ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΑΣ Ερευνητικό Έργο: Διερεύνηση των επιπτώσεων της διασποράς αδρανών υλικών στο θαλάσσιο περιβάλλον των βόρειο-ανατολικών ακτών της Κιμώλου DRAFT 27/11/2006 Τεχνική Έκθεση με θέμα: Περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή του ακρωτηρίου Άγιος Γεώργιος (βορειοανατολικές ακτές της νήσου Κίμωλος) από την λειτουργία του λατομείου της ΜΠΕΝΤΟΜΑΙΝ ΑΕ Επιμέλεια: Π. Παναγιωτίδης Αθήνα, Νοέμβριος 2006
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σύνοψη Εισαγωγή Κεφάλαιο Ι: Ρύπανση από διάθεση αδρανών στο θαλάσσιο περιβάλλον Κεφάλαιο ΙΙ: Το φυσικό περιβάλλον στην περιοχή μελέτης Κεφάλαιο ΙΙΙ: Το ανθρωπογενές περιβάλλον στην περιοχή μελέτης Κεφάλαιο V: Εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων Κεφάλαιο IV: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Βιβλιογραφία Σελίδα ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Ακολουθεί σύνοψη απόσπασμα της μελέτης 2
Τεχνική Έκθεση με θέμα: Περιβαλλοντικές επιπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή του ακρωτηρίου Άγιος Γεώργιος (βορειο-ανατολικές ακτές της νήσου Κίμωλος) από την λειτουργία του λατομείου της ΜΠΕΝΤΟΜΑΙΝ ΑΕ Επιμέλεια Π. Παναγιωτίδης ΣΥΝΟΨΗ Ιστορικό της μελέτης. Η παρούσα μελέτη ανατέθηκε στο ΕΛΚΕΘΕ από την εταιρεία «ΜΠΕΝΤΟΜΑΙΝ» τον Μάιο του 2006 και συντάχθηκε βασιζόμενη α) σε πρωτογενή αποτελέσματα αυτοψιών και αναλύσεων δειγμάτων θαλάσσιων οργανισμών και ιζημάτων που συλλέχθηκαν από το ΕΛΚΕΘΕ τον Ιούλιο και τον Σεπτέμβριο του 2006 και β) σε πρωτότυπη σύνθεση δεδομένων από την ερευνητική δραστηριότητα του ΕΛΚΕΘΕ στις Κυκλάδες. Το θαλάσσιο περιβάλλον. Η περιοχή μελέτης, όπου λειτουργεί το λατομείο της εταιρείας «ΜΠΕΝΤΟΜΑΙΝ» βρίσκεται στις βορειο-ανατολικές ακτές της Κιμώλου, μεταξύ του όρμου Πήγαδος και του ακρωτηρίου Γερονικόλα. Ουσιαστικά, πρόκειται για το θαλάσσιο μέτωπο της λατομικής ζώνης μπεντονίτη της Κιμώλου στην οποία διακρίνουμε δύο υπο-περιοχές. Η πρώτη βρίσκεται βόρεια του ακρωτηρίου Άγιος Γεώργιος. Στη χερσαία παράκτια ζώνη της υπάρχουν λατομικές εγκαταστάσεις, σε μεγάλο μέρος η ακτογραμμή είναι διαμορφωμένη τεχνητά και η θαλάσσια παράκτια περιοχή είναι απότομη και προσήνεμη. Η δεύτερη βρίσκεται νότια του ακρωτηρίου Άγιος Γεώργιος, όπου υπάρχει η σκάλα φόρτωσης. Σε μεγάλο μέρος αυτής της υποπεριοχής η ακτογραμμή ορίζεται από την παράκτιο δρόμο και η θαλάσσια παράκτια περιοχή είναι αβαθής και υπήνεμη (όρμος Πράσων). Στην περιοχή μελέτης η θαλάσσια βλάστηση και ο ζωικός κόσμος του βυθού αντιστοιχούν στις δύο καταληκτικές (ανώτερες) βιοκοινωνίες της Μεσογείου: των φωτόφιλων φυκών (διεθνώς AP, από τα γαλλικά Algues Photophiles) σε βραχώδεις βυθούς και των υποθαλάσσιων λιβαδιών Ποσειδωνίας (διεθνώς HP από τα γαλλικά herbier Posidonies). Η βιοποικιλότητα είναι υψηλή. Οι θαλάσσιες μάζες στην ευρύτερη περιοχή παρουσιάζουν ολιγοτροφικά χαρακτηριστικά, δηλαδή χαμηλές συγκεντρώσεις αλάτων αζώτου και φωσφόρου, 3
χαμηλές τιμές χλωροφύλλης-α και υψηλές τιμές οξυγόνου. Το πλαγκτό παρουσιάζει χαμηλή βιομάζα και υψηλή βιοποικιλότητα. Η περιοχή μελέτης έχει περιληφθεί στην πρόταση ολοκληρωμένης διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος στο νησιωτικό σύμπλεγμα Μήλου-Κιμώλου-Πολυαίγου (Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη), που εκπονήθηκε από την ΜΟΜ το 2000 στο πλαίσιο του LIFE Nature, λόγω της σημαντικής παρουσίας της Μεσογειακής φώκιας. Το χερσαίο παράκτιο περιβάλλον. Παρ όλον ότι το αντικείμενο της παρούσας μελέτης είναι το θαλάσσιο περιβάλλον, πρέπει να σημειωθεί ότι στο χερσαίο παράκτιο περιβάλλον εντοπίστηκαν προβλήματα που συνδέονται με την λατομική δραστηριότητα και ενδεχομένως να επηρεάσουν μακροπρόθεσμα και το θαλάσσιο περιβάλλον. Ειδικότερα, αναφέρουμε ότι 1) υπάρχουν εγκαταλειμμένοι σωροί αδρανών από παλαιότερες εκσκαφές, 2) ο παράκτιος δρόμος είναι στρωμένος με τα αδρανή του λατομείου με αποτέλεσμα τα φορτηγά που μεταφέρουν υλικά από το λατομείο προς τη σκάλα να σηκώνουν σκόνη, 3) ο δρόμος βρίσκεται πάνω στην ακτογραμμή με αποτέλεσμα η διάβρωσή του από την επιφανειακή απορροή να καταλήγει στην θάλασσα, 4) στην περιοχή της σκάλας υπάρχει εποχικό τέλμα που προέκυψε από παλαιότερες εκσκαφές και απαιτεί διαμόρφωση ώστε να μην μετατραπεί σε σκουπιδότοπο. Πιθανές επιπτώσεις από τη λειτουργία του λατομείου της «ΜΠΕΝΤΟΜΑΙΝ». Η λειτουργία του λατομείου δεν φαίνεται να έχει άμεσες και βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις στην κατάσταση του θαλάσσιου περιβάλλοντος στην περιοχή που μελετήθηκε. Οι περιβαλλοντική υποβάθμιση εντοπίζεται στο χερσαίο παράκτιο περιβάλλον. Στο μέτωπο του λατομείου, οι επιπτώσεις από παλαιότερες άμεσες απορρίψεις αδρανών υλικών φαίνεται ότι έχουν επανορθωθεί από τη δράση των κυμάτων, που απομακρύνει τα λεπτόκοκκα (λεπτομερή) υλικά στα μεγάλα βάθη, πέρα από την ζώνη ανάπτυξης των υποθαλάσσιων λιβαδιών και των δασών μεγάλων φαιοφυκών. Στον Όρμο Πράσων, λόγω του μικρού βάθους και του υπήνεμου χαρακτήρα της περιοχής, ως πιθανή έμμεση και μακροπρόθεσμη επίπτωση μπορούμε να αναφέρουμε την μεταφορά λεπτόκοκκου υλικού (σκόνης) από παλιές αποθέσεις αδρανών προς τη θάλασσα με τον άνεμο, αλλά και από την ίδια τη διάβρωση αυτού του δρόμου από τα κύματα. Για την περιβαλλοντικά ασφαλή λειτουργία του λατομείου προτείνουμε: 4
Στο μέτωπο του λατομείου να απαγορεύεται η απόρριψη στη θάλασσα αδρανών υλικών. Σημειώνουμε ότι απαιτείται χαρτογράφηση και διατήρηση της νέας ακτογραμμής που σήμερα τείνει να διαμορφωθεί από τη δράση των κυμάτων. Στον Όρμο Πράσα να γίνει κατάλληλη διαμόρφωση των πρανών των εγκαταλειμμένων αδρανών υλικών παλαιοτέρων εξορύξεων, καθώς και δενδροφύτευση των πρανών, ώστε να περιοριστεί η μεταφορά σκόνης. Απαιτείται επίσης η κατάλληλη διαμόρφωση του παράκτιου δρόμου ώστε να μην διαβρώνεται από την θάλασσα. Τα φορτηγά που κινούνται προς τη σκάλα φόρτωσης πρέπει να είναι καλυμμένα ώστε να μην διαφεύγει σκόνη από το φορτίο και να διερευνηθεί η δυνατότητα εναλλακτικής (μη παράκτιας) διαδρομής. Τέλος, για την ολοκληρωμένη και αειφόρο διαχείριση της ευρύτερης περιοχής προτείνουμε να προχωρήσει άμεσα η διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης για την εφαρμογή τoυ σχεδίου που εκπονήθηκε από την ΜΟΜ, μετά από επικαιροποίηση και ένταξη στο πλαίσιο ενιαίου Φορέα Διαχείρισης στο πνεύμα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η διάθεση σε υδάτινους αποδέκτες (ποτάμια, λίμνες, θάλασσα) αδρανών υλικών, έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση μιας σειράς επιπτώσεων στα υδατικά οικοσυστήματα. Πρόκειται για την «μηχανική» ή «φυσική» ρύπανση σε αντιδιαστολή με την χημική ρύπανση που προκαλούν μη αδρανείς ουσίες (λιπάσματα, φυτοφάρμακα, πετρελαιοειδή κλπ) Οι επιπτώσεις της μηχανικής ρύπανσης στο θαλάσσιο περιβάλλον της Μεσογείου μελετήθηκαν λεπτομερώς κατά το δεύτερο ήμισυ του 20 ου αιώνα, όταν κατασκευάστηκάν μαζικά επεκτάσεις θαλασσίων μετώπων πόλεων (π.χ. Marseilles, Αθήνα), αεροδρομίων (π.χ. Nice, Θεσσαλονίκη) και άλλων έργων (π.χ. λιμάνια, τεχνητές ακτές). Η διερεύνηση της διασποράς αδρανών υλικών και των ενδεχόμενων περιβαλλοντικών επιπτώσεων στις βόρειες ακτές της Κιμώλου (όπου υπάρχει λατομική δραστηριότητα από το 1950), ανατέθηκε στο Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας του ΕΛΚΕΘΕ από την εταιρεία «ΜΠΕΝΤΟΜΑΙΝ» τον Μάιο του 2006. 5
Τα πρωτογενή δεδομένα της Τεχνικής Έκθεσης προέρχονται: 1. από πρωτογενή αποτελέσματα αυτοψιών και δειγματοληψιών που πραγματοποιήθηκαν από το ΕΛΚΕΘΕ τον Ιούλιο και Σεπτέμβριο του 2006 και 2. από πρωτότυπη σύνθεση δεδομένων του ΕΛΚΕΘΕ της περιόδου 1984-2004 που αναφέρονται στην περιγραφή του θαλάσσιου περιβάλλοντος και την παρακολούθηση της ρύπανσης στο Αιγαίο. Για την μελέτη συνεργάστηκαν οι ερευνητές του ΕΛΚΕΘΕ Π. Παναγιωτίδης και Χ. Αναγνώστου. Η φωτογραφική αποτύπωση της χλωρίδας και πανίδας του βυθού έγινε από τους περιβαλλοντολόγους Μ. Σαλωμίδη και Ι. Ίσσαρη. Οι αναλύσεις των δειγμάτων έγιναν στο Βιογεωχημικό εργαστήριο του ΕΛΚΕΘΕ. Η σύνθεση των ωκεανογραφικών δεδομένων έγινε από τον Π. Παναγιωτίδη, με βάση την Τεχνική Έκθεση «Επισκόπιση της βενθικής πανίδας στο κεντρικό Αιγαίο Πέλαγος (Κυκλάδες, Σαρωνικός)» (ΕΚΘΕ, 1989), καθώς και νεότερες δημοσιεύσεις (ΕΛΚΕΘΕ, 2005). ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ: ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΛΕΤΗΣ Όπως αναφέρθηκε ήδη στην περιγραφή της περιοχής μελέτης (Κεφ. ΙΙ.1) οι κύρια οικονομική δραστηριότητα στις βόρειες ακτές της Κιμώλου είναι η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων μπεντονίτη (Εικόνα 3.1). Ωστόσο, στον όρμο Πράσα, λόγω του ιδιαίτερου φυσικού κάλους της περιοχής υπάρχει ανάπτυξη παραθεριστικής κατοικίας και ήπια τουριστική δραστηριότητα (Εικόνα ΙΙΙ.2) Οι δραστηριότητες αυτές δεν είναι ασύμβατες. Όμως η έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού και δημόσιας διαβούλευσης, οδηγούν συχνά σε κοινωνική ένταση που, κατά την άποψή μας, είναι αδικαιολόγητη καθώς υπάρχουν λύσεις για τα συγκεκριμένα περιβαλλοντικά προβλήματα που είναι τεχνικά και οικονομικά εφικτές. Το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών διαθέτει την τεχνογνωσία και το ανθρώπινο δυναμικό ώστε, αν ζητηθεί από τους κοινωνικούς εταίρους, να συμβάλει στον σχεδιασμό της αειφόρου διαχείρισης της περιοχής. 6
Εικόνα ΙΙΙ.1. Γενική όψη του λατομείου. Εικόνα ΙΙΙ.2. Οικιστική και τουριστική ανάπτυξη στον όρμο Πράσα Κεφάλαιο V: ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΕΠΙΠΤΏΣΕΩΝ Από όσα αναφέρθηκαν στα κεφάλαια που προηγήθηκαν η διασπορά αδρανών υλικών στο θαλάσσιο περιβάλλον των βορειοανατολικών ακτών της Κιμώλου από την λειτουργία λατομείων μπεντονίτη δεν είναι μια τυπική περίπτωση μηχανικής ρύπανσης, ανάλογη με αυτές που παρουσιάστηκαν στο πρώτο μέρος της παρούσας μελέτης. Η ειδοποιός διαφορά έγκειται 1) στο ότι το αδρανές υλικό που διασπείρεται έχει την ίδια ορυκτολογική σύσταση με το ίζημα της ακτής και 2) στο ότι η δράση των κυμάτων απομακρύνει από την ακτή και διευθετεί στο βυθό τα λεπτόκκοκα (λεπτομερή) ιζήματα, εμποδίζοντας την συσσώρευσή τους στην ακτή και την αλλαγή της κοκκομετρίας Η παρούσα μελέτη έδειξε ότι η λειτουργία του λατομείου δεν έχει άμεσες και βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις στην κατάσταση του θαλάσσιου περιβάλλοντος στην περιοχή που μελετήθηκε. Στο μέτωπο του λατομείου, οι επιπτώσεις από παλαιότερες άμεσες απορρίψεις αδρανών υλικών έχουν επανορθωθεί από τη δράση των κυμάτων, που απομακρύνει 7
τα λεπτόκοκκα (λεπτομερή) υλικά στα μεγάλα βάθη, πέρα από την ζώνη ανάπτυξης των υποθαλάσσιων λιβαδιών και των δασών μεγάλων φαιοφυκών. Στον Όρμο Πρασονήσι, λόγω του μικρού βάθους και του υπήνεμου χαρακτήρα της περιοχής, ως πιθανή έμμεση και μακροπρόθεσμη επίπτωση μπορούμε να αναφέρουμε την μεταφορά λεπτόκοκκου υλικού (σκόνης) από παλιές αποθέσεις αδρανών προς τη θάλασσα με τον άνεμο, καθώς και σκόνης από την κίνηση των φορτηγών στον παράκτιο χωματόδρομο από το λατομείο προς τη σκάλα φόρτωσης, αλλά και από την ίδια τη διάβρωση αυτού του δρόμου από τα κύματα. Στο χερσαίο παράκτιο περιβάλλον εντοπίστηκαν προβλήματα που συνδέονται με την λατομική δραστηριότητα και ενδεχομένως θα επηρεάσουν μακροπρόθεσμα και το θαλάσσιο περιβάλλον. Ειδικότερα, αναφέρουμε ότι 1) υπάρχουν εγκαταλειμμένοι σωροί αδρανών από παλαιότερες εκσκαφές, 2) ο παράκτιος δρόμος είναι στρωμένος με τα αδρανή του λατομείου με αποτέλεσμα τα φορτηγά που μεταφέρουν υλικά από το λατομείο προς τη σκάλα να σηκώνουν σκόνη, 3) ο δρόμος βρίσκεται πάνω στην ακτογραμμή με αποτέλεσμα η διάβρωσή του από την επιφανειακή απορροή να καταλήγει στην θάλασσα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ V: ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ V.1. Συμπεράσματα Το θαλάσσιο περιβάλλον στην περιοχή που μελετήθηκε δεν παρουσιάζει διαφορές ως προς τη βιοποικιλότητα με τις περιοχές των Κυκλάδων που ανήκουν στο δίκτυο NATURA 2000, έχουν μελετηθεί στο παρελθόν από το ΕΛΚΕΘΕ (Panayotidis 2001) και θεωρούνται αδιατάρακτες. Η λειτουργία του λατομείου δεν φαίνεται να έχει άμεσες και βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις στην κατάσταση του θαλάσσιου περιβάλλοντος στην περιοχή που μελετήθηκε. Ειδικότερα: Στο μέτωπο του λατομείου, οι επιπτώσεις από παλαιότερες άμεσες απορρίψεις αδρανών υλικών έχουν επανορθωθεί από τη δράση των κυμάτων, που απομακρύνει τα λεπτόκοκκα (λεπτομερή) υλικά στα μεγάλα βάθη, πέρα από την ζώνη ανάπτυξης των υποθαλάσσιων λιβαδιών και των δασών μεγάλων φαιοφυκών. 8
Στον Όρμο Πράσων, λόγω του μικρού βάθους και του υπήνεμου χαρακτήρα της περιοχής, ως πιθανή έμμεση και μακροπρόθεσμη επίπτωση μπορούμε να αναφέρουμε την μεταφορά λεπτόκοκκου υλικού (σκόνης) από παλιές αποθέσεις αδρανών προς τη θάλασσα με τον άνεμο, καθώς και σκόνης από την κίνηση των φορτηγών στον παράκτιο χωματόδρομο από το λατομείο προς τη σκάλα φόρτωσης, αλλά και από την ίδια τη διάβρωση αυτού του δρόμου από τα κύματα. Ένα καλό πλαίσιο για την αειφόρο διαχείριση της ευρύτερης περιοχής παρουσιάζεται στην Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη που εκπονήθηκε από την Εταιρεία Προστασίας της Μεσογειακής φώκιας (ΜΟΜ, 2000). Για την περιβαλλοντικά ασφαλή λειτουργία του λατομείου και την αειφόρο διαχείριση της περιοχής μελέτης προτείνουμε τα ακόλουθα: Στο μέτωπο του λατομείου απαιτείται απαγόρευση της απόρριψης στη θάλασσα αδρανών υλικών. Απαιτείται επίσης χαρτογράφηση και διατήρηση της νέας ακτογραμμής που σήμερα τείνει να διαμορφωθεί από τη δράση των κυμάτων. Στον Όρμο Πράσα απαιτείται κατάλληλη διαμόρφωση των πρανών των εγκαταλειμμένων αδρανών υλικών παλαιοτέρων εξορύξεων, καθώς και δενδροφύτευση των πρανών, ώστε να περιοριστεί η μεταφορά σκόνης. Κατάλληλη διαμόρφωση του παράκτιου δρόμου ώστε να μην διαβρώνεται από την θάλασσα. Κάλυψη των φορτηγών που κινούνται προς τη σκάλα φόρτωσης ώστε να μην διαφεύγει σκόνη από το φορτίο. Αναζήτηση εναλλακτικής (μη παράκτιας) διαδρομής. Τέλος, για την ολοκληρωμένη και αειφόρο διαχείριση της ευρύτερης περιοχής προτείνουμε να προχωρήσει άμεσα η διαδικασία δημόσιας διαβούλευσης για την εφαρμογή τoυ σχεδίου που εκπονήθηκε από την ΜΟΜ, μετά από επικαιροποίηση και ένταξη στο πλαίσιο ενιαίου Φορέα Διαχείρισης στο πνεύμα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. 9