Η εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία (ΕΠΑ): στόχοι, μέθοδοι, προοπτικές Αναγνωστάκης Σπύρος, Υπεύθυνος - Οικονόμου Κων., Μέλος Π.Ο. ΚΠΕ Κισσάβου Ελασσόνας Περίληψη Πριν από μερικές δεκαετίες η κατανόηση των διαστάσεων του περιβαλλοντικού προβλήματος οδήγησε τη διεθνή κοινότητα, για την αντιμετώπισή του, στη σύλληψη μιας εγκάρσιας Παιδαγωγικής, της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, η οποία εδώ και χρόνια καλλιεργείται με σχετική επιτυχία- και στην Ελλάδα. Η διαπίστωση, ωστόσο, ότι η έννοια «περιβάλλον» χρησιμοποιείται στενά και μονομερώς ώθησε και πάλι τη διεθνή κοινότητα στην διαμόρφωση και μεταφορά στην εκπαίδευση νέων εννοιών, όπως η βιώσιμη ανάπτυξη και η αειφορία. Έτσι, ένα νέο εκπαιδευτικό πλαίσιο προέκυψε, που ενσωματώνει και διευρύνει εκείνο της ΠΕ. Πρόκειται για την Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την αειφορία, η καινοτομία της οποίας εντοπίζεται περισσότερο στο περιεχόμενο και τους στόχους του αντικειμένου της, δηλαδή της αειφορίας, παρά στις μεθόδους, οι οποίες είναι κληρονομιά της ΠΕ. Όσον αφορά ειδικότερα στην Ελλάδα, κρίνεται εντελώς απαραίτητη και επείγουσα η προώθηση της ΕΠΑ στο σχολείο. Εισαγωγή: Το περιβαλλοντικό πρόβλημα έναυσμα και πηγή προβληματισμού Η περιβαλλοντική κρίση ως αποτέλεσμα της υπερεκμετάλλευσης των φυσικών πόρων μέσα από εξελιγμένες τεχνολογίες χρήσης και η οικουμενική ρύπανση χαρακτηρίζουν το σημερινό τοπίο στον πλανήτη. Στοιχεία όπως οι κλιματικές αλλαγές, η ρύπανση των στοιχείων του φυσικού περιβάλλοντος (έδαφος, αέρας, νερό), η εξάντληση των φυσικών πόρων, η αποδάσωση, η ερημοποίηση των εδαφών και η συρρίκνωση της βιοποικιλότητα προσδιορίζουν το μέγεθος της υποβάθμισης της ποιότητας του περιβάλλοντος. Πρόκειται για υποβάθμιση που συνοδεύεται από φαινόμενα έντονων πλημμυρών και λειψυδρίας, από εκτεταμένη αστικοποίηση και εγκατάλειψη της υπαίθρου και τέλος, και για μια κρίση που βάζει σε δοκιμασία όχι μόνο την ποιότητα της ζωής μας, αλλά και αυτή ακόμα τη βιωσιμότητα του πλανήτη. Έχουμε, λοιπόν, την εμφάνιση μιας κρίσης, που προσδιορίζεται από περιβαλλοντικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς όρους. Οι όροι αυτοί δημιουργούν ποικίλα ερωτήματα όπως: μπορούν άραγε οι σύγχρονες κοινωνίες στο όνομα της προόδου, της ευμάρειας και της ποιότητας ζωής να παράγουν και να καταναλίσκουν ολοένα περισσότερα αγαθά, τα οποία όλο και λιγότερο συνδέονται με τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων και να υποθηκεύουν έτσι το μέλλον των επερχόμενων γενεών; Ή μήπως στο όνομα της ανάπτυξης μπορούν να προσδιορίζουν τα φυσικά οικοσυστήματα με οικονομικούς όρους; Ποια είναι λοιπόν η επιζητούμενη μορφή βιώσιμης ανάπτυξης που ικανοποιεί τις τωρινές ανθρώπινες ανάγκες φροντίζοντας παράλληλα, να ικανοποιηθούν και οι ανάγκες των μελλοντικών γενεών; (συνδιάσκεψη στο Ρίο ντε Τζανέϊρο -Ιούνιος 1992, Οδηγός - Ατζέντα 21). Μια τέτοια Ανάπτυξη (αειφόρος), δηλαδή με όρους συνέχειας, υποστηρίζει την αρχή διατήρησης των φυσικών πόρων και όλες τις παραμέτρους που συντελούν στην αποφυγή της υποβάθμισης του περιβάλλοντος (παγκόσμια διάσκεψη στο Γιοχάνεσμπουργκ - Αύγουστος 2002, ένα Σχέδιο Εφαρμογής με προτεινόμενες δράσεις για την αειφόρο ανάπτυξη) (Τσαμπούκου-Σκαναβή, 2004, Καραγεώργου, 2002). Το περιβαλλοντικό πρόβλημα ως εκπαιδευτικό πρόβλημα Η περιβαλλοντική εκπαίδευση (ΠΕ) και η ανανέωσή της Η εκπαίδευση, ως ένας κοινωνικός χώρος που πραγματεύεται τη λύση των παγκόσμιων προβλημάτων, αποκτά σημαντικό ρόλο, ενισχύοντας τους ανθρώπους να κατανοούν την κοινωνική πραγματικότητα και να προχωρούν σε αλλαγές. Παράλληλα, αποτελεί μέσο διάδοσης της γνώσης και ανάπτυξης εκείνων των δεξιοτήτων για την υποστήριξη αλλαγών σε συμπεριφορές, αξίες,
στάσεις και γενικά σ έναν καινούργιο τρόπο ζωής. Προκύπτει, επομένως, ότι η εκπαίδευση αποτελεί την ελπίδα και το μέσο για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης (UNESCO, 1997). Όπως είναι γνωστό, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση μετρά ήδη αρκετές δεκαετίες ζωής τόσο στον διεθνή χώρο όσο και στην Ελλάδα. Η Π.Ε. φιλοδόξησε να εμπλέξει τους μαθητές στη διαδικασία της κατανόησης των παραγόντων που διαμορφώνουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα (UNESCO, 1977) και συχνά εννοιολογήθηκε ως ένα πλαίσιο πρακτικών που αντιμετωπίζει τις ανάγκες της κοινωνίας στο παρόν αλλά και στο μέλλον, προσβλέποντας στην οικονομική αποτελεσματικότητα, την κοινωνική δικαιοσύνη και παράλληλα στην περιβαλλοντική διατήρηση (Σπιλάνης, 1996). Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι συχνά ακούμε ότι η ΠΕ είναι εκπαίδευση για χάρη του περιβάλλοντος, μέσα στο περιβάλλον και μέσω του περιβάλλοντος, πολλοί εκπαιδευτικοί δεν αποθαρρύνθηκαν να χρησιμοποιούν την ΠΕ στο πολύ στενό πλαίσιο της μελέτης θεμάτων του φυσικού περιβάλλοντος, δηλαδή με έναν προσανατολισμό στον οποίο ταιριάζει περισσότερο ο όρος Περιβαλλοντικές σπουδές. Η κατάσταση αυτή οδήγησε έτσι στην αναζήτηση νέων εννοιών και αντικειμένων για την ΠΕ. Οι έννοιες της αειφόρου ανάπτυξης και της αειφορίας έκαναν την εμφάνισή τους για να προσδώσουν στην ΠΕ μια νέα δυναμική και ένα νέο χαρακτήρα και σκοπό. (Ταμουτσέλη, 2006). Από την ΠΕ στην Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη (ΕΑΑ), στην Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία (ΕΠΑ) Τα τελευταία χρόνια, κυρίως μετά τη διάσκεψη κορυφής του Ρίο το 1992 και του Γιοχάνεσμπουργκ το 2002, αποκρυσταλλώνεται η ιδέα για μία Eκπαίδευση για την Aειφόρο Aνάπτυξη (Education for Sustainable Development). H εκπαίδευση αυτή, μεταξύ άλλων, προσανατολίζεται προς την υιοθέτηση ενός νέου εκπαιδευτικού παραδείγματος, την ανάπτυξη της συστημικής και κριτικής σκέψης, την ολιστική - διεπιστημονική προσέγγιση / θεώρηση των θεμάτων και την ανάπτυξη δράσης υπέρ του περιβάλλοντος και του ανθρώπου. Πολύ σημαντική υπήρξε η πρωτοβουλία της UNESCO να χαρακτηριστεί η δεκαετία 2005-2014 ως «Δεκαετία της Εκπαίδευσης για την Αειφόρο Ανάπτυξη»: 2005-2006: «Νερό Γαλάζιος Πλανήτης» 2006-2007: «Καταναλωτισμός & Περιβάλλον» 2007-2008: «Δάσος Πράσινος Πλανήτης» 2008-2009: «Γεωργία, Διατροφή & Ποιότητα Ζωής» 2009-2010: «Ενέργεια- Ανανεώσιμες Πηγές & Τοπικές Κοινωνίες» 2010-2011: «Εκπαίδευση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα» 2011-2012: «Υγεία & Παραγωγικές Διαδικασίες» 2012-2013: «Ανθρωπογενές Περιβάλλον & Αειφόρος Διαχείριση» 2013-2014: «Ενεργοί Πολίτες» Η Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη σηματοδοτεί ένα νέο όραμα και μία διαφορετική εκπαιδευτική προσέγγιση που θα επιτρέψει στους μαθητές και τις μαθήτριες να κατανοήσουν καλύτερα τον κόσμο μέσα στον οποίο ζουν, να αντιληφθούν τη διασύνδεση των προβλημάτων (π.χ. υπερκατανάλωση, εξάντληση φυσικών πόρων, παρακμή των πόλεων, ανισότητα των φύλων και φυλών, παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περιβαλλοντική υποβάθμιση κ.ά.) και τελικά να καταστούν ικανοί να αντιμετωπίσουν την πολυπλοκότητα της πραγματικότητας. Εισάγοντας στην εκπαίδευση τον όρο «Αειφόρος Ανάπτυξη», ουσιαστικά παραδεχόμαστε τη σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος. Επιπροσθέτως, το Περιβάλλον, η Κοινωνία, η Οικονομία και οι Θεσμοί, αποτελούν τους βασικούς πυλώνες της Α.Α., ενώ η Εκπαίδευση αποτελεί τον κύριο μοχλό για την οικοδόμηση γνώσεων, την ανάπτυξη δεξιοτήτων και ικανοτήτων, τη διαμόρφωση θετικών στάσεων και συμπεριφορών προς το Περιβάλλον καθώς και την καλλιέργεια πανανθρώπινων αξιών. Η Eκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη είναι μετεξέλιξη της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, αλλά έχει ευρύτερο προσανατολισμό, καθώς συμπεριλαμβάνει όλες τις καινοτομίες που εμφανίστηκαν μετέπειτα ή σχεδόν παράλληλα με την ΠΕ, όπως για παράδειγμα
την εκπαίδευση για την ειρήνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα, τη διαφορετικότητα (διαπολιτισμικότητα και ειδικές ανάγκες) και την υγεία. Η ΕΑΑ είναι μια κριτική ΠΕ (Ταμουτσέλη, 2006). Στο διδακτικό- μαθησιακό πεδίο που έχει διαμορφωθεί η έννοια «αειφορία» και οι βασικές αρχές της εκφράζουν τη συμπυκνωμένη εμπειρία τριών αιώνων, αρχής γενομένης από την περίοδο μεγάλης έλλειψης ξυλείας στην Ευρώπη. Καθώς, όμως, ο πλανήτης δοκιμάζεται από έντονες αλλαγές και η κοινή γνώμη διχάζεται εξαιτίας της επιστημονικής αβεβαιότητας για το μέλλον του, η έννοια «αειφορία» επανέρχεται στο προσκήνιο και η Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη θεωρείται ως μία ιδανική απάντηση στο αίτημα της παγκόσμιας κοινότητας για την αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης και της κρίσης αξιών (Φλογαΐτη & Λιαράκου, 2009). Η Αειφόρος Ανάπτυξη (Α.Α.) είναι μάλλον ένα όραμα παρά μία ξεκάθαρα ορισμένη τεχνική έννοια. Πράγματι: Η Α.Α. νοηματοδοτείται περισσότερο ως ηθικός κανόνας και λιγότερο ως επιστημονικός όρος/έννοια διότι συνδέεται με τις αξίες και τις ιδέες της ειρήνης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθώς και με την παγκόσμια περιβαλλοντική κρίση. Η Α.Α. είναι πρωταρχικά ζήτημα πολιτισμού, προϋποθέτει γνώσεις αφενός από τις Φυσικές Επιστήμες, την Τεχνολογία, την Οικονομία και την Πολιτική και αφετέρου την αλλαγή των σχέσεων μας με τους άλλους και με το φυσικό κόσμο. Η Α.Α. προαπαιτεί να αναγνωρίσουμε τη σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος και να συνειδητοποιήσουμε ότι η αλληλεξάρτηση αυτή σημαίνει ότι κανένας κοινωνικός, οικονομικός, πολιτικός ή περιβαλλοντικός στόχος δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί σε βάρος κάποιου άλλου. Οι παραπάνω παραδοχές μας υπενθυμίζουν ότι η Α.Α. αφορά τέσσερα αλληλεξαρτώμενα συστήματα: Τα φυσικά συστήματα τα οποία παρέχουν ζωτική υποστήριξη σε όλα τα έμβια ή μη όντα. Τα οικονομικά συστήματα, τα οποία διαμορφώνονται αλλά και διαμορφώνουν τις παραγωγικές διαδικασίες και καθορίζουν τα πρότυπα εξασφάλισης πόρων στους ανθρώπους. Τα κοινωνικά συστήματα τα οποία παρέχουν στους ανθρώπους τρόπους να ζουν μαζί ειρηνικά, με ισότητα και με σεβασμό για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα πολιτικά συστήματα προκειμένου να παίρνονται αποφάσεις για τον τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά και τα οικονομικά συστήματα χρησιμοποιούν, αξιοποιούν και αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον (ΥΠΔΒΜΘ, 2011). Βασικό πλαίσιο στόχων της ΠΕ/Ε.Α.Α. Η Συνειδητοποίηση, ως η κατανόηση τόσο του περιβάλλοντος στο σύνολό του όσο και των συναφών μ αυτό προβλήματα, Οι Γνώσεις, ως η απόκτηση γνώσεων και εμπειριών σε περιβαλλοντικά θέματα και προβλήματα, Ο Τρόπος σκέψης, ως η απόκτηση αξιών, κινήτρων και ενδιαφέροντος για την προστασία και βελτίωση του περιβάλλοντος, Οι Ικανότητες, ως εκείνο το σχήμα ικανοτήτων που είναι απαραίτητο για την αναγνώριση και επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, Η Συμμετοχή, ως τη διαμόρφωση ενός πλαισίου ενίσχυσης της ενεργούς συμμετοχής των πολιτών και των κοινωνικών ομάδων στην κατεύθυνση επίλυσης των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Βασικές αρχές και αξίες της ΠΕ/Ε.Α.Α. Σύμφωνα με την UNESCO και UNECE, οι γενικές αρχές της ΠΕ/Ε.Α.Α. παραπέμπουν σε γνώσεις, δεξιότητες και ικανότητες, στάσεις και συμπεριφορές. Τα παραπάνω εξειδικεύονται σε διδακτικούς και μαθησιακούς στόχους σχετικούς με την αειφόρο ανάπτυξη, μέσω της οποίας οι
ανάγκες των γενεών του παρόντος να ικανοποιούνται χωρίς να υποσκάπτονται οι δυνατότητες των μελλοντικών γενεών για ικανοποίηση δικών τους αναγκών. Ειδικότερα, οι μαθητές/τριες ως υπεύθυνοι ενεργοί πολίτες πρέπει να κατανοούν και να εφαρμόζουν στην καθημερινή ζωή γνώσεις και διαδικασίες σχετικές με: Τις βασικές ανθρώπινες ανάγκες, δηλαδή το δικαίωμα όλων των ανθρώπων και των κοινωνιών στην πρόσβαση σε φυσικούς πόρους για την επιβίωση και την ποιότητα ζωής, μέσα στη φέρουσα ικανότητα του πλανήτη. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις αρχές, οι οποίες εξασφαλίζουν την πρόσβαση στη συμμετοχική δημοκρατία. Την αλληλεξάρτηση / αλληλεπίδραση μεταξύ όλων των μορφών ζωής, συμπεριλαμβανομένης της ανθρώπινης μέσα στα φυσικά συστήματα. Την αναγνώριση ότι η παραγωγή ή η κατανάλωση ενός προϊόντος ή μίας υπηρεσίας, σε ένα μέρος του πλανήτη, εξαρτάται από τους φυσικούς πόρους σε άλλα μέρη του πλανήτη και ότι αυτό δημιουργεί δυναμικές ευκαιριών αλλά και απώλειες περιβαλλοντικών, κοινωνικών και οικονομικών στοιχείων σε άλλα σημεία της τοπικής - παγκόσμιας αλυσίδας. Το οικολογικό αποτύπωμα, δηλαδή της έκτασης γης και των φυσικών πόρων που καταναλώνονται από ένα άτομο, μία κοινότητα ή έναν πληθυσμό, καθώς και των επιπτώσεών τους στο περιβάλλον και κυρίως στην εξάντληση των πόρων και στη ρύπανση ή μόλυνση. Την αρχή της πρόληψης, δηλαδή της γνώσης των συνεπειών στο περιβάλλον από ανθρώπινες δραστηριότητες. Εξάλλου, καθώς η έννοια της αειφορίας απαντά στη διττή ανάγκη «εξαφάνιση της φτώχειας και διατήρηση των φυσικών πόρων για εγγύηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ευημερίας στις παρούσες και μελλοντικές γενιές», είναι απαραίτητος ο σεβασμός πλέγματος αξιών, μεταξύ των οποίων κυριαρχούν οι εξής: Αλληλεγγύη όλων των ανθρώπων, μια αλληλεγγύη οικολογική που διασφαλίζει οικολογική βιωσιμότητα και κοινωνική δικαιοσύνη Αυτονομία και υπευθυνότητα, που διασφαλίζουν τον πλουραλισμό, ο οποίος με τη σειρά του υποδεικνύει την αξία της ανεκτικότητας, καθώς και της ενσυναίσθησης. (Φλογαΐτη, 2005) Μεθοδολογία της ΕΠΑ Ο καινοτομικός χαρακτήρας της ΕΕΑ, όπως και της προκατόχου Π.Ε., αναδεικνύεται κυρίως από το περιεχόμενό της. Πραγματεύεται θέματα του υπαρκτού κόσμου, όπως τις επιπτώσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο περιβάλλον και τη διασύνδεση των διαφόρων φυσικών και ανθρωπογενών συστημάτων. Η ένταξή της στην εκπαιδευτική διαδικασία συνοδεύεται από νέες μεθοδολογίες, παιδαγωγικές και στρατηγικές. Άλλωστε, αυτός ο χαρακτήρας προσδιορίζεται μέσα από την επίτευξη γενικότερων εκπαιδευτικών στόχων σε επίπεδο μάθησης όπως είναι η κατανόηση του κόσμου, η ανάπτυξη γνωστικών δεξιοτήτων όπως είναι οι δεξιότητες σκέψης και αξιολόγησης, η ανάπτυξη ερευνητικού πνεύματος κ.ά. Ακόμη, σημαντική είναι και η συμβολή της στην καλλιέργεια των κοινωνικών δεξιοτήτων (συνεργασία και διαπροσωπική επικοινωνία, δεξιότητες λήψης αποφάσεων, δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων, κοινωνικής υπευθυνότητας) (Παπαδημητρίου, 2002). Οι εκπαιδευτικές πρακτικές της ΕΠΑ συνοψίζονται στα εξής (Γεωργόπουλος & Τσαλίκη, Γαβριλάκης & Σοφούλης, 2002, Fien & Corcoran, 1996): - H ΕΠΑ εφαρμόζει τη βιωματική προσέγγιση ως βασική παιδαγωγική μέθοδο. Όταν οι μαθητές αποκτούν βιωματικές εμπειρίες, η μάθηση γίνεται ενεργητική. Παράλληλα, η γνώση, όταν παρέχεται μέσα από καταστάσεις του πραγματικού κόσμου και συνοδεύεται από συναισθηματικά στοιχεία, όπως αυτά που αναπτύσσονται μέσω συμμετοχικών και συνεργατικών διαδικασιών, γίνεται πιο ουσιαστική. Υποκινούνται, δηλαδή, στους εκπαιδευόμενους θετικές στάσεις και αξίες για το περιβάλλον.
- Στην εφαρμογή της η ΕΠΑ έχει ένα ευρύ πεδίο δράσης. Τα προγράμματα της ξεκινούν μέσα από το θεσμικό πλαίσιο της τυπικής εκπαίδευσης και προεκτείνονται στους άτυπους και μη τυπικούς εκπαιδευτικούς θεσμούς, έχοντας έτσι ως σημείο αναφοράς σε έναν ευρύτερο κοινωνικό χώρο. - Η ΕΠΑ ενσωματώνει στην εφαρμογή της μεγάλη ποικιλία μέσων, από τις Τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας μέχρι τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης, ως εκείνα τα εργαλεία εκπαίδευσης και ανάπτυξης της περιβαλλοντικής δράσης στον ευρύτερο χώρο την κοινωνίας. - Η ΕΠΑ διαπραγματεύεται τόσο τις φυσικές ποιότητες των σχέσεων ανθρώπου και περιβάλλοντος όσο και την πνευματική πλευρά αυτών των σχέσεων. - Η ΕΠΑ δίνει έμφαση στη προσωπική συμμετοχή για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. - Ο διεπιστημονικός και ολιστικός χαρακτήρας με τον οποίο γίνεται η προσέγγιση των θεμάτων του περιβάλλοντος στην ΕΠΑ επιτρέπουν στους εμπλεκόμενους να αναπτύξουν μια ευρύτερη θεώρηση των φαινομένων του πραγματικού κόσμου. Παράλληλα, η ΕΠΑ. λειτουργεί ενοποιητικά μέσα στον χώρο της εκπαίδευσης μεταξύ των ανθρωπιστικών και των θετικών επιστημών. Η ΕΠΑ αποτελεί έναν καινούργιο δρόμο στην αναζήτηση καλύτερων προσεγγίσεων των εκπαιδευτικών στόχων. Συγκεκριμένα, ενισχύει τις δυνατότητες των μαθητών (δεξιότητες λήψης απόφασης και επίλυσης προβλήματος) και παράλληλα, αναπτύσσει την περιβαλλοντική τους ευαισθησία. Οι εκπαιδευτικοί, εμπλεκόμενοι με την ΕΠΑ αναζητούν εναλλακτικές μεθόδους διδασκαλίας έξω από τον ισχύοντα δασκαλοκεντρικό τρόπο εκπαίδευσης. Παράλληλα, η ΕΠΑ δίνοντας στη μεθοδολογία της μαθητοκεντρικό χαρακτήρα, επιζητεί τη συμμετοχή και τη συνεργασία μεταξύ των εκπαιδευτικών και των μαθητών. Οι μαθητές συμμετέχουν πιο ενεργά στη διδασκαλία, η μάθηση αποκτά συνέχεια και επεκτείνεται έξω από τους τοίχους της τάξης, με αποτέλεσμα οι εκπαιδευτικοί να διερευνούν διδακτικές πρακτικές με ποιότητες ανάπτυξης της κριτικής ματιάς και του ερευνητικού πνεύματος (Fien & Corcoran, 1996, Δασκολιά, 2005). Η ΕΠΑ εισάγει νέες μεθόδους στο χώρο του σχολείου διαμορφώνοντας ένα εκπαιδευτικό σύστημα πιο ανοικτό στην κοινωνία που να απαντά στα προβλήματα της πραγματικής ζωής. Παράλληλα, το σχολείο, ως αποδέκτης των προβλημάτων της κοινωνίας, επιχειρεί μια προσπάθεια ανατροπής μη επιθυμητών συμπεριφορών, ενεργοποιεί τους μαθητές να αναπτύξουν θετικές περιβαλλοντικές δράσεις, ενώ συγχρόνως γίνεται πιο σύγχρονο, πιο επίκαιρο, με ρόλο στη διαμόρφωση και ενθάρρυνση αειφορικών συμπεριφορών (Τσαμπούκου Σκαναβή, 2004, Χρυσαφίδης, 2005). Οι προοπτικές της ΕΠΑ στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα Όπως είναι γνωστό, από το νόμο-πλαίσιο 1566/85 (Δομή και Λειτουργία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης), το νόμο 1892/90 (ΦΕΚ 101, τ. Α ), καθώς και από μια σειρά υπουργικές αποφάσεις και ερμηνευτικές εγκυκλίους του Υπουργείου Παιδείας απορρέει η ανάγκη - και συγχρόνως επιταγή- για υλοποίηση προγραμμάτων ΠΕ, όπως και άλλων μορφών εκπαίδευσης, στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Αυτό που έχει χαρακτηρίσει βέβαια την εφαρμογή Π.Ε. στη σχολική διαδικασία έως σήμερα είναι ο εθελοντικός της χαρακτήρας. Τόσο τα σχολικά προγράμματα Π.Ε. όσο και οι άλλες περιβαλλοντικές δραστηριότητες (δενδροφυτεύσεις, διδακτικές επισκέψεις περιβαλλοντικού περιεχομένου) προσδιορίζονται από την προαιρετική συμμετοχή των εκπαιδευτικών και των ομάδων μαθητών. Η Π.Ε. δεν έχει αποτελεί, όπως γνωρίζουμε, ξεχωριστό μάθημα, αλλά, όπως και άλλες παιδαγωγικές, διατρέχει εγκάρσια το αναλυτικό πρόγραμμα, γεγονός που σημαίνει ότι γίνονται αναφορές σε όλα τα μαθήματα. Από την άποψη αυτή δεν προϋποτίθενται ουσιαστικές διαφορές στη μετάβαση από την ΠΕ στην ΕΠΑ, τουλάχιστον σε ό, τι αφορά τη μεθοδολογία, είναι όμως απαραίτητος ο αναπροσανατολισμός της στοχοθεσίας και των περιεχομένων της «νέας» ΠΕ, δηλαδή της ΕΑΑ,
όπως προσδιορίστηκαν παραπάνω στην εισήγηση αυτή. Εξάλλου, το Υπουργείο Παιδείας με πολλούς τρόπους (επιμορφώσεις, ενημερώσεις, οδηγίες κλπ.), αλλά και με την βασική εγκύκλιο σχολικών δραστηριοτήτων που εκδίδεται κάθε χρόνο, προτρέπει τους εκπαιδευτικούς να εντάσσουν τις περιβαλλοντικές δραστηριότητες στο εκάστοτε έτος αειφορίας της UNESCO. Δε χρειάζεται στο σημείο αυτό να υπεισέλθουμε σε διαδικαστικές λεπτομέρειες υλοποίησης σχολικών δραστηριοτήτων. Μπορούμε όμως να παραθέσουμε ορισμένες σκέψεις. Δυστυχώς δεν υπάρχουν -ή τουλάχιστον δεν γνωρίζουμε ότι υπάρχουν- συγκεντρωτικά δεδομένα γύρω από την «παρουσία» και την «απόδοση» της ΠΕ ή αν θέλετε, της ΕΑΑ- στο ελληνικό σχολείο, καθώς και την «επίδοση» των μαθητών. Δεν ξέρουμε δηλαδή σε επίπεδο επικράτειας τη μορφή και τις διαστάσεις που παίρνει η ενασχόληση της εκπαιδευτικής κοινότητας με την αειφορική εκπαίδευση. Συνήθως είναι οι Υπεύθυνοι σχολικών δραστηριοτήτων κάθε περιφερειακής ενότητας που κρατούν σχετικά στοιχεία. Από την άλλη, υπάρχει και το έργο των ΚΠΕ, που εδώ και χρόνια προσφέρουν τις υπηρεσίες τους με τον δικό τους τρόπο. Η αίσθηση είναι, πάντως, είναι, σύμφωνα με διαθέσιμες πληροφορίες ότι τα τελευταία χρόνια τα θέματα του περιβάλλοντος και της αειφορίας προωθούνται αρκετά. Σε πολλά σχολεία διεξάγονται σχετικά προγράμματα, χωρίς βέβαια να είμαστε σε θέση, ελλείψει σχετικής αξιολόγησης δραστηριοτήτων, να πούμε ότι η διεξαγωγή είναι η ενδεδειγμένη, ότι τίθενται ορθά οι στόχοι και ότι ικανοποιούνται. Η γενική εικόνα που έχουμε είναι ασφαλώς θετική, αλλά φυσικά υπάρχουν πολλά περιθώρια βελτίωσης. Άρα, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν βάσεις για καλύτερες προοπτικές και βελτιώσεις. Το πιο σημαντικό είναι η καλή κατάρτιση των εκπαιδευτικών και η επικαιροποίηση των γνώσεων και των δεξιοτήτων και η ανάπτυξη μιας προσωπικής θεωρίας (Δασκολιά, 2005). Μόνο έτσι ανοίγεται ο δρόμος για την καλή εφαρμογή της ΕΑΑ, ενώ πολύ σημαντικό είναι να εξετάζουμε συνεχώς αν οι μαθητές πράγματι μετουσιώνουν σε δεξιότητες αυτά που μαθαίνουν, που είναι ο βασικός μας στόχος. Φυσικά και το κράτος οφείλει να εντάξει όλη τη σχετική δράση του σε μια οργανωμένη στρατηγική. Ας κλείσουμε επαναλαμβάνοντας ότι η ΕΠΑ αποτελεί σημαντικό όχημα για αλλαγές όχι μόνο στο χώρο του σχολείου αλλά και ευρύτερα στην κοινωνία. Τις αλλαγές θα συνοψίζαμε στα εξής: βιωματικός τρόπος μάθησης, ανάπτυξη συνεργατικού και συμμετοχικού πνεύματος στην εκπαιδευτική πράξη, διεπιστημονικότητα και προπαντός πραγμάτευση θεμάτων της πραγματικής ζωής στα οποία συναρτώνται το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΓΕΛΙΔΟΥ, Ε. & ΚΡΗΤΙΚΟΥ, Ε. (2009). Η θέση της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης (ΠΕ) στο σύγχρονο σχολείο, κατάκτηση ή ζητούμενο - Πώς διαγράφονται οι απόψεις έμπειρων στην ΠΕ εκπαιδευτικών της Δ/νσης Δ/θμιας Εκπ/σης Ανατ. Αττικής; Σύγχρονη Εκπαίδευση, 156. ΔΑΣΚΟΛΙΑ, Μ. (2005). Θεωρία και Πράξη στην Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Οι Προσωπικές Θεωρίες των Εκπαιδευτικών, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα. FIEN, J. & CORCORAN, P. B. (1996). Learning for a Sustainable Environment: professional Development and Teacher Education in Environmental Education in Asia-Pacific Region, Environmental Education Research, Vol. 2, No. 2. ΓΑΒΡΙΛΑΚΗΣ, Κ. & ΣΟΦΟΥΛΗΣ, Κ. (2002). Ένα Διαδικτυακό Εργαλείο για το Σχεδιασμό Προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση", Ρόδος. ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΟΥ, Β. (2002). Η Παγκόσμια Διάσκεψη του Γιοχάνεσμπουργκ για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Ανάτυπο από το «Περιβάλλον & Δίκαιο», Τεύχος 3, Νομική Βιβλιοθήκη.
ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, Β. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Σχολείο, Μια Διαχρονική Θεώρηση, Εκδόσεις Τυπωθήτω, Αθήνα. ΥΔΒΜΘ (2011) Πρόγραμμα σπουδών Γυμνασίου του διδακτικού-μαθησιακού πεδίου «Περιβάλλον και εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη» υποχρεωτικής εκπαίδευσης ΣΠΙΛΑΝΗΣ, Γ. (1996). Περιφερειακός Οικονομικός Σχεδιασμός και Περιβάλλον, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη. ΤΑΜΟΥΤΣΕΛΗ, Κ. (2005). Από την περιβαλλοντική εκπαίδευση στην εκπαίδευση για την αειφορία. Για την περιβαλλοντική εκπαίδευση 36. ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΥ - ΣΚΑΝΑΒΗ, Κ. (2004). Περιβάλλον και Κοινωνία, Μια Σχέση σε Αδιάκοπη Εξέλιξη, Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, Αθήνα. UNECE (2005), Στρατηγική της UNECE για την Εκπαίδευση για την Αειφόρο Ανάπτυξη, Συνάντηση Υψηλού Επιπέδου των Υπουργών Περιβάλλοντος και Παιδείας, CEP/AC.13/2005/3/Rev.1. Διαθέσιμο στο: http://www.unece.org/env/esd/strategytext/strategyiingreek.pdf (Ανακτήθηκε στις 27/11/2013) UNESCO (1977). FINAL REPORT-Intergovernmental Conference on Environmental Education Organized by Unesco in Co-operation with UNEP Tbilisi (USSR), [Online] Available from http://portal.unesco.org/education/en/ev.php- URL_ID=16706&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html UNESCO (1997). Educating for a Sustainable Future, a Transdisciplinary Vision for Concerted Action, UNESCO Publication No. EPD-97/Conf.401/CLD.1. UNESCO Publishing: Paris. ΦΛΟΓΑΪΤΗ, Ε. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. ΦΛΟΓΑΪΤΗ, Ε. (2005). Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία, Γ εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. ΦΛΟΓΑΪΤΗ, Ε. & ΛΙΑΡΑΚΟΥ, Γ. (επιμ.) (2009). Εκπαίδευση για την αειφόρο ανάπτυξη, από τη θεωρία στην πράξη. ΚΠΕ ΑΡΧΑΝΩΝ. ΧΡΥΣΑΦΙΔΗΣ, Κ. (2005). Περιβαλλοντική εκπαίδευση. Αντικείμενο δράσης και διδακτική προσέγγιση. Στο: Γεωργόπουλος, Α.Δ. (επιμ.) Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αθήνα.