Στάσεις Ελλήνων φοιτητών απέναντι στη μετανάστευση: Ο ρόλος της αίσθησης ασφάλειας, της προσωπικής ευημερίας και της εθνικής ταυτότητας Μ. Ντάλλα, B. Παυλόπουλος, & Φ. Μόττη-Στεφανίδη Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών 7ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ 3-6 Δεκεμβρίου 2009, Σπάρτη
Σκοπός της μελέτης Βασικός στόχος της παρούσας μελέτης ήταν η διερεύνηση της έννοιας της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας και πώς αυτή σχετίζεται με: την αίσθηση της εθνικής ταυτότητας, τις στάσεις απέναντι στη μετανάστευση (οικονομικές και πολιτισμικές συνέπειες), και την αίσθηση ασφαλείας και ευημερίας (κοινωνική και προσωπική).
Μετανάστευση Η Ελλάδα έχει μετατραπεί τις τελευταίες δεκαετίες σε πλουραλιστική κοινωνία, καθώς έχει υποδεχτεί μεγάλο ποσοστό μεταναστών από χώρες των Βαλκανίων, της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και από χώρες της Αφρικής και της Ασίας (ΕΣΥΕ, 2001). Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι παλιννοστούντες: οι Έλληνες Πόντιοι, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης αφού εγκατέλειψαν τον Μικρασιατικό Πόντο μετά την επικράτηση των Νεοτούρκων στις αρχές του 20ου αι., και οι Βορειοηπειρώτες, οι οποίοι ενσωματώθηκαν στο αλβανικό κράτος μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (Κασιμάτη, 2003).
Έρευνα για τη μετανάστευση Η έρευνα για τη μετανάστευση έχει επικεντρωθεί κυρίως στις διεργασίες επιπολιτισμού των μεταναστών /παλιννοστούντων (π.χ. Γεώργας & Παπαστυλιανού, 1993. Μπεζεβέγκης & Παυλόπουλος, 2008) και των παιδιών τους (π.χ. Μόττη-Στεφανίδη & συν., 2006, 2007, 2008) ή σε ζητήματα που σχετίζονται με τις προσλαμβανόμενες διακρίσεις των μη κυρίαρχων πολιτισμικών ομάδων (π.χ. Pavlopoulos, Motti- Stefanidi, Obradović, & Masten, 2006).
Επιπολιτισμός της κυρίαρχης ομάδας Ωστόσο, η μετανάστευση αποτελεί σημαντική πηγή επιπολιτισμού και για τους ανθρώπους που ανήκουν σε κυρίαρχες πολιτισμικές ομάδες (Redfield, Linton, & Herskovits, 1936). Βασικά ζητήματα επιπολιτισμού της κυρίαρχης ομάδας αφορούν: την πολυπολιτισμική ιδεολογία, την αντίληψη της εθνικής ταυτότητας, την αίσθηση της ασφάλειας και τις απειλές στην ταυτότητα, την κοινωνική και προσωπική ευημερία, κ.ά. (Berry & Kalin, 2000. Χρυσοχόου, 2005).
Πολυπολιτισμική ιδεολογία Περιγράφει διεργασίες αφομοίωσης της διαφορετικότητας και προσαρμογής της κυρίαρχης ομάδας σε μια πραγματικότητα, η οποία είναι πολιτισμικά ανομοιογενής (Berry, Kalin & Taylor, 1977). Η εναρμόνιση των μεταναστών μπορεί να επιτευχθεί όταν η κυρίαρχη κοινωνία είναι περιεκτικώς ανοικτή και προσανατολίζεται προς την πολιτισμική ποικιλομορφία. Η τακτική της αφομοίωσης αντιστοιχεί συχνά στην παραδοσιακή αντίληψη πως οι μετανάστες πρέπει να συγχωνευτούν στη χώρα υποδοχής, να υιοθετήσουν την ταυτότητα και τον πολιτισμό της. Σε ορισμένες περιπτώσεις η κυρίαρχη ομάδα οδηγεί στη γκετοποίησηδιαχωρισμό των μεταναστών, έτσι ώστε να διατηρούν απόσταση και να μην επηρεαστούν ή «μολυνθούν» από τη μειονοτική ομάδα. Μια άλλη στρατηγική είναι αυτή της ανομίας: τα μέλη της χώρας υποδοχής υποστηρίζουν ότι οι μετανάστες δεν μπορούν πουθενά να ανήκουν ή να ενσωματωθούν στη χώρα υποδοχής ως ισότιμα μέλη, με αποτέλεσμα να επιθυμούν την απέλασή τους (Bourhis, Barrette, El-Geledi, & Schmidt, 2009).
Ψυχολογικές προϋποθέσεις της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας Βασική ψυχολογική προϋπόθεση για την αποδοχή διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων είναι η οικονομική και η πολιτισμική ασφάλεια. Απειλές στην οικονομική δύναμη και την ευημερία της ομάδας (ρεαλιστικές απειλές) καθώς και συμβολικές απειλές στην ταυτότητα, τις αξίες της κυρίαρχης ομάδας (Stephan & Stephan, 2000) έχουν συσχετιστεί με την απόρριψη της ιδέας της πολυπολιτισμικότητας (Berry, 2009) και της εναρμόνισης των μεταναστών.
Εθνοκεντρισμός Επίσης, ο εθνοκεντρισμός συνδέεται με αρνητικές στάσεις προς την εξωομάδα. Ο εθνοκεντρισμός ως οικουμενικό σύνδρομο συμπεριφοράς περιλαμβάνει όλα τα θετικά συναισθήματα που συνδέουν τα άτομα τόσο με την ομάδα στην οποία ανήκει, όσο και τις υπόλοιπες ομάδες που πλαισιώνουν την ομάδα αυτή (LeVine & Campbell, 1972).
Ερευνητικά ερωτήματα 1. Πώς αντιμετωπίζουν οι φοιτητές την εθνική τους ταυτότητα και πώς ιεραρχούν διάφορες κοινωνικές ομάδες; 2. Πώς αντιμετωπίζουν την πολυπολιτισμικότητα και τη μετανάστευση; (συνέπειες, αίσθηση ασφάλειας και απειλής) 3. Ποια είναι η σχέση της πολυπολιτισμικότητας με την αίσθηση της εθνικής ταυτότητας, τις αντιλήψεις σχετικά με τις συνέπειες της μετανάστευσης και την αίσθηση κοινωνικής και προσωπικής ασφάλειας;
Δείγμα (Ν = 218 φοιτητές) Φύλο 112 (51,4%) αγόρια 108 (48,6%) κορίτσια Ηλικία (σε έτη) Μ.Ο. = 22,3 Τ.Α. = 4,2 min = 18,0 max = 48,0
Μετρήσεις Εθνικής Ταυτότητας Θερμόμετρο στάσεων (Berry & Kalin, 2000) Συμπλήρωσε έναν αριθμό μεταξύ 0 100 για να δείξεις τη στάση σου απέναντι στους: 1. Έλληνες 2. Αλβανούς 3. Πόντιους 4. Ρώσους 5. Βορειοηπειρώτες 6. Βούλγαρους 7. Άραβες 8. Αφρικανούς 9. Ασιάτες 10. Υπηκόους χωρών Δ. Ευρώπης Κλίμακα Εθνικής Ταυτότητας (Μόττη-Στεφανίδη & συν., 2006) Αίσθηση του ανήκειν (3 προτ., α=0.89) Έχω έντονα την αίσθηση του ανήκειν σε αυτή την ομάδα Καταλαβαίνω καλά τη σημασία ένταξης σε αυτή την ομάδα Αναζήτηση ταυτότητας (3 πρτ.,α=0.82) Έχω αφιερώσει χρόνο αναζητώντας πληροφορίες για το έθνος μου, την ιστορία, τις παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμά του Συχνά έχω κάνει πράγματα που θα με βοηθήσουν να κατανοήσω καλύτερα την εθνική μου καταγωγή
Μετρήσεις στάσεων (Berry & Kalin, 2000) Πολυπολιτισμική Ιδεολογία Αφομοίωση (3 προτ., α=0.72) Να ξεχάσουν την εθνική και πολιτισμική τους προέλευση Να συμπεριφέρονται όπως εμείς οι Έλληνες Εναρμόνιση (4 προτ., α=0.69) Να διατηρήσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά Να γνωρίσουμε τα έθιμα και την κληρονομιά των μεταναστών Ανομία, αλλοτρίωση (3 προτ., α=0.58) Η ενότητα αποδυναμώνεται από τους ανθρώπους με διαφορετική πολιτισμική προέλευση Συνέπειες της μετανάστευσης Απώλεια ταυτότητας (4 προτ., α=0.83) Η μετανάστευση τείνει να απειλεί τον πολιτισμό μας Η μετανάστευση κάνει τους ανθρώπους να χάσουν τον πολιτισμό τους Ανεργία (5 προτ., α=0.82) Οι μετανάστες παίρνουν τις δουλειές από τους Έλληνες Όσο περισσότεροι μετανάστες, τόσο μεγαλύτερη η αύξηση της ανεργίας Εγκληματικότητα (2 προτ., α=0.81) Η μετανάστευση αυξάνει το επίπεδο της εγκληματικότητας
Κοινωνική και προσωπική ασφάλεια Αίσθηση ασφάλειας (Stephan & Stephan, 2000) Απειλή κοινωνικής ευημερίας (4 προτ., α=0.72) Οι πιθανότητες που έχει κάποιος να τον ληστέψουν και να του επιτεθούν είναι όλο και περισσότερες Απειλή πολιτισμικής ταυτότητας (4 προτ., α=0.71) Με ανησυχεί μήπως χάσω την πολιτισμική μου ταυτότητα Διαφθορά (3 προτ., α=0.50) Η κοινωνία μας είναι διεφθαρμένη και κινδυνεύει να βυθισθεί σε χάος Προσωπική ευημερία (Pavot, & Diener, 1993) 5 προτ., α=0.90 Γενικά, μπορώ να πω ότι η ζωή μου είναι αυτή που ονειρευόμουν. Οι συνθήκες της ζωής μου είναι εξαιρετικές. Είμαι ικανοποιημένος/η με τη ζωή μου. Μέχρι τώρα έχω τα σημαντικά πράγματα που θέλω στη ζωή μου. Αν μπορούσα να ξαναζήσω τη ζωή μου, δεν θα άλλαζα σχεδόν τίποτα.
1o ερευνητικό ερώτημα 1. Πώς αντιμετωπίζουν οι φοιτητές την εθνική τους ταυτότητα και πώς ιεραρχούν διάφορες κοινωνικές ομάδες;
Συναισθήματα και στάσεις σε σχέση με την εθνική ταυτότητα 5 4 3 2 1 Αί σθηση ανήκει ν Αναζήτηση ταυτότητας
Έλληνες Δ. Ευρώπη Πόντιοι Αφρικανοί Ρώσοι Ασιάτες Β.Hπειρώτες Άραβες Βούλγαροι Αλβανοί Ιεράρχηση διαφόρων κοινωνικών ομάδων 90 80 70 60 84,1 74,5 71,3 62,5 61,5 60,1 59,6 58 53 50 43,1 40 30 20 10 0
Συνοπτικά Οι Έλληνες φοιτητές έχουν θετική αίσθηση της εθνικής τους ταυτότητας και εκτιμούν πολύ θετικά τη δική τους πολιτισμική ομάδα. Οι Ευρωπαίοι και οι Πόντιοι κατατάσσονται στη ίδια κατηγορία με θετική εκτίμηση, δεύτερη στη ιεραρχία μετά τους Έλληνες. Η αξιολόγηση άλλων εθνικοπολιτισμικών ομάδων (Αφρικανοί, Ρώσοι, Ασιάτες, Βορειοηπειρώτες, Άραβες και Βούλγαροι) δεν είναι ούτε θετική ούτε αρνητική. Η στάση απέναντι στους Αλβανούς είναι εξαιρετικά αρνητική, F(9, 200)=41,06, p<0,001, η 2 =0,65.
2 ο ερευνητικό ερώτημα Πώς αντιμετωπίζουν οι φοιτητές την πολυπολιτισμικότητα και τη μετανάστευση; (συνέπειες, αίσθηση ασφάλειας και απειλής) Πολυπολιτισμική ιδεολογία Αφομοίωση Εναρμόνιση Πολιτισμική αλλοτρίωση F η 2 2,32γ 3,60α 3,22β 141,6*** 0.57 Συνέπειες της μετανάστευσης Απώλεια ταυτότητας Ανεργία Εγκληματικότητα F η 2 2,61γ 2,87β 3,41α 91,5*** 0.47 Αίσθηση ασφάλειας Κοινωνική Προσωπική Απώλεια Διαφθορά F η 2 ευημερία ευημερία ταυτότητας 2,15δ 3,54β 2,50γ 3,77α 222,8*** 0.76
Συνοπτικά Πολυπολιτισμική ιδεολογία - Οι Έλληνες προτιμούν ως στρατηγική επιπολιτισμού για τους μετανάστες την εναρμόνιση. - Ωστόσο, η στάση τους δεν είναι απόλυτα ξεκάθαρη, καθώς η περιθωριοποίηση των μεταναστών καταλαμβάνει την δεύτερη προτιμώμενη στρατηγική. Συνέπειες της μετανάστευσης - Η εγκληματικότητα θεωρείται από τις πρώτες αρνητικές συνέπειες της μετανάστευσης. - Ακολουθεί η ανεργία και στο τέλος, οι επιδράσεις στην πολιτισμική ταυτότητα.
Αίσθηση ασφάλειας Υψηλότερη ανασφάλεια προκαλεί η διαφθορά και το χαμηλό επίπεδο κοινωνικής ευημερίας. Η απειλή σχετικά με την απώλεια της πολιτισμικής ταυτότητας είναι χαμηλή. Παρόλα αυτά, το επίπεδο ικανοποίησης των φοιτητών από τη ζωή τους είναι σχετικά υψηλό.
3ο ερευνητικό ερώτημα Ποια είναι η σχέση της πολυπολιτισμικότητας με την αίσθηση της εθνικής ταυτότητας, τις αντιλήψεις σχετικά με τις συνέπειες της μετανάστευσης και την αίσθηση κοινωνικής και προσωπικής ασφάλειας;
Ιεραρχικές παλινδρομικές αναλύσεις για την πρόβλεψη των διαστάσεων της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας Αφομοίωση Εναρμόνιση Περιθωριοποίηση β β β 1. Φύλο -.04.08 -.03 2. Εθνική ταυτότητα Αίσθηση του ανήκειν.07.03.08 Διερεύνηση.08.01.03 3. Συνέπειες της μετανάστευσης Απώλεια ταυτότητας.26** -.43***.15 Ανεργία.34*** -.27***.15 Εγκληματικότητα -.06 -.07.12 4. Αίσθηση ασφάλειας Κοινωνική ευημερία -.01 -.08 -.16** Απειλή ταυτότητας.09 -.03.23** Διαφθορά -.07.20*** -.05 5. Προσωπική ευημερία -.11*.13** -.08 Συνολικό R 2.39.52.40
Συνοπτικά Εναρμόνιση Χαμηλές πεποιθήσεις για τις συνέπειες της μετανάστευσης στην πολιτισμική ταυτότητα και την αύξηση της ανεργίας. Υψηλή προσωπική ευημερία. Υψηλή διαφθορά. Αφομοίωση Υψηλές πεποιθήσεις για τις συνέπειες της μετανάστευσης στην απώλεια της πολιτισμικής ταυτότητας και την αύξηση της ανεργίας. Περιθωριοποίηση Η αίσθηση της απειλής της ταυτότητας. Χαμηλή κοινωνική ευημερία.
Εν κατακλείδι Ενώ οι φοιτητές έχουν έντονη την αίσθηση της εθνικής τους ταυτότητας, αισθάνονται ότι απειλούνται από την παρουσία άλλων πολιτισμικών ομάδων. Υπάρχει μια σαφής ιεράρχηση των ομάδων, με τους Πόντιους και τους Ευρωπαίους να είναι στην πρώτη κατηγορία και τους Αλβανούς να αξιολογούνται αρνητικά.
Πολυπολιτισμική ιδεολογία Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη των φοιτητών για την εναρμόνιση των μεταναστών στην ευρύτερη κοινωνία. Όσο περισσότερο οι φοιτητές πιστεύουν στις αρνητικές συνέπειες της μετανάστευσης στην οικονομική και πολιτισμική ασφάλεια της χώρας, τόσο πιο πολύ υιοθετούν την πολυπολιτισμική ιδεολογία. Η προσωπική ευημερία παίζει επίσης σημαντικό ρόλο. Η αφομοίωση συνδέεται με αρνητικές συνέπειες της μετανάστευσης στον οικονομικό και πολιτισμικό τομέα, ενώ η περιθωριοποίηση είναι αποτέλεσμα της αβεβαιότητας και απειλές στην ταυτότητα και την ευημερία.
Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα Η έρευνα αφορά σε δείγμα φοιτητών, παρόλα αυτά εξετάζει σημαντικές πτυχές των φαινομένων του επιπολιτισμού, της εθνικής ταυτότητας και της πολυπολιτισμικής ιδεολογίας της κυρίαρχης ομάδας σε μια χώρα που έχει γίνει δέκτης μεγάλου μεταναστευτικού κύματος τα τελευταία 30 χρόνια. Είναι απαραίτητη η διεξαγωγή περαιτέρω έρευνας για την κατανόηση της επίδρασης όλων των παραγόντων που επηρεάζουν την προσαρμογή της κυρίαρχης ομάδας, και ειδικότερα στη χώρα μας, που απαριθμεί πολύ λίγες μελέτες γύρω από αυτό το θέμα.
Προτάσεις για περαιτέρω έρευνα Όσον αφορά την πολιτισμική ταυτότητα, αποτελεί σημαντικό θέμα διερεύνησης και ενίσχυσης, έτσι ώστε να μειωθεί το αίσθημα απειλής από τη παρουσία διαφορετικών πολιτισμικών ομάδων. Όσον αφορά την πολυπολιτισμική ιδεολογία, είναι ένας καινούριος χώρος έρευνας. Για τη βαθύτερη κατανόηση του εννοιολογικού του περιεχομένου και την συσχέτισή του με τη μετανάστευση χρειάζεται περαιτέρω μελέτη.