam Smith, David Ricardo, John Stuart Mill Leon Walras, Alfred Marshall, Arthur C.Pigou 73
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол- Энэ тохиолдолд нийт эрэлт (AD), нийт нийлүүлэлт (AS) дараах байдлаар тодорхойлогдоно. Үүнд: 73 AS = Y (.) AD = (M V)/P (.3) Бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүн буюу нийт нийлүүлэлт (Y) нь урт хугацааны үйлдвэрлэлийн функцээр тодорхойлогдоно. Бараа, үйлчилгээний зах зээл тэнцвэржих тохиолдолд AS = AD болох ба дээрх тэмдэглэгээ ёсоор бүтээгдэхүүний зах зээл тэнцвэртэй нөхцөлд Y = (M V)/P (.) болно. Богино хугацаанд мөнгөний эргэлтийн хурд тогтмол, бодит үйлдвэрлэлийн хэмжээ потенциал түвшиндээ байна гэсэн сонгодог эдийн засагчдын таамаглалаар эдийн засаг дах үнийн тэгшитгэлийг бичвэл (.5) болох ба үүнийг маш энгийнээр тайлбарлавал бусад хүчин зүйлс тогтмол байхад мөнгөний нийлүүлэлтийг хоёр дахин өсгөвөл үнийн түвшин мөн хоёр дахин өснө гэдгийг илэрхийлнэ. Мөнгөний зах зээл дээр илүүдэл нийлүүлэлт хийгдвэл бараа, үйлчилгээний зах зээл дээр эрэлтийн илүүдэл үүсдэг. (.5) тэгшитгэлийг үзүүлэлтүүдийн өсөлтийн хувиар бичвэл π = (ν g) + m (.6) Энд π, ν, g, m нь харгалзан P, V, Y, M-ийн өсөлтийн хувиуд, π-инфляцийн түвшинг тэмдэглэсэн. Хэрвээ мөнгөний эргэлтийн хурд, бодит дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийн хувийг тэгтэй тэнцүү, өөрөөр хэлбэл мөнгөний эргэлтийн хурд болон бодит орлогыг тогтмол гэвэл инфляци нь мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтөөр хэмжигдэнэ. Үүнээс шалтгаалан сонгодог ба шинэ сонгодог эдийн засагчид инфляцийг мөнгөний үзэгдэл хэмээн тайлбарладаг. Мөнгөний нийлүүлэлтийг бууруулснаар инфляцийг бууруулах боломжтой гэж үздэг. Өү Бриэн (975) нь мөнгөний тооны онолын сонгодог ба шинэ сонгодог хувилбарын хувьд шилжих механизмын хооронд зарим ялгаа байдгийг тэмдэглэсэн байдаг. Шинэ сонгодог загвар нь бүрэн ажил эрхлэлтийн таамаглалд үндэслэдэг ба бодит болон мөнгөний секторын хооронд дихотоми шинжтэй. Нэрлэсэн үнэ нь мөнгөний нийлүүлэлтийн функц шиг тодорхойлогддог байхад, бодит цалин бодит секторт (хөдөлмөрийн зах зээлд) тодорхойлогддог. Иймд бараа, үйлчилгээний эрэлт, нийлүүлэлтийн тоо хэмжээг өөрчлөхгүйгээр, мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нь үнийн ерөнхий түвшинг өсгөх бөгөөд улмаар бодит гарцын хэмжээ өөрчлөгдөхгүй юм. Өөрөөр хэлбэл, Дэвид Юм зэрэг зарим
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ сонгодог эдийн засагч нар бүрэн ажил эрхлэлттэй гэж таамагладаггүй бөгөөд сонгодог дихотоми биелэх орон зай байхгүй гэж Өү Бриэн бичсэн байдаг. Тиймээс Юмын авч үзснээр мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нь ялгаатай шилжих механизмаар үнийн ерөнхий түвшинг өсгөнө. Эдийн засгийн нэгжүүдийн нэрлэсэн бэлэн мөнгөний хэмжээ өссөх нь эхлээд бараа, үйлчилгээнд гаргах зардлыг нэмэгдүүлж, улмаар үйлдвэрлэлийг өсгөнө. Бүрэн ажил эрхлэлтэнд хүрээгүй гэсэн таамаглалыг тавьбал үнэ мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтөд зохицож эхэлдэг. Үүний үр дүнд, шинэ сонгодог загварт мөнгө нь нейтраль биш болно. Энэ нь богино хугацаанд мөнгө бодит секторт нөлөөлдөг гэсэн үг юм. Өөрөөр хэлбэл, Юмын монетари хандлага нь богино хугацаанд зарим үнэ өөрчлөгддөггүй (уян хатан бус) гэж үзэж богино болон урт хугацааны инфляцийн процессийг тодорхойлсоноороо ялгаатай байдаг. Жон Мэйнард Кейнс (936) Ажил эрхлэлт, хүү, мөнгөний ерөнхий онол гэсэн номоо тогтмол үнийн түвшинтэй үеийн бүрэн бус ажил эрхлэлтийн тэнцвэрийн таамаглалд үндэслэн бичсэн. Энэ ном нь инфляцийн динамикийг шинжлэх зорилгогүй байсан. Kейнс (9) инфляцийн монетари загварын альтернатив хувилбар болох голчлон хөдөлмөрийн зах зээл дээр уян хатан бус үнэтэй эрэлтийн инфляцийн загварыг харуулах нэг ялгаатай хувилбарыг боловсруулсан. Үүнийгээ тэрээр Inflation gap буюу Инфляцийн зөрүүний загвар гэж нэрлэсэн. Энэ загвартаа тэр орлогын дахин хуваарилалтын процессийг тодорхойлсон. Энэхүү процессэд инфляци нь бага хадгалах ахиу хандлагатай, бага татвартай байдаг ажилчдаас өндөр хадгалах ахиу хандлагатай, өндөр татвартай үйлдвэрлэлийн сектор руу орлогыг шилжүүлдэг шахагч (pump) шиг ажилладаг гэж тайлбарлажээ. Дайны үеийн нөхцөл байдал шиг нийт эрэлтийн хүлээгдээгүй өсөлт (инфляциас үүдэлтэй зөрүү) нь бүрэн ажил эрхлэлттэй нөхцөлд үнийг өсгөдөг бөгөөд улмаар нэрлэсэн цалин богино хугацаанд тогтмол байх учраас пүүсүүдийн хувьд хүлээгдээгүй ашгийг бий болгодог. Ашиг өссөнөөр бүтээгдэхүүний зах дээр илүүдэл эрэлтийг бий болгодог. Гэвч бүтээгдэхүүний зах зээл дээрх анхны илүүдэл эрэлтийг хангах пүүсүүдийн хожимдолтой оролдлого нь хөдөлмөрийн зах зээл дээр илүүдэл эрэлтийг бий болгодог. Бүрэн ажил эрхлэлттэй үе дэх үйлдвэрлэгчдийн дундах өрсөлдөөн нь бодит цалин анхны түвшиндээ хүрэх хүртэл нэрлэсэн цалинг өсгөх хүчин зүйл болдог. Ийнхүү бодит цалингийн өсөлт нь бүтээгдэхүүний зах зээл дээр шинэ эрэлтийг бий болгох ба үр дүнд нь дахин үнэ өсдөг. Хэрвээ цалингийн хожимдлын механизм хэвээр байвал нийт эрэлтийг бууруулах замаар эсвэл, тохиромжтой орлогын бодлогыг хэрэгжүүлэх замаар уян хатан бус байдлыг бууруулах зэрэг замаар л тэмцэж чадах инфляцийн гинжин өсөлт бий болдог. 733
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол-.9. Инфляцийн нео-кейнсийн ба монетарь хандлага Кейнс (9)-ийн Инфляцийн зөрүүний загвар нь богино хугацаанд цалин уян хатан бус байх нөхцөл дэх эрэлтийн талын загвар юм. Гэвч мөнгөний зах зээлийн хөгжлийн тухай огт авч үзээгүй. Түүний инфляцийн мөнгөний бус, эрэлтийн хандлага нь зардлын инфляцийн зарим аргументтай холбоотой байдаг. (Humphrey, 98). Нийлүүлэлтийн талын шокуудаас үүдэлтэй инфляци үүсч болохыг үл харгалзан, ихэнх Кейнсч эдийн засагчид, тухайлбал Эй.Смитис, Г.Акли, С.Майтай, ба Жэй.Эй. Трэвитик 3 нар инфляцийн үндсэн шалтгааныг эрэлтийн талын шокуудаас үүдэлтэй гэж үзсэн. Артур Смитис (9) болон бусад судлаач нар Инфляцийн зөрүүний загварын Kейнсийн аман шинжилгээг онолын хэлбэрт оруулан цэгцэлсэн бөгөөд тэдний тайлбар 97-аад оны дунд үе хүртэл инфляцийн онолд зонхилж байсан. Дараагийн бүлэгт бүтцийнхэн, пост-кейнсчүүд, тэнцвэрийн бус эдийн засагчид болон шинэ-марксист эдийн засагчдын хөгжүүлсэн инфляцийн зардлын онолуудыг хураангуйлан авч үзэхдээ инфляцийн үйл явц дах орлогын хуваарилалтын үүргийг онцгойлон Кейнс-Смитисийн инфляцийн онолтой уялдуулан авч үзнэ. Нео-Кейнсийн макро экономикс буюу Кейнсийн неоклассик синтез нь дараах ажлууд дээр үндэслэдэг. Үүнд: - 93-аад оны сүүлч, 9-өөд онд Ж.Хикс, Ф.Модилиани нар голчлон хөгжүүлсэн хаалттай эдийн засгийн IS-LM загвар - 95-иад оны сүүлээр А.Филлипс, Р.Липсей нарын хөгжүүлж, 96-аад оны эхэн үед П.Самуэльсон, Р.Солоу нарын сайжруулсан Филлипсийн муруй - 96-аад онд хөгжсөн нээлттэй жижиг эдийн засгийн Манделл- Флемингийн загвар 5 хамаарагдана. Кейнс-Смитисийн загварт үнийн байнгын өсөлтийг өдөөгч орлогын дахин хуваарилалтын механизм стандарт IS-LM загварт тусгагдаагүй байдаг. Иймд нео-кейнсийн IS-LM загварт үнийн тасралтгүй өсөлт буюу инфляцийн тухай асуудлыг авч үзээгүй. Өөрөөр хэлбэл, орлогын тодорхойлолтын талаарх Кейнсийн болон сонгодог онолын хоорондын ялгаа нь мөнгөний эрэлтийн хүүний түвшний мэдрэмжээр ялгагдах болсон ба улмаар мөнгөний захын тэнцвэр LM муруйн хэлбэрээр тодорхойлогдох болсон. Иймд, Кейнсийн неоклассик сентиз нь цалин-үнийн хамаарал буюу инфляцийн тэгшитгэлийг системээс 3 A.Smithies, G.Ackley, S.Maitai and J.A.Trevithhick Филлипсийн муруйн талаархи мэдээллийг Fischer(983), Humphrey(986), King() ажлуудаас харж болно 5 Манделл-Флемингийн загвар нь нийт эрэлтийн муруйн шилжилтийн үр дүнд мөнгө-сангийн бодлогын нөлөөл шинжлэхэд ихэвчлэн ашиглагддаг. 73
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ хасахын тулд IS-LM загварт Филлипсийн муруйг авч үзэх замаар хөдөлмөрийн зах зээлийн динамикийг нэгтгэсэн: π = α U (.7) Энд π-инфляцийн түвшин, U-ажилгүйдлийн түвшинг тэмдэглэсэн. Инфляци, ажилгүйдлийн хооронд сөрөг хамаарал оршин байдаг тул тэнцвэржүүлэгч коэффициент нь сөрөг утгатай байдаг. Өөрөөр хэлбэл α< байна. Эндээс ажилгүйдлийн түвшин доогуур байхад инфляцийн түвшин өндөр байдаг. Ажилгүйдлийн түвшин буурснаар бараа, үйлчилгээний зах зээл дэх хөдөлмөрийн илүүдэл эрэлтийн шинж давамгайлж, эрэлтийн инфляци болно хэмээн тайлбарлаж болно. IS LM P системийн хүрээнд инфляцийн эрэлтийн талын шалтгаан тодорхойлогддог ба энэ системээр 96-аад оны сүүлч, 97-аад оны эхэн үеийн стагфляцийн үзэгдлийг тайлбарлаж чадаагүй. Тухайлбал, 973-7 ба 978-79 онуудын нефтийн үнийн гэнэтийн шокууд нь дэлхий нийтийг хамарсан эдийн засгийн уналт болон энэ үед мөн зардлын инфляцийн нөлөөг үүсгэсэн. Филлипсийн муруйн хамаарал ба үйлдвэрлэлийн бууралт, инфляци зэрэг тохиох үзэгдэл хоорондын зөрчилдөөнтэй энэхүү үйл явдлыг Милтон Фридман, Эдмунд Фэлпс зэрэг монетарь эдийн засагчид өмнө нь таамаглаж байсан. Тэд нар 96- аад оны сүүл үед хүлээлт агуулсан Филлипсийн муруйг боловсруулсан: π = α U + β π e (.8) Энд π e -хүлээгдэж буй инфляцийн түвшин, β-нь хүлээлтийн тохируулгын параметр. Богино хугацаанд буюу π e өгөгдсөн нөхцөлд инфляци, ажилгүйдлийн хооронд урвуу хамаарал оршин байх энэ тохиолдолд инфляцийн хүлээлт нь загварын шилжүүлгийн хувьсагч юм. Урт хугацаанд β = ба π e = π гэж таамаглавал Филлипсийн муруй нь стандарт Филипсийн муруйн монетарист шүүмжийн дагуу босоо шугамаар дүрслэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл урт хугацаанд ажилгүйдэл, инфляцийн хооронд тэнцвэржүүлэгч байхгүй бөгөөд урт хугацааны босоо Филлипсийн муруй нь ажилгүйдлийн хэвийн түвшингээр илэрхийлдэг. Монетарист эдийн засагчдынхаар инфляцийн хүлээлт нь дасан зохицох хүлээлт байдаг. Энэ тохиолдолд үнийн хүлээлтийг дараах байдлаар томъёолно. Үүнд: (.9) (.9) тэгшитгэлийн хувьд λ болон - λ нь тохируулгын параметр буюу хувийн жин юм. Энэ томьёогоор инфляцийн хугацааны t агшин дах хүлээлт нь өмнөх үеийн бодит инфляцийн түвшин, хүлээгдэж буй инфляцийн түвшний жигнэсэн 735
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол- дундаж утгаас хамаардаг. Хүлээлтийг хэрхэн хийдгийг илэрхийлж буй дээрх тэгшитгэлийг олон эдийн засагчид инфляцийн инерцийг хэмжих тохиромжтой хэмжүүр гэж үздэг. Филлип Каган (956) нь гиперинфляцийн алдартай шинжилгээндээ мөнгөний эрэлтийг үүсгэгч гол хүчин зүйл нь дасан зохицох хүлээлт гэж үзсэн байдаг 6... Монетарист ба бүтцийн эдийн засагчдын маргаан 96-аад он болон 97-аад оны эхэн үед инфляцийн учир шалтааны тухай гол маргаан нь монетарист болон бүтцийн эдийн засагчдын дунд явагдсан. Энэхүү маргаан нь инфляци эрэлтийн болон зардлын алинаас нь шалтгаалж буйг тодорхойлоход чиглэсэн байдаг. Инфляцийн зардлын талын онолууд нь инфляци ба дефляцийг мөнгөний бус нийлүүлэлтийн талын нөлөөнүүдээр голчлон тайлбарласан байдаг. Энэ нь бүтээгдэхүүний нэгжийн зардлыг өөрчлөх, улмаар үнэ дэх ашгийн хэмжээг өөрчилдөг нөлөө юм (Humprey, 998). Инфляцийн бүтцийн хандлага нь зардлын инфляцийн онолуудын гол хувилбаруудын нэг юм. Энэ нь тухайн орны дэвшилтэт (аж үйлдвэрийн) сектор, уламжлалт (хөдөө аж ахуйн болон экспортын) секторт байдаг онцлог бүтцийн хүчин зүйлүүдтэй инфляцийг холбох гэсэн санаа бөгөөд Стритэн (96), Баумол (967) 7 нарын нөлөө бүхий судалгаанд анх хөндөгдсөн байдаг. 96-аад оны үед боловсруулсан бүтцийн инфляцийн загваруудын анхны хувилбар нь аж үйлдвэрийн болон хөдөө аж ахуйн секторуудын хоорондын бүтээмжийн ялгаатай байдлаар Латин Америкийн орнуудын инфляцийг тайлбарласан. Ерөнхийдөө уламжлалт сектор нь нийт эрэлтийн буюу мөнгөний шокод хожимдолтой хариу үйлдэл үзүүлдэг гэж үзсэн. Энэхүү хожимдол нь богино хугацаанд аж үйлдвэрлэлийн гарц, ажил эрхлэлтийн хэсэгчилсэн өсөлтийг бий болгож, улмаар цалин өсч, хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний эрэлтийг нэмэгдүүлдэг. Энэ өсөлт нь хүнсний бүтээгдэхүүний харьцангуй үнийг өсгөдөг. Хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт нь энэ салбар дах цалинг өсгөх эрэлтийг өдөөдөг. Өссөн цалин нь аж үйлдвэрийн салбарын бүтээгдэхүүний эрэлтийг өсгөх ба энэ механизм нь тасралтгүй үргэлжилдэг. Энэ загварт нийт нийлүүлэлт нийт эрэлтээсээ хугацааны хувьд дандаа хожимлтой байдаг. Энэ нь салбаруудын аль нэгэнд түр зуурын гарцын хөшүүн байдал байдагтай холбоотой. Иймд, бүтцийн загварыг инфляцийн зардлын онолд хамааруулан авч үздэг. 97-аад онд инфляцийн Скандиновийн загвар нь бүтцийн хандлагын алдартай загваруудын нэг байсан 8. Скандиновийн загварын гол ялгаатай шинж нь Норвеги, Швед зэрэг Скандиновийн орнуудад цалин нь улс даяараа хамтран 6 Каган гиперинфляцийн загвартаа үнэд нөлөөлдөг мөнгөний учир шалтгааныг инфляци өөрөөрөө төрөгддөг загвар дах учир шалтгаанаар орлуулсан. 7 Бүтцийн инфляцийн онолын үндэслэлүүдийг Kirkpatrick, Nixon (976), Frish (983), Beckerman (99) ажлуудаас харж болно 8 Энэ талаар Edgren (973), Aukrust (977), Calmfors (977) ажлуудаас харж болно 736
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ тохиролцох үндсэн дээр тогтдог явдал юм. Мөн 97-аад онд хөгжсөн инфляцийн пост-кейнсийн онол болон Дон Патинкин, Аксел Лэйжонхуфвуд нарын богино хугацааны тэнцвэргүй эдийн засгийн онолууд нь зардлын инфляцийн онолын бусад сайн мэддэг төрлүүдийг хөгжүүлсэн. Энэ нь үнийн ашгийн бүрэлдэхүүн, орлогын өсөлт, харьцангуй үнийн өөрчлөлтүүд нь чухал үүрэгтэй байдаг гэж үзсэн. Шинэ-Марксист болон Латин Америкийн шинэ-бүтцийн инфляцийн онолчид инфляцийг хуваарилалтын зөрчилдөөнөөс үүдэлтэй гэсэн зардлын инфляцийн санаан дээр тулгуурлан тайлбарладаг 9. Кейнсч, бүтцийн, пост-кейнсч, шинэ-марксист эдийн засагчдын зардлын инфляцийн онолын хувилбар нь харьцангуй үнийн өөрчлөлтөөс шалтгаалсан ерөнхий үнийн түвшин өсөх тухай хуваарилалтын механизм дээр тулгуурладаг. Хуваарилалтын механизмууд нь харьцангуй үнийн өөрчлөлтийг далд байдлаар илэрхийлдэг ба үнийн ерөнхий түвшний үргэлжилсэн өсөлтийг буюу тогтвортой инфляцийг бий болгодог. Гэтэл инфляцийн нийлүүлэлтийн талын өөр нэг бүлэг эдийн засагчид газрын тосны үнийн шок болон үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшийн бууралт зэрэг экзоген шокоос шалтгаалсан үнийн түвшний нэгж хугацааны өсөлтийг зөвхөн тайлбарладаг. Импортын инфляци нь мөн нэгж хугацааны шокуудад суурилсан байдаг хэдий ч инфляцийн шалтгааныг тэр бүр тайлбарлаж чаддаггүй. Учир нь нээлттэй эдийн засагт импортын инфляци нь тогтвортой үнийг өсгөдөг механизм гэж батлагддаггүй. Газрын тосны үнийн шокууд нь ихэвчлэн богино хугацааны шинжтэй байх ба үнийн ерөнхий түвшинд дарамт учруулах тэр үедээ л харьцангуй үнийн түвшин, үйлдвэрлэлийн гарц, ажил эрхлэлтэд түр зуурын нөлөө үзүүлдэг гэж хүлээн зөвшөөрдөг. Инфляцийн зарим нарийн боловсруулсан загваруудад инфляцийн учир шалтгаан нь валютын ханшийн бууралт, төлбөрийн тэнцлийн алдагдал, инфляцийн хүлээлт, засгийн газрын төсвийн алдагдал, мөнгөний нийлүүлэлт зэрэг үзүүлэлт болно хэмээн хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Милтон Фридман сайжруулсан мөнгөний тооны онолдоо эдийн засаг дах бодит нийт гарцын өсөлтийн хувиас мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийн хувь давсан тохиолдолд инфляци болно гэж үзсэн. Монетарист эдийн засагчид инфляцийг бүхэлдээ мөнгөний болон эрэлтийн талын үзэгдэл гэж үздэг. Тэд инфляцийн нийлүүлэлтийн талын аргументууд нь нийлүүлэлтийн талын микро эдийн засгийн ажиглалт дээр үндэслэсэн төөрөгдөл юм гэж үздэг. Монетаристууд ерөнхийдөө пүүс болон үйлдвэрлэлийн зардлууд нь инфляцитай холбоогүй, мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлттэй л холбоотой хэмээн үздэг. 9 Энэ талаар Bresser-Preira, Nakano (987) болон Saad-Filho, Mollo (999) ажлуудаас харж болно. Montiel (989), Calvo, Vegh(999), Fielding, Bleaney(), ажлуудаас харж болно 737
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол-.. Рациональ хүлээлтийн хувьсгал 97-аад оны макроэкономиксэд рациональ хүлээлтийн эдийн засагчид болох Роберт И.Лукас, Жэй.Саржэнт, Нэл Воллэс, Роберт Жэй.Барро, Бэннэт Ти.МакКоллум нарын цоо шинэ хувьсгалт санаанууд давамгайлсан юм. Зах зээл байнга тэнцвэртэй байдаг ба төгс бус мэдээлэлтэй байдаг гэсэн монетарист таамаглалаар эхэлсэн Рациональ хүлээлтийн сургуулийнхан буюу шинэ сонгодог макроэкономиксийнхэн (new classical macroeconomics) хүмүүс дасан зохицох хүлээлтэнд авч үзсэнчлэн дандаа ижил таамаглалын алдаа хийдэггүй гэж маргасан. Эдийн засгийн агентууд нь өнгөрсөн ба одоогийн бүх мэдээлэлд тулгуурлан рациональ хүлээлт хийдэг, зөвхөн өнгөрсөн мэдээлэлд тулгуурладаггүй. 96-аад оноос уламжлалт мөнгөний хандлагад үнийн хүлээлтийн алдаанууд бие биетэйгээ холбоотой байсан. Гэвч, эдгээр алдаанууд нь санамсаргүй буюу бие биеэсээ үл хамаарах шинжтэй юм. Бизнесийн мөчлөг болон үнийн хувьд рациональ хүлээлтийн хандлага нь урт ба богино хугацаанд Филлипсийн муруй босоо байдаг гэж гаргасан. Хэрвээ мөнгөний тэлэх бодлого явуулна хэмээн зарлавал хүмүүс үнэ өснө хэмээн хүлээнэ. Энэ тохиолдолд мөнгөний бодлогыг бүрэн урьдчилан мэдэх тул богино хугацаанд ямар нэгэн бодит нөлөөлөл гарахгүй гэж мөнгөний эдийн засагчид маргадаг. Энэ тохиолдолд зөвхөн төв банк үнийн гэнэтийн бэлэг барих арга замыг олж чадвал бодит гарц, ажил эрхлэлтэнд нөлөө үзүүлж чадна. Өөрөөр хэлбэл, эдийн засгийн агентуудын ирээдүйд тэмүүлсэн хүлээлт нь урьдчилан мэдээлсэн бодлогыг бүтэлгүйтэхэд хүргэдэг. Энэхүү хүмүүсийн хүлээлт ба мөнгөний бодлогын нийцтэй бус байдлын үр дүнд бодит үйлдвэрлэл өсөхгүй, харин инфляци өсдөг гэдгийг бага инфляцитай орчин дахь мөнгөний бодлогын динамик нийцтэй бус байдлын загвараар харуулдаг. Энэхүү загварт инфляцийг үүсгэж болох нэг шалтгаан нь бодлого боловсруулагч нарын мөнгөний нийлүүлэлтийг өсгөх замаар үйлдвэрлэлийг өсгөх гэсэн сонирхол буюу үйлдвэрлэл-инфляци хоорондын ацан сонголттой холбоотой байдаг. Кидланд, Прескотт (977) нар алдартай судалгааны ажилдаа бодлого боловсруулагч нарын бага инфляцитай байх гэсэн амлалтандаа хүрэх чадваргүй байдал нь инфляцийг улам өсгөдөг гэдгийг харуулдаг. Хэрвээ хүлээгдэж буй инфляци бага, улмаар нэмэлт инфляцийн ахиу зардал бага бол бодлого боловсруулагч нар үйлдвэрлэлийг богино хугацаанд өсгөхийн тулд мөнгөний тэлэх бодлого явуулна гэдгийг судлаачид ажиглажээ. Гэвч олон нийт бодлого боловсруулагч нар ийм сонирхолтой гэдгийг мэдэх бөгөөд инфляци бага түвшинд байна гэж хүлээдэггүй. Кидланд, Прескотт нар эрэлтийн шок бодит секторт нөлөөтэй, инфляцийн талаарх хүлээлт нийт нийлүүлэлтэд Robert E.Lucas, Thomas J.Sargent, Neil Wallace, Robert J.Barro, Bennett T.McCallum The dynamic inconsistency of low inflation monetary policy 738
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ нөлөөтэй байдаг эдийн засгийг авч үзсэн. Нийт нийлүүлэлтийн муруй Лукасын нийлүүлэлтийн муруйгаар тодорхойлогддог гэж үзсэн тохиолдолд эдгээр хоёр нөлөөг хоёуланг авч үзэх боломжтой юм. Лукасын нийлүүлэлтийн муруй дараах байдлаар илэрхийлэгддэг: (.) Энд y - үйлдвэрлэлээс логарифм авсан утга, - уян хатан үнийн түвшний логарифм авсан утга (урт хугацааны үйлдвэрлэлийн хэмжээ буюу потенциал ДНБ). Бодлого боловсруулагч нар үйлдвэрлэл-инфляцийн хоорондын ацан сонголтыг дараах нийгмийн алдагдлын функцээр тодорхойлдог: (.) Энд y*-үйлдвэрлэлийн нийгмийн хувьд оновчтой түвшин, π* - бага инфляцийн түвшин, α-нийгмийн сайн сайханд үйлдвэрлэл ба инфляцийн харьцангуй ач холбогдлыг илэрхийлнэ. Урт хугацааны үйлдвэрлэлийн хэмжээ - нь нийгмийн оновчтой хэмжээ y*-аас бага, инфляци нь бага түвшнээс их байхын хэрээр инфляцийн ахиу зардал өсдөг гэж таамагласан. Загварын гол санааг харахын тулд мөнгөний бодлого болон инфляцийн хүлээлт тодорхойлогддог гэсэн хоёр арга замаар авч үзье. Нэгдүгээрт, инфляцийн хүлээлт тодорхойлогдохоос өмнө инфляци хэд байх талаар бодлого боловсруулагч нар мэдэгдэл хийж амлалт өгдөг. Амлалт өгсөн болохоор инфляцийн хүлээлт бодит инфляцитай тэнцүү π = π* бөгөөд тэгшитгэл (.)-д тодорхойлсноор y = байна. Иймд бодлого боловсруулагч нарын шийдэх асуудал нь нийгмийн алдагдал -ыг хамгийн бага байлгах инфляцийн түвшин π-ыг сонгох явдал юм. Шийдэл нь энгийн буюу π = π* юм. Хоёр дахь нөхцөлд, бодлого боловсруулагч нар инфляцийг сонгохдоо өгөгдсөн инфляцийн хүлээлтээр шууд сонгодог буюу π = π e гэж сонгодог. Тэгшитгэл (.)-ыг (.)-д орлуулбал бодлогын асуудал дараах байдалтай болно: [ ] (.) Эндээс замаар алдагдлын функцыг хамгийн бага байлгах инфляцийн түвшин дараах байдлаар тодорхойлогдоно: (.3) 739
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол- Хэрвээ бодлого боловсруулагч нар инфляцийн эсрэг бодлого зарласан тохиолдолд хүмүүс засгийн газар бодитойгоор зорилтондоо хүрнэ гэсэн итгэл үнэмшил байхгүй бол үнийг бууруулж чадахгүй. Шинэ сонгодог онолоор эдийн засагт инфляцийг амжилттай бууруулахад бодлогын итгэлтэй, нэр хүндтэй байдал зайлшгүй шаардлагатай байдаг бөгөөд энэ нь үнийн хүлээлттэй маш их холбоотой байдаг гэж үздэг. Монетаристууд болон шинэ сонгодог эдийн засагчид мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт нь төв банкаар үндсэндээ санхүүжүүлсэн улсын төсвийн алдагдалаас үүдэлтэй гэж үздэг. Саржэнт, Воллэс (98) нарын илтгэсэн таагүй монетарист хандлага -д улсын төсвийн хязгаарлалт нь инфляцийн динамикийг ойлгоход чухал гэсэн байдаг 3. Өнөөгийн төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх альтернатив аргууд нь сангийн бодлого мөнгөний бодлогыг давамгайлдаг гэж таамагласан үед зөвхөн ирээдүйд зайлж чадахгүй инфляцийн хугацааг тодорхойлдог... Шинэ Кейнсийн ба шинэ сонгодог экономикс 98-аад оноос Эдвард Си.Прэскот, Фин И.Кидланд, Чарлес И.Плоссер зэрэг шинэ сонгодог макро эдийн засагчдын хоёрдугаар үеийнхэн эдийн засгийн үйл ажиллагааны дээш, доош хөдөлгөөн нь мөнгөний (нийт эрэлтийн) гэнэтийн өөрчлөлтөөс илүүтэйгээр бодит (нийт нийлүүлэлтийн) гэнэтийн өөрчлөлтөөс үүдэлтэй гэж маргадаг. Нийт эрэлтийн муруй хөдөлгөөнгүй, зах зээл байнга тэнцвэртэй, төгс бус мэдээлэлтэй, рациональ хүлээлттэй гэж таамагласан үед бодит бизнесийн мөчлөгийн онолчид бизнесийн мөчлөг дэх нийлүүлэлтийн шокуудын нөлөөг илрүүлсэн. Нийлүүлэлтийн талын шоконд үйлдвэрлэл, үйл ажиллагааны инноваци, түүхий эд материалын шинэ эх үүсвэрийн нээлт, эрчим хүч болон хүнсний харьцангуй үнийн өөрчлөлт, цаг агаарын таагүй байдал, нэрлэсэн үйлчилж буй ханшийн өөрчлөлт зэргийг хамруулдаг. Бодит мөчлөгийн онолчид үнийн ерөнхий түвшний өөрчлөлт буюу инфляцийг тайлбарлах тодорхой оролдлогыг хийгээгүй. Харин нефтийн үнийн өөрчлөлтөөс шалтгаалсан харьцангуй үнийн өөрчлөлт эсвэл чиг хандлагаасаа хазайсан хүчин зүйлийн бүтээмжийн өөрчлөлт зэрэг сөрөг нийлүүлэлтийн шокуудын бодит гарцад үзүүүлэх нөлөөг судлахад илүү анхаарлаа хандуулсан. Гэхдээ бодит бизнесийн мөчлөгийн эдийн засагчдын гол хувь нэмэр нь инфляцийг тайлбарлахад нийлүүлэлтийн шокууд чухал үүрэгтэй байж болохыг бидэнд харуулсан явдал юм. (.6) тэгшитгэлээс ν = m = таамаглал биелэж байхад урт хугацааны нийлүүлэлтийн сөрөг гэнэтийн өөрчлөлт (g<) нь инфляцийн учир шалтгаан болж болох юм гэж тайлбарладаг. Энэхүү тунхаглал нь m нь ρ-оос давсан тохиолдолд инфляци болно гэсэн монетаристуудын инфляцийн 3 Энэ талаархи мэдээллийг http://politics.ankara.edu.tr/~kibritci/sargewall.html хаягаас харж болно Edward C.Prescott, Finn E.Kydland and Charles I.Plosser 7
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ тайлбартай нэгдмэл санаатай юм. Бодит мөчлөгийн онолд урт хугацаанд технологи тууштай сайжрах нь өндөр инфляцитай орчинд инфляцийг бууруулахад чухал хувь нэмэртэй гэж дүгнэдэг. Үнэ ба тоо хэмжээний хурдтай зохицуулалттай холбоотойгоор бүх зах зээл үргэлж тэнцвэртэй байдаг гэж таамагласнаар, неоклассик, монетарист, шинэ сонгодог эдийн засагчдын инфляцийн учир шалтгаан, түүнийг бууруулах аргын замын талаарх санаа нь богино хугацаа дахь үнэ, цалингийн уян хатан бус байдлаас үүдэлтэй зохицуулалтын хожимдолыг ихэнхдээ авч үздэггүй. 97-аад оны сүүл үеэс шинэ Кейнсийн эдийн засагчид Жеорж Акерлоф, Жанет Еэлэн, Жосеф И.Стиглиц, Роберт Жэй. Гордон, Жон Тэйлор, Н. Грегори Мэнкью, Гуйллэрмо Галво, Оливиэр Бланчард, Жулио Ротемберг 5 нар богино хугацаанд цалин, үнэ тогтмол гэдэг Кейнсийн маргаантай таамаглалыг арилгахын тулд тэдгээрийн уян хатан бус байх микро үндэслэлүүдийг судалсан. Шинэ сонгодог макро экономиксийн эсрэг шинэ Кейнсчдийн дайралт нь урт хугацаанд инфляци мөнгөний үзэгдэл гэдгийг хүлээн зөвшөөрдөг зах зээл үргэлж тэнцвэртэй байх таамаглалд төвлөрдөг. Шинэ Кейнсчдийн богино хугацаанд үнэ ба цалингийн уян хатан бус байдал нь цэсний жижиг зардал, хөшүүн цалин ба үнийн өөрчлөлт зэрэг хүчин зүйлсээр тайлбарлагдах боломжтой байдаг. Олон пүүсийн хувьд тухайлбал бага инфляцитай орчинд эрэлтийн гэнэтийн шок бүрд үнээ тасралтгүй өөрчлөөд байх нь их зардалтай юм (Mankiw, 985). Өөр нэг аргумент нь аливаа нэг бүтээгдэхүүний үнэ (эсвэл цалин) ойр ойрхон өөрчлөгдөөд байгаа үед ч гэсэн уян хатан бус байдал нь үнийн ерөнхий түвшин зохицон өөрчлөгдөх үйл явцыг удаашруулдаг байх боломжтой 6. Үнэ тасралтгүй өөрчлөгдөж байдаг үнэ хаялцуулах худалдааны зах зээл дээр үнэ уян хатан бус гэдэг санааг ашиглах боломжгүй нь илэрхий юм. Эцсийн бүтээгдэхүүний үнэд зарим нэг хязгаарлалт тавибал нийт эрэлтийг өөрчлөлтийг бий болгодог завсрын орцуудын зардлыг өөрчлөхөд хүргэдэг (Taylor, 998). Цалин, үнийн синхрончлогдоогүй, тасралттай зохицуулалт нь гипер болон өндөр инфляцитай эдийн зааг дах төгс бус өрсөлдөөний нөхцөлд үүсдэг..3. Шинэ неоклассик синтез 99 оны эхэн үеэс бизнес мөчлөг болон үнийн чиг хандлагын гол мөн чанар дээр шинэ Кейнсчүүд болон шинэ сонгодог эдийн засагчдын цохон тэмдэглэдэг зүйлсийн гол ялгаа багасч, макро эдийн засгийн орчин үеийн асуудал болж байгаа шинэ неоклассик синтез үүсч хөгжөөд байна 7. 5 George Akerlof, Janet Yellen, Joseph E.Stiglitz, Robert J.Gordon, John Taylor, N.Gregory Mankiw, Guillermo Galvo, Olivier Blanchard, Julio Rotemberg 6 Энэхүү үндэслэлийн талаар Nadiri (987), Taylor (998) ажлуудаас харж болно 7 Энэ талаар Goodfreind, King (997), Woodford (999), King () ажлуудаас харж болно 7
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол- Гүүдфрэнд, Кинг (997) нарын эдийн засгийн хэлбэлзлийн тоон шинжилгээний загварын шинэ хувилбар нь дараах хоёр гол элементэд тулгуурласан. Үүнд: - Пүүс, өрх гэрүүдийн хугацаа хооронд оновчлох системтэй зан төлөв болон рационал хүлээлт - Динамик макроэкономиксэд төгс бус өрсөлдөөн, богино хугацааны үнийн зардал ихтэй тохируулга зэргийг нэгтгэж авч үзсэн. Шинэ неоклассик синтезэд, мөнгөнйи буюу эрэлтийн шокууд нь бизнесийн мөчлөгийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл юм. Энэ нь богино хугацаанд үнэ уян хатан бус гэдэг шинэ Кейнсийн таамаглалыг авч үзэж, нэтгэсний үр дүн юм. Гэхдээ шинэ неоклассик синтез нь шинэ сонгодог бодит бизнесийн мөчлөгийн онолын тайлбарласнаар бодит эдийн засгийн үйл ажиллагааг тайлбарлахад бүтээмжийн өөрчлөлт, татварын бодлогын өөрчлөлт буюу харьцангуй үнийн өөрчлөлт зэрэг нийлүүлэлтийн шокууд нь мөн чухал үүрэгтэй гэж үздэг. Кейнсийн болон бодит мөчлөгийн механизмуудыг зарим ялгаатай сувгуудаар холбон тодорхойлсноороо шинэ неоклассик синтез нь маш нүсэр загвар юм. Шинэ неоклассик синтезийн шинэ IS-LM-PC загварт үнийн түвшинг эндоген байдлаар авч үзсэн байдаг. Шинэ неоклассик синтез нь хүлээлтийг мөн инфляцийн үйл явцад маш чухал гэж үздэг боловч мөнгөний бодлогын дүрмээр хүлээлтийг удирдах боломжтой гэж үздэг 8. Кинг ()-ийн ажилд шинэ IS-LM загварын ялгаатай шинж чанар нь гол төлөв байдалд ирээдүйн тухай хамааралтай хүлээлтийн холбоо болон өрх, пүүсүүдийн сонголтын асуудлаас үүдэлтэй асуудлуудыг хамааруулан авч үзсэн байдаг. IS муруй нь хэрэглээний орчин үеийн онолын гол хамаарлыг агуулсан, бодит хүүгийн түвшинд хүлээгдэж буй гарцын өсөлт хэрхэн нөлөөлөхийг харуулдаг. Загварын нийт нийлүүлэлтийн буюу Филлипсийн муруйн бүрэлдэхүүн нь үйлдвэрлэлийн зөрүү болон хүлээгдэж буй инфляци, өнөөгийн инфляцийн хамаарлыг харуулдаг. Энэ хамаарал нь үнийн зөвшөөрөгдсөн утгатай зохицож байгаа стохастик боломжуудын хязгаарлалт болсон монополийн үнийн шийдвэрийг илэрхийлнэ... Инфляцийн улс төрийн шинэ макроэкономикс Дээр авч үзсэн онолууд нь инфляцид нөлөөлөгч макро эдийн засгийн хүчин зүйлс болох мөнгөний хүчин зүйлс, бодит гэнэтийн өөрчлөлт, инфляцийн инерц зэрэг үзүүлэлтүүдэд голлон анхаарч, харин инфляци үүсэхэд эсвэл үйл явцыг хурдасгахад чухал үүрэгтэй байдаг соёл, улс төрийн үйл явц, институци зэрэг эдийн засгийн бус хүчин зүйлсийг орхигдуулсан байдаг. Инфляцийн гол 8 Goodfriend, King (997) нарын Economists working within the synthesis of the 96s were pessimistic about taming inflation, viewing inflation as having a momentum of its own and fluctuating with unmanageable shifts in the psychology of price setters өгүүллээс харж болно 7
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ шалтгаан болж байгаа улсын төсвийн алдагдал нь магадгүй хэсэгчилсэн болон бүрэн байдлаар улс төрийн үйл явцын нөлөө, засгийн газрын төсөв дэх лоббийн үйл ажиллагаануудаас хамаардаг байж болзошгүй юм. Шинэ улс төрийн эдийн засагчид шийдвэр гаргагчдын бодлогын сонголтын улс төрийн мөн чанарыг судалдаг. Шинэ улс төрийн эдийн засагчдын ном бүтээлд сонгуулийн хугацаа, бодлого боловсруулагчдын хэрэгжилт, биелэлт, улс төрийн тогтворгүй байдал, бодлогын итгэл үнэмшил, нэр хүнд, төв банкны хараат бус байдал, инфляцийн үйл явц өөртөө нөлөөлөх байдал зэргийг сонирхох шинэхэн хандлага бий болж байна 9..5. Инфляцид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг ангилах нь Эдийн засгийн нийт систем дэх үнийн түвшин гэдэг нь мөнгөөр илэрхийлэгдсэн бараа, үйлчилгээний харьцангуй үнэ юм. Тиймээс инфляци нь мөнгөний (эрэлтийн талын) болон бодит хүчин зүйлийн (нийлүүлэлтийн талын) харилцан үйлчлэлийн үр дүнд илрэх үзэгдэл юм. Эрэлтийн талын гэнэтийн өөрчлөлтийн үндсэн эх үүсвэр нь байнгын төсвийн алдагдал гэж үздэг. Улсын төсвийн алдагдлын үүрэг болон түүнийг санхүүжүүлэх аргуудыг загварчлах нь эдийн засагчдад тулгардаг гол сорилтуудын нэг юм. Засгийн газрын орлогын бодит өртөгт инфляциас зугтсан нөлөөлөл, хариу үйлдлийг зөвшөөрсөн орчин үеийн инфляцийн загваруудад татвар хураалтын хожимдол (Olivera-Tanzi effect)-ыг оруулах, засгийн газрын өрийн бодит өртгийг (inflation tax) тооцох аргууд хамаарах ба санал болгож буй загварын бүтэц нь нилээд нүсэр болдог. Бодит шокуудаас үүдсэн инфляцийн судалгаа нь технологийн экономикс, урт хугацааны өсөлтийн онол, ханшийг тодорхойлогч онолууд, бүтээмжийн сөрөг гэнэтийн өөрчлөлт, импортын түүхий эд материалтай холбоотой стагфляцийн харьцангуй үнийн гэнэтийн өөрчлөлт, дотоодын валютын сулралт зэрэгтэй холбон авч үздэг. Үнийн динамикд хүлээлт, үнэ ба цалингийн уян хатан бус байдал, эдийн засаг дах боломжит индексчлэлийн туршлага зэрэг нөлөөлдөг байж болно. Иймд, эдгээр инерцийн хүчин зүйлс нь инфляцийг тайлбарлагч хүчин зүйлсийн гурав дах бүлэг үзүүлэлт болдог. Инфляцийг тайлбарлагч дараагийн бүлэг хүчин зүйл нь шинэ улс төрийн макро экономиксийн үзүүлэлтүүд юм. Инфляцийн динамикийг илүү бодит байдалтай ойрхон загварчлахын тулд улс төрийн үйл явц буюу институцийн үүргийг тодорхой авч үзэх ёстой юм. Инфляцийн учир шалтгааны талаарх дээрх онолын үзэл санаануудын ихэнх нь санхүүгийн зах зээлийг өндөр хөгжилтэй, 9 Энэ талаар Alesina (997) болон Drazen () ажлуудаас харж болно 73
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол- хууль, журам сайн хэрэгждэг гэсэн таамаглалд үндэслэдэг. Гэвч энэ нь өндөр инфляцитай хөгжиж буй олон орнуудын байдалтай нийцдэггүй. Тиймээс экономикс дэх улс төрийн буюу институцийн хандлага нь тухайн эдийн засаг дах институцийн, улс төрийн, соёлын өөрчлөлтийг авч үзэх хэрэгтэй хэмээн зөвлөдөг бөгөөд үүнтэй уялдуулан өндөр инфляцийг тайлбарлахын тулд загварыг илүү сайжруулах хэрэгтэй гэж үздэг. Товчхондоо дүгнэвэл, эрэлтийн гэнэтийн өөрчлөлтүүд, нийлүүлэлтийн гэнэтийн өөрчлөлтүүд, инерцийн хүчин зүйлс, улс төрийн үйл явц гэсэн дөрвөн бүлэг хүчин зүйлсийн нийлмэл, динамик харилцан үйлчлэлээр инфляцийг тайлбарладаг байна. III. ИНФЛЯЦИЙН ЭМПИРИК СУДАЛГААНЫ ТОЙМ Монголын инфляцид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн талаар сүүлийн үед Л.Даваажаргал (3), Л.Дөлгөөн, Н.Амар (), Б.Мөнхзул () нар судалсан байна. Л.Даваажаргал (3) нь шатахууны үнийн инфляцид үзүүлэх нөлөөг судлахдаа хэрэглээний үнийн индексийн сагс (ХҮИС)-ны бүтээгдэхүүн бүрийн хувьд шатахууны үнийн шок хэрхэн нөлөөлж байгааг судалсан. Судалгааг FAVAR загварыг ашиглан 5. сараас. сарын ХҮИС-ны 87 нэр төрлийн бараа, үйлчилгээний үнийн индексийн мэдээлэлд тулгуурлан хийсэн байна. Судалгааны үр дүнд, шатахууны үнийн өөрчлөлт нь ХҮИС-ны 9 гаруй хувьд нөлөөлж, харин орчим хувьд нөлөөлөөгүй байна гэж дүгнэжээ. Хүнсний бараа, тээвэр, эм тариа эмнэлгийн үйлчилгээ, боловсролын үйлчилгээ, зочид буудал, нийтийн хоол, дотуур байрны бүлгийн индексүүд их мэдрэмжтэй байна. Харин холбооны бүлгийн үнийн индекс болон техник технологийн хөгжлөөс хамаардаг зарим бараа, үйлчилгээний үнийн индекс зэрэг нь шатахууны үнээс мэдрэмтгий бус гэж дүгнэсэн байна (Л.Даваажаргал, 3). Л.Дөлгөөн, Н.Амар () нар төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш болон импортын үнийн дотоодын бараа, үйлчилгээний үнэд үзүүлэх шууд ба шууд бус нөлөөг судалсан. Судалгаанд -3 оны ХҮИС-ны 39 бүтээгдэхүүний үнийн индексийн сарын мэдээлэл болон бүтцийн вектор авторегрессив загвар (SVAR)-ыг ашигласан байна. Судалгааг хийхдээ ХҮИС-ыг төрөөс зохицуулалттай, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт хамрагдсан, импортын болон бусад дотоодын бараа үйлчилгээ гэсэн дөрвөн бүлэгт хуваан авч үзэж валютын ханшийн инфляцид үзүүлэх шууд ба шууд бус нөлөөг үнэлсэн. Судалгааны үр дүнгээр валютын ханшийн өөрчлөлтөөс үүдэлтэй импортын барааны үнийн өсөлт нь инфляцид шууд болон завсрын бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт, орлох бүтээгдэхүүний эрэлтийн өсөлт зэргээс хамааран дотоодын инфляцид шууд бус замаар нөлөөлдөг гэж дүгнэжээ. Шууд сувгийн нөлөө 7
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ харьцангуй бага, шууд бус сувгийн нөлөө харьцангуй өндөр гэж дүгнэсэн байна (Л.Дөлгөөн & Н.Амар, ). Б.Мөнхзул () нь валютын ханшийн инфляцид үзүүлэх тэгш хэмт болон тэгш хэмт бус нөлөөг илрүүлэх зорилгоор судалжээ. Ингэхдээ - оны мэдээллийг ашиглан SVAR загварыг үнэлсэн байна. Судалгааны үр дүнд, нэрлэсэн ханш жилд хувиар сулрахад - сарын дараа жилийн инфляцийг.5 хувиар өсгөдөг гэсэн тэгш хэмт нөлөө гарсан бол, тэгш хэмт бус үнэлгээгээр ханшийн сулралт инфляцийг өсгөдөг боловч ханшийн чангаралт инфляцийг бууруулах нөлөөгүй байна гэж дүгнэжээ. Олон улсын түвшинд инфляцид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн талаар маш олон судалгааны ажлууд байдаг боловч дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн талаарх судалгааны ажлууд харьцангуй ховор байдаг байна. Ерөнхийдөө инфляцид нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээг хийхдээ макро эдийн засгийн инфляцийг тайлбарлагч онолын урсгал, загваруудад тулгуурлан нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг тодорхойлдог бөгөөд тэдгээрийн ач холбогдолтой эсэхийг шалгахдаа эконометрикийн VAR, SVAR, VECM зэрэг загваруудыг өргөн ашигладаг байна. Судалгааны үр дүнгүүдээс харахад мөнгөний бодлого, сангийн бодлого, нийт үйлдвэрлэл, инфляцийн хүлээлт, үйлдвэрлэлийн ахиу зардал, валютын ханш, гадаад улс орны эрэлт, бараа, үйлчилгээний үнэ зэрэг нь инфляцид нөлөөлдөг нийтлэг хүчин зүйлс байна. Тухайлбал, Дизай () Ираны инфляци болон дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээг хоёр загварт үндэслэн вектор алдаа засварлах загвар (VECM)-аар үнэлгээг хийсэн байна. Эхний загварт үнийн ерөнхий түвшин нь худалдаалагдах болон худалдаалагдахгүй секторын үнийн түвшнээр тодорхойлогдоно гэж үзээд инфляци нь валютын ханш, гадаадын үнэ, мөнгөний нийлүүлэлт, нийт үйлдвэрлэл, өмнөх үеийн үнэ зэргээс хамаарна гэж тодорхойлжээ. Хоёр дах загварт нийт үйлдвэрлэлийг газрын тосны үйлдвэрлэл ба бусад гэж хоёр хуваах замаар инфляци нь газрын тосны үнийн өсөлт, үйлдвэрлэлийн өсөлт, бусад салбарын өсөлт, мөнгөний нийлүүлэлт зэргээс хамаарна гэж үзжээ. Судалгааны үр дүнд эхний загвараар гадаадын үнэ, ДНБ, валютын ханш зэрэг нь Ираны дотоодын үнэд чухал нөлөөтэй гэж гарчээ. Хоёрдугаар загвараар, мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлт, газрын тосны үйлдвэрлэлийн өсөлт, бусад үйлдвэрлэлийн өсөлт Ираны инфляцид урт хугацаанд нөлөөтэй гэж дүгнэжээ (Dizaji, December ). Крзнар () нь дотоодын инфляцийн түвшний динамикийг тайлбарлах зорилгоор Хорватын эдийн засгийн бүтцийн шинж чанарыг тодорхойлох Шинэ Кейнсийн Филлипсийн муруйг моментийн ерөнхий арга (GMM)-ыг ашиглан үнэлсэн. Филлипсийн муруйн хэд хэдэн хэлбэрийн үнэлгээний үр 75
Монголбанк Судалгааны ажил Товхимол- дүнгээс Шинэ Кейнсийн Филлипсийн муруйн холимог хэлбэр нь дотоодын инфляцийн динамикийг бусад хэлбэрүүдээс илүү сайн тайлбарлаж байна гэж үзжээ. Филлипсийн муруй нь ахиу зардал, хүлээгдэж буй инфляциас гадна өнгөрсөн үеийн инфляцийг агуулсан байвал Шинэ Кейнсийн Филлипсийн муруйн холимог хэлбэр гэж нэрлэдэг. Энэ муруй нь үнийг өөрчилж чадах хоёр төрлийн оролцогчийн оновчтой шийдвэрийн үр дүн байдаг. Нэгдүгээр төрлийн оролцогч нь Калвогийн загварт тусгаснаар ирээдүйг харан шийдвэр гаргадаг, нөгөө төрөл нь өнгөрсөн үеийн инфляцийн мэдээлэл дээр тулгуурлан шийдвэр гаргадаг буюу өнгөрсөнд үндэслэн шийдвэр гаргадаг гэсэн хоёр төрөл байна гэж үзсэн. Судалгааны үр дүнд өнгөрсөн болон ирээдүйн инфляци, үйлдвэрлэлийн бодит ахиу зардал, мөн гадаадын үнэ зэрэг нь дотоодын инфляцийн хандлагыг тайлбарлагч гол хүчин зүйл байна гэж дүгнэжээ (Krznar, November ). Бодит ахиу зардлыг макро түвшинд ДНБ-ий зөрүүгээр хэмжсэн бөгөөд инфляцийн хүлээлтийг GMM-ын үнэлгээний нөхцөлт моментуудаар төлөөлүүлэн авдаг. Үүнээс өмнө олон судлаачид Шинэ Кейнсийн Филлипсийн муруй нь инфляцийн динамикийг тайлбарлаж байна гэдгийг АНУ, Европын холбоо, болон бусад олон улсын хувьд судалгааны үр дүнгээр харуулсан байдаг. Тухайлбал, Гали ба Гэртлэр (999), Сбордон (), болон Нэсон ба Смит (8) нар АНУ-ын хувьд, Гали, Гэртлэр, ба Лопез-Салидо () болон Мак-Адам ба Уиллиам (3) нар Европын холбооны хувьд, Гали ба Лопез-Салидо () Испанийн хувьд, Балакришмэн ба Лопез-Салидо () Их Британийн хувьд, Рибон () Израйлын хувьд, Мэнихэрт (8) Унгарын хувьд, Цэспэдэс, Охоа ба Сото (5) Чилийн хувьд, Рамос- Франсиа ба Торрес Гарсиа (6) Мексикийн хувьд, Дэбусинкас ба Куликов (7) Эстони, Латви, Литвийн хувьд тус, тус судалсан байна. Алмоунсор () Йемений инфляцийн динамикд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг гурван ялгаатай аргачлал (нэг тэгшитгэлийн загвар, SVAR, VECM) ашиглан судалсан байна. Судалгааны үр дүнгээр олон улсын үнийн шокууд, валютын ханшийн сулрал, дотоодын эрэлтийн шокууд, мөн мөнгөний бодлого зэрэг үзүүлэлтүүдээр инфляцийн динамикийг тайлбарлаж байна гэж дүгнэсэн. Богино хугацаандаа олон улсын үнэ, валютын ханш нь инфляцийг хамгийн ихээр хэлбэлзүүлэгч хүчин зүйлс гэсэн үр дүн гарсан бол, дунд хугацаанд мөнгөний нийлүүлэлт болон дотоодын эрэлт дэх дотоодын шокууд инфляцийг хамгийн их хэлбэлзүүлэгч хүчин зүйл гэж үзжээ (Almounsor, June ). Туан Фан () нь Вьетнам улсын инфляцид нөлөөлөгч макро хүчин зүйлсийг тодорхойлохын тулд 996- оны улирлын өгөгдлийг ашиглан VAR болон SVAR загварыг үнэлсэн. Үнэлгээг хийхдээ SVAR загвар дээр дөрвөн төрлийн хязгаарлалт тавих замаар үнэлгээний тогтвортой байдлыг шалгасан байна. Судалгааны үр дүнгээр мөнгөний бодлогын шок нь инфляцид 76
Дотоодын үнэд нөлөөлөгч хүчин зүйлсийн шинжилгээ нөлөөтэй, дотоодын хувьсагчид дундаас бодлогын хүүний түвшин инфляцийн хэлбэлзлийг тайлбарлахад чухал үүрэгтэй, худалдааны түншлэгч орнуудын ДНБ болон үнүүд Вьетнамын инфляцид хүчтэй нөлөөтэй байна гэсэн дүгнэлт хийжээ (Phan, April, ). Алайн Кабунди () нь Угандагийн инфляцид урт болон богино хугацаанд нөлөөлөгч гол хүчин зүйлсийг ECM загварыг ашиглан 999.-. сарын хоорон дах өгөгдлийн хувьд тодорхойлсон. Загвар нь гадаад ба дотоод хувьсагчид багтсан мөнгөний тооны онолд суурилсан байна. Судалгааны үр дүнгээр гадаад ба дотоод хүчин зүйлс хоёул Угандагийн инфляцийн динамикийг тайлбарлаж байна гэж дүгнэжээ. Урт хугацаанд мөнгөний нийлүүлэлт, дэлхийн хүнсний үнэ, ХАА салбар дах дотоодын нийлүүлэлт болон эрэлтийн нөлөө нь Угандагийн инфляцийг тодорхойлогч гол хүчин зүйл байсан. Харин мөнгөний өсөлт, дэлхийн хүнсний үнэ, эрчим хүчний үнэ, дотоодын хүнсний үнэ нь инфляцид богино хугацааны нөлөөтэй байжээ (Kabundi, ). Вүүн Гюу Чой Еи Вэн () нар АНУ-ын 959-9 оны өгөгдөл дээр SVAR загвар ашиглан мөнгөний бодлогын хариу үйлдлийг үнэлж, түүнээсээ Тейлорын дүрмүүдийг олж тогтоосон байна. Эдгээр Тейлорын дүрмүүд нь ялгаатай бүтцийн шокуудад үзүүлэх бодлогын хариу үйлдлийн динамик мөн чанарыг илэрхийлж байсан. АНУ-ын мөнгөний бодлого нь нийлүүлэлтийн шокуудаас илүүтэй эрэлтийн шокуудад хугацааны туршид илүү хариу үзүүлдэг бөгөөд үйлдвэрлэлийн өсөлтөөс илүүтэй инфляцид илүү эрчимтэй хариу арга хэмжээ авдаг гэдгийг тогтоожээ. Бодлогын үнэлэгдсэн динамик коэффициентүүд нь 979 оноос өмнө бодлогын арга хэмжээ огцом шилжих байдлаар авдаг байсан бол, 979 оноос хойш аажмаар бодлогын арга хэмжээ авдаг хэв маягтай болсныг харуулсан (Choi & Wen, January, ). Гатинги () нь Кенийн инфляцийг 5-3 оны өгөгдлийг ашиглан ARIMA болон VAR загваруудаар загварчилсан. VAR загвараар мөнгөний нийлүүлэлт, Мурбан газрын тосны үнэ, валютын ханшийн инфляцид үзүүлэх нөлөөг тодорхойлохыг зорьсон. Дөрвөн хувьсагчийн хувьд урт хугацааны хамаарал (cointegration) байгаа эсэхийг шалгахад хувьсагчид инфляцитай 5%- ийн итгэх түвшинд коинтегретэд байсан. Иймд VECM үнэлж, үнэлгээний үр дүнд хувьсагчдаас инфляци руу урт хугацааны хамаарал байхгүй, мөнгөний нийлүүлэлт ба валютын ханш богино хугацаанд нөлөөгүй, харин хожимдолтой Мурбан газрын тосны үнэ инфляцид богино хугацааны нөлөөтэй байна гэж дүгнэжээ (Gathingi, July, ). Лунгани ба Свагел () нар Африк, Ази, Газрын дунд тэнгис, Өмнөд Америкийн 53 хөгжиж буй улсын 96-998 оны өгөгдлийг ашиглан инфляцийг судалсан. Уг судалгаа нь валютын ханшийн дэглэм ба инфляцийн эх үүсвэр 77