EΘ.Ι.ΑΓ.Ε. Ινστιτούτο Ελιάς και Υποτροπικών Φυτών Εργας. Ελαιοκοµίας και Μετασυλλεκτικής Φυσιολογίας ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΝ 2080/05 ( ΡΑΣΗ Βii) ρ. Ι. Μετζιδάκης Χανιά εκέµβριος 2006
Πρόλογος Το βοήθηµα υπό µορφή εγχειριδίου περιλαµβάνει σε σύντοµη µορφή τα κύρια σηµεία που παρουσιάσθηκαν από τους οµιλητές στην διηµερίδα στο Ηράκλειο (12-13.12.2006) και σκοπό έχει να βοηθήσει τους αγροτικούς συµβούλους που ασχολούνται µε την εφαρµογή των Κ.Ο.ΓΕ.Π. στην ελαιοκαλλιέργεια σύµφωνα µε τα πρότυπα Agro 2.1 & 2.2. Καλύπτει έτσι τις βασικές αρχές και τεχνικά στοιχεία για την ενηµέρωση-κατάρτιση των γεωτεχνικών-αγροτικών συµβούλων µε απαραίτητες γνώσεις (βασικές γνώσεις των αρχών της ολοκληρωµένης παραγωγής, την εγκατάσταση ενός νέου ελαιώνα Ο Π, την προσαρµογή ενός συµβατικού ελαιώνα στο σύστηµα της Ο Π, και τις καλλιεργητικές φροντίδες), που πρέπει να εφαρµόζονται µέσα στο πλαίσιο των Κ.Ο.ΓΕ.Π. Η σύνταξη του βοηθήµατος αυτού στηρίχθηκε κυρίως στα θέµατα που αναπτύχθηκαν στην διηµερίδα και συµπληρώθηκε µε στοιχεία ελαιοκοµίας από διάφορες πηγές. Για περισσότερες πληροφορίες ο αναγνώστης µπορεί να χρησιµοποιήσει βιβλιογραφικές πηγές που αναφέρονται στο τέλος κάθε κεφαλαίου. Επιστηµονικός υπεύθυνος ρ. Ι. Μετζιδάκης Χανιά εκέµβριος 2006
Το βοήθηµα αυτό µπορεί να αναπαραχθεί σε περιορισµένο αριθµό αντιτύπων για χρήση µόνο του Προγράµµατος E.O.Π. της Ελαιουργικής Kαν. 2080/05 ράση Βii. Κανένα τµήµα ή µέρος του περιεχοµένου δεν επιτρέπεται να αναδηµοσιευθεί ή να αναπαραχθεί, µε οποιαδήποτε τρόπο -µηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό ή άλλο- χωρίς προηγούµενη, γραπτή άδεια του επιστηµονικού υπεύθυνου.
Περιεχόµενα Α Μέρους 1 ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ 1 ΣΤΗΝ ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ 1.1 Η ελαιοκαλλιέργεια στην Ελλάδα 1 1.2 Η ελαιοκαλλιέργεια στην Κρήτη 3 1.3 Προβλήµατα ελαιοκαλλιέργειας στην Ελλάδα 4 1.4 Ολοκληρωµένη ιαχείριση 5 1.5 Πιστοποίηση Γεωργικής Εκµετάλλευσης σύµφωνα µε πρότυπα Agro 2.1 7 και Agro 2.2 1.6 Προοπτικές 9 1.7 Κανόνες Πολλαπλής Συµµόρφωσης 10 2 ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΑΙΩΝΑ 11 2.1 Επιλογή θέσης για την εγκατάσταση του ελαιώνα 11 2.1.1 Γονιµότητα και διατήρηση του εδάφους 11 2.1.2 Σηµασία των µετεωρολογικών δεδοµένων και του µικροκλίµατος 11 2.1.3 Κοινωνικοί και οικονοµικοί παράγοντες της περιοχής 14 2.2 Επιλογή πολλαπλασιαστικού υλικού 15 2.3 Σχεδίαση ελαιώνα 15 2.4 Εγκατάσταση ελαιώνα 17 3 ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ Ε ΑΦΟΥΣ 19 3.1 Σχέδιο διαχείρισης του εδάφους 19 3.2 Συγκέντρωση Πληροφοριών 19 3.3 Χειρισµοί εδάφους 19 3.3.1 Ακαλλιέργεια µε ζιζανοκτονία 20 3.3.2 Χλωρή λίπανση χορτοδοτικά φυτά 20 3.3.3 Συνεχής καλλιέργεια 21 3.3.4 Μικτό σύστηµα 23 3.4 Συµπίεση εδάφους 23 3.5 ιάβρωση Εδάφους 24 3.6 Λοιποί Χειρισµοί του Εδάφους 26 3.6.1 ιατήρηση και Αύξηση της Οργανικής Ουσίας 26 3.6.2 Χηµική Απολύµανση 26 3.6.3 Εξειδίκευση προβλέψεων του σχεδίου διαχείρισης κρίσης 26 3.7 Εξειδίκευση διορθωτικών και προληπτικών ενεργειών για το χειρισµό µη 27 συµµορφώσεων 3.8 ιαδικασία για την εξοικονόµηση ενέργειας 27 3.9 Το Πρόβληµα της διάβρωσης του εδάφους 27 4 ΑΝΟΡΓΑΝΗ ΘΡΕΨΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ 32 4.1 Ανάγκες σε θρεπτικά στοιχεία 32 4.1.1 Άζωτο 32 4.1.2 Φώσφορος 34 4.1.3 Κάλιο 35 4.1.4 Ασβέστιο 36 4.1.5 Μαγνήσιο 36 4.1.6 Βόριο 36
4.1.7 Άλλα ιχνοστοιχεία 38 4.2 Τοξικότητες 38 4.3 Καθορισµός του προγράµµατος λίπανσης των ελαιώνων 38 4.3.1 Πληροφοριακό ελτίο 38 4.3.2 Αναλύσεις εδάφους 39 4.3.3 Αναλύσεις φύλλων 41 4.3.4 Επανάληψη αναλύσεων 42 4.4 Εφαρµογή λίπανσης 43 4.4.1 Χρόνος εφαρµογής 43 4.4.2 Τύπος λιπασµάτων 43 4.4.3 Ποσότητα λιπασµάτων 43 4.4.4 ιορθωτικές ενέργειες για βελτίωση της γονιµότητας του εδάφους 43 4.4.5 Τρόπος εφαρµογής των λιπασµάτων 43 4.5 Αποθήκευση και µεταφορά των λιπασµάτων 46 5 ΚΛΑ ΕΜΑ ΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ-ΚΑΡΠΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ 47 ΕΛΑΙΟ ΕΝΤΡΩΝ 5.1 Εισαγωγικά στοιχεία 47 5.2 Σκοπός του κλαδέµατος 47 5.3 Είδη κλαδέµατος 48 5.3.1 Κλάδεµα διαµόρφωσης Χειρισµοί, σχήµα φυτού 48 5.3.2 Κλάδεµα καρποφορίας 49 5.3.3 Ορθολογικό κλάδεµα και λαίµαργοι βλαστοί 52 5.4 Ανανέωση ελαιοδένδρων 52 5.5 Κλάδεµα για µηχανική συγκοµιδή 53 5.6 Συχνότητα και εποχή κλαδέµατος 54 5.7 Κλάδεµα παγετόπληκτων ελαιοδέντρων 54 5.8 Περιποίηση τοµών 55 6 ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΚΟΜΙ ΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΜΕΤΑΣΥΛΛΕΚΤΙΚΩΝ 56 ΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ EΛΑΙΟΚΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ 6.1 Εισαγωγικά στοιχεία 56 6.2 Αλλοιώσεις ελαιόλαδου 56 6.3 Συλλογή 57 6.4 Μέθοδοι συλλογής ελαιόκαρπου 57 6.5 Μεταφορά 59 6.6 Αποθήκευση 60
1 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ρ. Ι. Μετζιδάκης 1.1 Η ελαιοκαλλιέργεια στην Ελλάδα H ελιά είναι µία από τις σηµαντικότερες καλλιέργειες στην Ελλάδα, καλύπτει πάνω από 7.5 εκατοµµύρια στρέµµατα όπως και το 23.5% του συνόλου των καλλιεργούµενων εκτάσεων της Ελλάδας µε τον κύριο όγκο της παραγωγής να εντοπίζεται κυρίως στην Πελοπόννησο, την Κρήτη και τη Στερεά Ελλάδα ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µια δυναµική επέκταση σε πολλές άλλες περιοχές. Η Ελλάδα µε παραγωγή που διπλασιάστηκε τα τελευταία 40 χρόνια είναι η τρίτη µεγαλύτερη ελαιοπαραγωγός χώρα στον κόσµο µε πλέον του 80% να προορίζεται για παραγωγή ελαιολάδου. Η µέση ετήσια παραγωγή λαδιού φτάνει τους 426.000 τόνους και καταλαµβάνει το 14% της παγκόσµιας παραγωγής και το 19% της ευρωπαϊκής παραγωγής αντίστοιχα. Η ποιότητα του παραγόµενου ελαιολάδου έχει βελτιωθεί σηµαντικά µέσω: της κατάλληλης µεθόδου συγκοµιδής της µετασυλλεκτικής µεταχείρισης και της εφαρµογή σύγχρονης τεχνικής εξαγωγής λαδιού Το παραπάνω έχει ως αποτέλεσµα πάνω από το 80% να έχει οξύτητα χαµηλότερη του ενός βαθµού. Βασικά χαρακτηριστικά των ελληνικών ελαιώνων είναι η µικρή έκταση (<10 στρέµµατα) και το γεγονός ότι πάνω από το 70% βρίσκεται σε επικλινείς ή ορεινές περιοχές. Τα καλλιεργητικά συστήµατα στα οποία διακρίνεται η ελαιοκαλλιέργεια είναι τα 1) συµβατικά 2) ηµι-εντατικά 3) εντατικά και 4) οργανικά. Οι κυριότερες ποικιλίες είναι: Για λάδι: ΚορωνέΙκη Μαστοειδής Μεγαρίτικη Αδραµυτινή Για επιτραπέζιες ελιές: Αµφίσσης Καλαµών Χαλκιδικής Παρακάτω στον Πίνακα 1 φαίνεται η Περιφερειακή κατανοµή των ποικιλιών ελιάς και στο Σχεδιάγραµµα 2 η Ελαιοπαραγωγή στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία. 1
Πίν. 1: Περιφερειακή κατανοµή ποικιλιών ελιάς Περιοχή Πελοπόννησος Κρήτη Στερεά Ελλάδα Ιόνια νησιά Ελαιόλαδο Κορωνέϊκη, Κοθρέϊκη, Μαστοειδής Κορωνέϊκη, Mαστοειδής, Θρουµπολιά Μεγαρίτικη, Μαστοειδής, Κολυµπάδα Λιανολιά, Κερκύρας, Ασπρολιά Σκοπός Επιτραπέζιες ελιές Καλαµών Θρουµπολιά, Καλαµών Αµφίσσης Νησιά Αιγαίου Βαλανολιά Αδραµυτινή, Θρουµπολιά Θρουµπολιά, Βαλανολιά Θεσσαλία Αµφίσσης Αµφίσσης Μακεδονία Χαλκιδικής, Θρούµπα, Θάσου Χαλκιδικής Ήπειρος Λιανολιά Αµφίσσης Σχέδιο 1:Ελαιοπαραγωγή στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία 600000 500000 400000 300000 200000 100000 0 95-96 96-97 97-98 98-99 99-00 00-01 01-02 02-03 03-04 04-05 2
1.2 Η ελαιοκαλλιέργεια στην Κρήτη Η ελαιοκοµία είναι διαχρονικά δεµένη µε το παρελθόν της Κρήτης και φαίνεται να υπάρχει σαν απασχόληση σ αυτή πάνω από 8000 χρόνια. Συνδέεται στενά µε την ιστορία, την παράδοση, τη θρησκεία, την τέχνη αλλά και την κοινωνική και οικονοµική ζωή των κατοίκων του νησιού από τότε που ο πολιτισµός τους αφήνει τα ίχνη του στο νησί. Σήµερα οι ελαιώνες αποτελούν το στοιχείο που κυριαρχεί στο φυσικό περιβάλλον του νησιού καλύπτοντας το 65% της γεωργικής γης και απασχολούν το σύνολο σχεδόν των αγροτικών οικογενειών του. Η ελαιοκοµία µαζί µε τον τουρισµό αποτελούν στην Κρήτη τους δύο βασικότερους πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Η ελαιοκοµία προσφέρει ένα εισόδηµα που πλησιάζει τα 200 δις ετησίως στο νησί και αποτελεί ενδιαφέρουσα και αγαπητή απασχόληση για το σύνολο σχεδόν των κατοίκων του. Η ελαιοκοµία της Κρήτης διαθέτει σηµαντικά συγκριτικά πλεονεκτήµατα που δηµιουργούν µια αξιόλογη δυναµική για καλύτερες προοπτικές στο µέλλον που θα επιτρέψουν τη χάραξη µιας στρατηγικής που θα µπορεί να αναβαθµίσει τους όρους και στην παραγωγή και στη διάθεση. Το ελαιόλαδο που παράγεται στην Κρήτη κατά ποσοστό 90% και πλέον εξάγεται από το νησί και λόγω της εγνωσµένης ποιοτικής, πολιτιστικής και υγιεινής αξίας εκτιµάται ιδιαίτερα από το διεθνές εµπόριο. Ωστόσο ο εξαγωγικός αυτός κατά βάση προσανατολισµός του συναρτά αναγκαστικά τη διάθεση και την εµπορία του από τις συνθήκες της διεθνούς παραγωγής και κατανάλωσης αλλά και από το όλο θεσµικό πλαίσιο της ισχύουσας διεθνούς αλλά και κυρίως της Κοινοτικής ελαϊκής πολιτικής. Έτσι η αντιµετώπιση των προβληµάτων και η αξιοποίηση των πλεονεκτηµάτων της ελαιοκοµίας της Κρήτης αναγκαστικά θα πρέπει να εξεταστεί υπό το πρίσµα των δυνατοτήτων που παρέχουν και των περιορισµών που επιβάλλουν οι διεθνείς και φυσικά οι εθνικές και οι τοπικές συνθήκες. Αντικειµενικές αδυναµίες από πλευράς εδαφοκλιµατικών και καλλιεργητικών συνθηκ ών σε αρκετές περιοχές δεν επιτρέπουν θεαµατικές αυξήσεις στην παραγωγικότητα, σηµαντικές µειώσεις το κόστος παραγωγής και ικανοποιητική βελτίωση της ποιότητας των παραγόµενων προϊόντων. Ο ανταγωνισµός του ελαιολάδου από άλλα φυτικά και ζωικά έλαια που είναι αρκετά φθηνότερα και διαφηµίζονται καλύτερα συνεπάγει σοβαρό πρόβληµα. Λόγω της εγκατάστασης ελαιώνων σε µειονεκτικές επικλινείς περιοχές και της εφαρµογής ενός εντατικού συστήµατος διαχείρισης έχουν παρατηρηθεί συµπτώµατα υποβάθµισης του εδάφους µε σηµαντικές επιπτώσεις στην παραγωγικότητα της εκµετάλλευσης και στην διατήρηση των φυσικών πόρων. Οι θετικές επιπτώσεις της ελαιοκοµίας είναι πολλές. Το γεγονός και µόνο ότι πρόκειται για µια δενδρώδη αειθαλή καλλιέργεια υπογραµµίζει την αξία της ελιάς ως πηγή οξυγόνου και φυσικού κάλλους. Με το πλούσιο και ισχυρό επιφανειακό ριζικό της σύστηµα η ελιά προστατεύει αποτελεσµατικά το έδαφος από τις διαβρώσεις, διακόπτει την ροή του νερού προς τις κοιλάδες και βοηθά τη διείσδυσή του στο έδαφος. Επίσης εµποδίζει τη δηµιουργία χειµάρρων και πληµµύρων και µειώνει την εξάτµιση της υγρασίας του εδάφους. Χαρακτηριστικό παράδειγµα των θετικών επιπτώσεων της ελαιοκοµίας αποτελούν τα ελαιοδάση στην Κρήτη. Τα 40 περίπου εκατοµµύρια ελαιόδεντρα είναι η ασφαλέστερη θωράκισή στην απειλούµενη ερηµοποίηση της. Ένα άλλο στοιχείο είναι όχι µόνο η διατήρηση του περιβάλλοντος και του φυσικού κάλους αλλά και η σηµαντική βελτίωσή τους. Το θετικότερο όµως στοιχείο είναι, ότι πολλές περιοχές της Κρήτης είναι οριακές γιατί είναι ξηρικές και µε µεγάλες κλίσεις, έτσι ώστε αν δεν είχαν καλυφθεί µε ελιές θα είχαν διαβρωθεί. Η ελαιοκοµία τέλος συµβάλει και στη διατήρηση της βιοποικιλότητας. 3
Όταν όµως η εξάπλωση της ελαιοκοµίας δεν συµβαδίζει µε την λήψη των κατάλληλων µέτρων και την εφαρµογή σωστών καλλιεργητικών τεχνικών προκύπτουν και αρνητικές για το περιβάλλον επιπτώσεις. Έτσι στη ζώνη µεγάλων κλίσεων εντείνεται ο κίνδυνος διάβρωσης του εδάφους από την έλλειψη εδαφοκάλυψης (καλλιέργεια του εδάφους, ζιζανιοκτονία) κυρίως σε αργιλώδη και αµµώδη εδάφη. Η αλόγιστη και υπερβολική χρήση φυτοφαρµάκων, ζιζανιοκτόνων και ανόργανων λιπασµάτων από πολλούς ελαιοπαραγωγούς θέτει σε κίνδυνο τα υπόγεια νερά και τη βιοποικιλότητα του ελαιώνα. Τέλος σοβαρή επιβάρυνση για το περιβάλλον αποτελούν και τα υποπροϊόντα από την επεξεργασία του ελαιοκάρπου στο ελαιουργεία και κυρίως τα απόνερα. Ένα πρόβληµα που πρέπει να µελετηθεί σχετίζεται µε την καλλιέργεια της θρουµπολιάς που εντοπίζεται κυρίως στους Νοµούς Ηρακλείου και Ρεθύµνου και λόγω του όγκου της συµµετέχει ενεργά στη διαµόρφωση της εικόνας της ελαιοκοµίας τους. Οι ελαιώνες της θρουµπολιάς κατά το πλείστον είναι ξηρικοί και καταλαµβάνουν κυρίως ηµιορεινές και ορεινές περιοχές. Είναι ελαιώνες µικρής και ακανόνιστης παραγωγικότητας και το εισόδηµα που αποδίδουν είναι χαµηλό εξαιτίας της χαµηλής τιµής των µειονεκτικών λαδιών και του αυξηµένου καλλιεργητικού κόστους λόγω του δύσβατου των περιοχών καλλιέργειας. Αξιολογώντας αυτά που αναφέρθηκαν πιο πάνω φαίνεται ότι απαιτούνται συντονισµένες προσπάθειες και δράσεις για να αντιµετωπιστούν τα προβλήµατα και να βελτιωθεί η ελαιοκοµία στην Κρήτη. Στόχος της προσπάθειας είναι η διατήρηση των ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους ελαιώνων, η προστασία του περιβάλλοντος, των φυσικών πόρων και του αγροοικοσυστήµατος, η αποκατάσταση της βιολογικής ισορροπίας, η παραγωγή ποιοτικών προϊόντων και η εκπαίδευση όλων των εµπλεκοµένων στη διαχείριση και εφαρµογή των ορθών γεωργικών πρακτικών στην ελαιοκαλλιέργεια. 1.3 Προβλήµατα ελαιοκαλλιέργειας στην Ελλάδα Τα βασικότερα προβλήµατα της ελαιοκαλλιέργειας στην Ελλάδα είναι: Η διάβρωση µετά από ακατάλληλη διαχείριση του εδάφους στις ορεινές περιοχές και σε ορισµένες περιοχές ερηµοποίηση Οι αυξηµένες εισροές (ενέργεια, λιπάσµατα, νερό, φυτοφάρµακα) Η ρύπανση του περιβάλλοντος και η µόλυνση των επιφανειακών υδάτων Το υψηλότερο κόστος παραγωγής και εργασίας σε σχέση µε τις υπόλοιπες Ευρωπαϊκές χώρες 4
Η αστάθεια όταν η µηχανοποίηση δεν είναι εφαρµόσιµη και η εργασία είναι ανεπαρκής Η έντονη ανταγωνιστικότητα (ελαιοπαραγωγικές χώρες, νέες χώρες) Ανάπτυξη νοοτροπίας Ελλήνων παραγωγών (µεγάλες εισροές για µεγάλες αποδόσεις και εισοδηµατικές ενισχύσεις) Οι µειωµένες και ακανόνιστες αποδόσεις της ελαιοκαλλιέργειας (παρενιαυτοφορία, µειωµένη εδαφική υγρασία, έλλειψη αζώτου) σε ορεινές και προβληµατικές περιοχές. Οι υψηλές απαιτήσεις σε εργασία Ο ανταγωνισµός στη χρήση νερού µε τον τουρισµό και τη βιοµηχανία Για τους παραπάνω λόγους είναι απαραίτητο η ελληνική ελαιοκαλλιέργεια να στραφεί προς τις εναλλακτικές µορφές καλλιέργειας. Η προσαρµογή αυτή απαιτεί την θεµελίωση νέων θεσµικών µέτρων από την πολιτεία, την τεχνική και οικονοµική υποστήριξη των φορέων καθώς και την ευαισθητοποίηση των παραγωγών, των εµπόρων, των εξαγωγέων και των καταναλωτών. Tο σύστηµα το οποίο θα αντικαταστήσει τη συµβατική ελαιοκαλλιέργεια θα πρέπει να είναι φιλικό προς το περιβάλλον και αειφορικό για τη διατήρηση των φυσικών πόρων, να εξασφαλίζει ικανοποιητικό εισόδηµα στον παραγωγό και να παρέχει ασφάλεια στον καταναλωτή. Σύµφωνα µε τα παραπάνω, η εφαρµογή της ολοκληρωµένης παραγωγής στις αγροτικές εκµεταλλεύσεις, είναι µία πολύ καλή επιλογή. Η εφαρµογή της είναι φιλική προς το περιβάλλον και υπάρχει η δυνατότητα επιδότησης από τις αρµόδιες αρχές. Επίσης, οδηγεί σε µία υψηλής ποιότητας παραγωγή, εποµένως και προϊόντων, τα οποία µε την κατάλληλη προώθηση µπορούν να εξασφαλίσουν καλύτερες τιµές στην διεθνή και εγχώρια αγορά. Στην Ελλάδα, η Ολοκληρωµένη ιαχείριση της αγροτικής παραγωγής βρίσκεται σε εµβρυακό στάδιο. Το 1998 θεσµοθετήθηκε ειδικός οργανισµός υπό την εποπτεία του Υπουργείου Γεωργίας µε την επωνυµία "Οργανισµός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων " (Ο.Π.Ε.Γ.Ε.Π.). Βασικός σκοπός του Οργανισµού είναι η πιστοποίηση και η χορήγηση του σήµατος και προώθηση φιλοπεριβαλλοντικών συστηµάτων ολοκληρωµένης διαχείρισης. 1.4 Ολοκληρωµένη ιαχείριση Σύµφωνα µε το ιεθνή Οργανισµό για το Βιολογικό Έλεγχο των βλαβερών ζώων και φυτών (International Organization for Biological Control of Noxious animals and Plants- I.O.B.C.) Ολοκληρωµένη Παραγωγή προϊόντων εννοούµε την παραγωγή υψηλής ποιότητας προϊόντων, δίνοντας προτεραιότητα σε ασφαλείς οικολογικές µεθόδους, περιορίζοντας στο ελάχιστο τις ανεπιθύµητες ενέργειες από τη χρήση φυτοφαρµάκων, προάγοντας έτσι την ασφάλεια του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης υγείας 5
Η Ολοκληρωµένη ιαχείριση συνδυάζει κατά τον καλύτερο τρόπο καλλιεργητικές, βιολογικές και χηµικές µεθόδους και στοχεύει σε: Υψηλής ποιότητας προϊόντα, τα οποία είναι ανταγωνιστικά Ελαχιστοποίηση των ανεπιθύµητων γεωργικών επιδράσεων στα καλλιεργούµενα φυτά, τον άνθρωπο και το περιβάλλον Οικονοµικό όφελος του παραγωγού µε ικανοποιητική απόδοση Μείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος χωρίς µείωση της παραγωγής Ορθολογική χρησιµοποίηση των φυσικών πόρων Αποτελεσµατικότερη αντιµετώπιση των προβληµάτων της ελαιοπαραγωγής Η µετατροπή ενός ελαιώνα από συµβατική σε ολοκληρωµένη παραγωγή προϋποθέτει: να έχει αποκτήσει ο παραγωγός οικολογική συνείδηση και να ενστερνίζεται τους κανόνες της αειφορικής γεωργίας να προσφέρεται η περιοχή για ολοκληρωµένη παραγωγή να παρέχεται η τεχνική στήριξη να υπάρχει η υποδοµή για µεταποίηση και διακίνηση του ελαιοκοµικών προϊόντων Τα Συστήµατα Ολοκληρωµένης ιαχείρισης αφορούν συγκεκριµένη καλλιέργεια, τροποποιούνται για την ίδια καλλιέργεια ανάλογα µε τις εδαφοκλιµατικές συνθήκες της κάθε περιοχής, αξιολογούνται συνεχώς ως προς την αποτελεσµατικότητά τους και βελτιώνονται. Σχεδιάζονται από επιστήµονες που είναι γνώστες της γεωργικής πρακτικής για να είναι εφαρµόσιµα. Μπορούν να εφαρµοσθούν από γεωργικές εκµεταλλεύσεις κάθε δυναµικότητας και από µεµονωµένους παραγωγούς. Τα οφέλη από την εφαρµογή της Ολοκληρωµένης ιαχείρισης είναι τα παρακάτω: Η διασφάλιση των αποδόσεων και του εισοδήµατος του παραγωγού (βελτιστοποίηση της παραγωγής και µείωση του κόστους παραγωγής) Η αριστοποίηση της χρήσης εισροών (µείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των γεωργικών δραστηριοτήτων) Ποιοτικό προϊόν (ελαιόλαδο, βρώσιµη ελιά) Η ανταπόκριση στις απαιτήσεις της κοινωνίας και της αγοράς για προστασία του περιβάλλοντος και για γεωργικά προϊόντα λιγότερο επιβαρυµένα από τα υπολείµµατα των φυτοφαρµάκων Ασφαλές προϊόν Ιχνηλασιµότητα αναγνωρίσιµο προϊόν από τον ελαιοκαλλιεργητή µέχρι τη συσκευασία και επισήµανση Ανταγωνιστικό προϊόν Η σήµανση προϊόντων και η πιστοποίηση των παραγωγών Η εδράιωση υπάρχοντων αγορών Η εισχώρηση σε δύσκολες αγορές Η προβολή και η διαφήµιση Η δυνατότητα επιδότησης 6
1.5 Πιστοποίηση Γεωργικής Εκµετάλλευσης σύµφωνα µε πρότυπα Agro 2.1 και Agro 2.2 Βασική προϋπόθεση κατά τη σύνταξη των Ολοκληρωµένων Συστηµάτων ιαχείρισης είναι η συµµόρφωση ως προς την ισχύουσα νοµοθεσία σε θέµατα περιβάλλοντος (προστασία και διαχείριση φυσικών πόρων) και χρήσης εισροών, αλλά και ως προς τους κώδικες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής. Η πιστοποίηση των παραγόµενων προϊόντων προϋποθέτει εναρµόνιση µε την σχετική νοµοθεσία (Agro 2.1-2.2) που έχει συντάξει ο Οργανισµός Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (Ο.Π.Ε.ΓΕ.Π). Ο παραγωγός είναι απαραίτητο να καταγράφει κάθε τι που εφαρµόζει και παρατηρεί στην εκµετάλλευση του. Για το σκοπό αυτό χρειάζεται να εκπαιδευτεί κατάλληλα και κυρίως να αντιληφθεί και να εκτιµήσει την αναγκαιότητα αυτής της λεπτοµερούς καταγραφής. Σύστηµα Ποιότητας AGRO 2 Η εφαρµογή ενός συστήµατος AGRO 2 περιλαµβάνει τα παρακάτω στάδια: καταγραφή της υφιστάµενης κατάστασης ορισµός επιβλέποντα-έκδοση πολιτικής και θέσπιση σκοπών και στόχων σύσταση οµάδας παραγωγών-ορισµός επικεφαλή-έκδοση πολιτικής οργανόγραµµα-οµάδα παραγωγών σύνταξη διαδικασιών του AGRO 2-1 εκπαίδευση παραγωγών-εµπλεκοµένων έλεγχος καταγραφών και τεκµηρίωσης σύνταξη σχεδίων διαχείρισης του AGRO 2-2 έλεγχος της ορθότητας των καταγραφών διενέργεια εσωτερικών επιθεωρήσεων διόρθωση αποκλίσεων AGRO 2-1 Προδιαγραφή Περιλαµβάνει γενικές απαιτήσεις στο σύνολο της γεωργίας που µπορούν να επιθεωρηθούν αντικειµενικά. Αποτελεί το σύνολο των αρχών για την πιστοποίηση του Συστήµατος Ολοκληρωµένης ιαχείρισης που είναι εφαρµόσιµο σε κάθε γεωργική εκµετάλλευση ανεξάρτητα από κάθε είδος της παραγωγικής κατεύθυνσης. AGRO 2-2 Απαιτήσεις για την εφαρµογή Περιγράφει τις τεχνικές και νοµικές απαιτήσεις του συστήµατος στη φυτική παραγωγή που συνοδεύουν το πρότυπο AGRO 2-1. Περιλαµβάνει τους γενικούς Κανόνες Ορθής Γεωργικής Πρακτικής και τα συνοδευτικά µέτρα φιλοπεριβαλλοντικής άσκησης της γεωργίας (φυτικής παραγωγής) ώστε να παράγονται ασφαλή και ποιοτικά προϊόντα και να επιτυγχάνεται η άριστη διαχείριση του περιβάλλοντος. 7
Πλεονεκτήµατα Μειονεκτήµατα Agro 2.1-Agro 2.2 Πλεονεκτήµατα Χαµηλό κόστος σε οµαδικές πιστοποιήσεις Εµφανές σήµα στο τελικό προϊόν Επιδοτείται Μειονεκτήµατα υσκίνητο σε επίπεδο ατοµικής πιστοποίησης Ο ρόλος του πιστοποιητικού φορέα: Έχει διαπιστευθεί να πιστοποιεί παραγωγικές µονάδες σύµφωνα µε ένα πρότυπο. Η πιστοποίηση-γίνεται µετά από επιθεώρηση ενός συστήµατος και έλεγχο εφαρµογής του ή µετά από έλεγχο της παραγωγικής διαδικασίας. Ο πιστοποιητικός φορέας δεν πρέπει να έχει σχέση µε τον επιθεωρούµενο ούτε µε το σύµβουλο-επιβλέποντα. O ρόλος του επιβλέποντα-(συµβούλου) είναι: Αποτελεί τον σύµβουλο διοίκησης διαχειριστής οµάδων παραγωγών Αποτελεί τον τεχνικό σύµβουλο (µεταφορά τεχνογνωσίας σε τοπικό επίπεδο) στα θέµατα πρωτογενούς παραγωγής Αναλαµβάνει την κατάρτιση των παραγωγών σε θέµατα βελτίωσης της ποιότητας Η πιστοποίηση στη χώρα µας γίνεται από τον Οργανισµό Πιστοποίησης και Επίβλεψης Γεωργικών Προϊόντων (Ο.Π.Ε.ΓΕ.Π) και άλλους πιστοποιητικούς οργανισµούς. Η εγκατάσταση ενός συστήµατος Ολοκληρωµένης ιαχείρισης, είναι µία αρκετά δύσκολη διαδικασία η οποία πρέπει να πληρεί βασικές προδιαγραφές: Το σύστηµα που θα ακολουθηθεί πρέπει να είναι τεκµηριωµένο και γι αυτό πρέπει να τηρούνται αρχεία σε έντυπη ή ηλεκτρονική µορφή που να περιγράφουν τα σηµαντικότερα στοιχεία και να καθοδηγούν στην παρακολούθηση (µέσω εγγράφων) της λειτουργίας της γεωργικής εκµετάλλευσης. Να υπάρχει σύστηµα ιχνηλασιµότητας και το γεωργικό προϊόν, µε την καθιέρωση και διατήρηση τεκµηριωµένων διαδικασιών για τον εντοπισµό της προέλευσής του από τη µονάδα της αρχικής του παραγωγής µέχρι την παράδοση στον πελάτη. Η γεωργική εκµετάλλευση πρέπει να έχει σχέδιο για τη διαχείριση απρόβλεπτων καταστάσεων, είτε αυτές είναι ατυχήµατα είτε οφείλονται στην επίδραση βιοτικών (π.χ. επιδηµίες) και αβιοτικών παραγόντων (π.χ. χαµηλές θερµοκρασίες, πυρκαγιά). Καθιέρωση και διατήρηση συνεχώς τεκµηριωµένης διαδικασίας για την περιοδική αξιολόγηση του συστήµατος και τη διαπίστωση της αποτελεσµατικότητας του Η πιστοποίηση της Ολοκληρωµένης ιαχείρισης είναι η επίσηµη αναγνώριση ότι ένας παραγωγός εφάρµοσε το συγκεκριµένο σύστηµα διαχείρισης στην καλλιέργειά του. Πρέπει να σηµειωθεί ότι πιστοποιείται η διαδικασία παραγωγής και όχι το προϊόν. Με την πιστοποίηση το προϊόν γίνεται επώνυµο, διαφοροποιείται από τα ίδια µη πιστοποιηµένα 8
προϊόντα της συµβατικής γεωργίας και αποκτά στην αγορά προστιθέµενη αξία. Χωρίς πιστοποίηση ο παραγωγός έχει µεν τα οφέλη της Ολοκληρωµένης ιαχείρισης στην εκµετάλλευσή του αλλά δεν εκµεταλλεύεται την προστιθέµενη αξία που αποκτά το προϊόν µε την πιστοποίηση. Τα προγράµµατα Ολοκληρωµένης ιαχείρισης επιδοτούνται από το Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Το κόστος για την εφαρµογή των Συστηµάτων Ολοκληρωµένης ιαχείρισης εκτιµάται ότι είναι πολύ µικρότερο σε σχέση µε το όφελος που προκύπτει από την εφαρµογή του συστήµατος. Αυτό βασίζεται στο ότι αποφεύγονται οι περιττές δαπάνες και οι απώλειες από την παραγωγή. Πρέπει να γίνει κατανοητό από τους παραγωγούς ότι θα επιβιώσουν εκείνοι που θα παράγουν ανταγωνιστικά, ποιοτικά, πιστοποιηµένα προϊόντα χωρίς επιπτώσεις στο περιβάλλον. Το όφελος για τον αγρότη µεταφράζεται αν όχι σε καλύτερη τιµή, τουλάχιστον σε εξασφάλιση της διάθεσης προϊόντων του στις αγορές του εξωτερικού και στην εσωτερική αγορά. 1.6 Προοπτικές Η εφαρµογή των πιστοποιηµένων Συστηµάτων Ολοκληρωµένης ιαχείρισης επικροτείται σήµερα από σχεδόν όλους τους εµπλεκόµενους φορείς στο χώρο της ελληνικής γεωργίας. εν είναι τυχαίο, ότι η Ολοκληρωµένη ιαχείριση Καλλιεργειών αποτελεί σήµερα πρωταρχικό θέµα συζήτησης σε ολόκληρο τον χώρο της ελληνικής γεωργίας, όντας πρωτεύοντας στόχος αναπτυξιακών πολιτικών τόσο της Ελλάδας όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Θετική µπορεί να κριθεί και η αντιµετώπιση από το χώρο και τους φορείς εµπορίας, η οποία όµως µέχρι σήµερα δεν έχει συνδεθεί στις περισσότερες περιπτώσεις µε την παροχή υψηλότερων τιµών. Σύµφωνα µε τα µέχρι στιγµής δεδοµένα, η ανάπτυξη και η εν συνεχεία πιστοποίηση των εν λόγω συστηµάτων φαίνεται να καταλήγει περισσότερο σε έµµεσα οικονοµικά κέρδη µέσω της αυξηµένης ζήτησης των παραγόµενων προϊόντων και της εισόδου σε ποιοτικότερες αγορές παρά στην άµεση απόδοση υψηλότερων τιµών συγκριτικά µε τα συµβατικά προϊόντα. Παρά ταύτα, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, όπου οι παραγωγοί απήλαυσαν υψηλότερες τιµές για την παραγωγή που είχαν ενταγµένη στο σύστηµα. Επιπλέον, αναµένεται σαφής διαφοροποίηση της τακτικής του εµπορίου ύστερα από τη µαζική κυκλοφορία παλέτας προϊόντων προερχόµενων από πιστοποιηµένα συστήµατα Ολοκληρωµένης ιαχείρισης. Ήδη έχει παρουσιαστεί έντονο ενδιαφέρον από µεγάλες αλυσίδες Supermarkets του εσωτερικού και εξωτερικού, οι οποίες από τώρα σχεδιάζουν την τροφοδοσία τους µε τα εν λόγω πιστοποιηµένα προϊόντα. Τέλος δε θα πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός, ότι η προστιθέµενη αξία οποιουδήποτε προϊόντος ή συστήµατος εξαρτάται άµεσα και από τις επιχειρηµατικές ικανότητες και γνώσεις marketing κατόχου. Η Ολοκληρωµένη ιαχείριση καλλιεργειών ως σύστηµα και η πιστοποίησή του ως αντικειµενική απόδειξη αυτού δεν αποτελεί από µόνη της πανάκεια. Θα πρέπει να αντιµετωπιστεί ως ένα δυνατό εργαλείο και ως ένα συγκριτικό πλεονέκτηµα απέναντι στη συµβατική γεωργία και µόνο τότε θα µπορέσει να αποδώσει τα άµεσα κέρδη. εν θα πρέπει να παραληφθεί η ανάγκη στήριξης/διαφήµισης των συγκεκριµένων συστηµάτων και η γνωστοποίησή τους στο ευρύ καταναλωτικό κοινό, το οποίο δεν έχει ακόµα την ενηµέρωση που απαιτείται, διότι για να προτιµήσει και να εµπιστευτεί ο καταναλωτής ένα προϊόν, θα πρέπει πρώτα να γνωρίζει το τι του προσφέρει αλλά και που µπορεί να το βρει. 9
1.7 Κανόνες Πολλαπλής Συµµόρφωσης Οι σηµαντικότεροι κανόνες Πολλαπλής Συµµόρφωσης που ισχύουν για τους γεωργούς της Ελλάδας είναι οι παρακάτω: Για τα αγροτεµάχια που βρίσκονται σε εδάφη µε κλίση πάνω από 10% πρέπει να διατηρείται φυτική κάλυψη στο έδαφος τουλάχιστον κατά την περίοδο των βροχοπτώσεων. Σε περιοχές µε κλίση πάνω από 10% η άροση πρέπει να γίνεται κάθετα στην κλίση του εδάφους (κατά ισοϋψείς) ή διαγώνια. Ο παραγωγός οφείλει να προστατεύει και να µην καταστρέφει τις αναβαθµίδες, τις ξερολιθιές, τα αναχώµατα και τα φυσικά πράνη, στα όρια των αγροτεµαχίων. Συµπληρωµατικά προς την κύρια καλλιέργεια, θα πρέπει να καλλιεργούνται και να ενσωµατώνονται στο έδαφος ψυχανθή, τουλάχιστον στο 20% της καλλιεργούµενης έκτασης (εκτός βοσκοτόπων). Τα υπολείµµατα των κλαδεµάτων των δένδρων µπορούν να συλλέγονται σε σωρούς και να καίγονται λαµβάνοντας τις απαραίτητες προφυλάξεις. εν θα πρέπει να γίνεται µηχανική κατεργασία του εδάφους όταν υπάρχει πάγος ή / και πλήρης κάλυψη του αγροτεµαχίου µε νερό. Στους βοσκοτόπους που ανήκουν στην εκµετάλλευσή του, ο γεωργός πρέπει να φροντίζει ώστε να βόσκουν κατ ελάχιστο 0,2 ΜΜΖ (Μονάδες Μεγάλων Ζώων) ανά εκτάριο και κατά µέγιστο 3 ΜΜΖ ανά εκτάριο. Οι µόνιµοι βοσκότοποι δεν πρέπει να οργώνονται, εκτός από τις περιπτώσεις από τις οποίες προκύπτει περιβαλλοντική ή αρχαιολογική αναγκαιότητα που αποδεικνύεται µε έγγραφα των αρµόδιων αρχών. Σε κάθε αγροτεµάχιο που παραµένει ακαλλιέργητο, θα πρέπει να πραγµατοποιούνται οι ελάχιστες καλλιεργητικές παρεµβάσεις. Εφόσον χρησιµοποιείται λάσπη από επεξεργασµένα απόβλητα είτε ως βελτιωτικό εδάφους είτε ως λίπασµα, θα πρέπει αυτό να γίνεται µε ειδική άδεια από τη Νοµαρχία. Οι χρήστες φυτοπροστατευτικών σκευασµάτων και λιπασµάτων πρέπει να τηρούν τους όρους εφαρµογής τους. Το πλύσιµο των ψεκαστικών µηχανηµάτων πρέπει να γίνεται σε απόσταση µεγαλύτερη των 30 µέτρων από γεώτρηση, τάφρο, ποτάµι, ρυάκι κλπ. Ο καθαρισµός των αρδευτικών και στραγγιστικών καναλιών από τη βλάστηση που αναπτύσσεται στο εσωτερικό τους δεν πρέπει να γίνεται µε χηµικά µέσα (ζιζανιοκτονία). Τα κοκκώδη αγροχηµικά πρέπει να παραχώνονται στο έδαφος. Πρέπει να καθορίζεται στην εκµετάλλευση συγκεκριµένος χώρος συγκέντρωσης και αποκοµιδής απορριµµάτων, σε σηµείο στο οποίο θα υπάρχει σχετική σήµανση µε ταµπέλα. Εφόσον οι γεωργικές εκτάσεις συνορεύουν µε δρόµους και φυσικούς υδάτινους αποδέκτες (ρυάκια, λίµνες, ποτάµια, τάφροι κλπ) στους οποίους υπάρχει φυσική βλάστηση (φυτοφράκτες, δέντρα,συνδεδρίες) ο γεωργός πρέπει να φροντίζει ώστε η βλάστηση αυτή να µην καταστρέφεται. Όλες οι αγροτικές εγκαταστάσεις (αποθήκες, στέγαστρα, κλπ) διατηρούνται σε καλή κατάσταση ώστε να µη διαφεύγουν ουσίες που ρυπαίνουν το περιβάλλον. 10
2 ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ρ. Ι. Μετζιδάκης ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΕΛΑΙΩΝΑ 2.1 Επιλογή θέσης για την εγκατάσταση του ελαιώνα Η επιλογή κατάλληλης θέσης για την εγκατάσταση ελαιοφυτείας είναι καθοριστικής σηµασίας για την καλή ανάπτυξη και καρποφορία των δέντρων, την αποφυγή ζηµιών από ακραία καιρικά φαινόµενα, την παραγωγή ποιοτικών προϊόντων και την εξασφάλιση της οικονοµικής βιωσιµότητας της καλλιέργειας. Οι παράγοντες που εξετάζουµε για την αξιολόγηση µιας θέσης είναι τα χαρακτηριστικά του εδάφους, το µικροκλίµα και οι κοινωνικο-οικονοµικές ιδιαιτερότητες της περιοχής (Σφακιωτάκης, 1993). 2.1.1 Γονιµότητα και διατήρηση του εδάφους Τα σηµαντικότερα χαρακτηριστικά του εδάφους που ενδιαφέρουν για την εγκατάσταση ενός ελαιώνα είναι η διατήρηση ή βελτίωση της γονιµότητας και η αποφυγή της διάβρωσης και της υποβάθµισης των φυσικών, χηµικών και βιολογικών ιδιοτήτων. Παρά το γεγονός ότι η ελιά αναπτύσσεται και καρποφορεί ακόµη και σε άγονα και ξηρικά εδάφη, για να επιτευχθεί γρήγορη είσοδος στην παραγωγή, εύρωστη βλάστηση και ικανοποιητική καρποφορία υψηλής ποιότητας πρέπει να εξασφαλίζεται γόνιµο, βαθύ και καλά αποστραγγιζόµενο έδαφος. Η ελιά αναπτύσσεται και καρποφορεί καλά σε βαθιά αµµοπηλώδη εδάφη µε καλή υγρασία και στράγγιση (Σφακιωτάκης, 1993). Καλό είναι το ph του εδάφους να είναι µεταξύ 6-8 και σε περιπτώσεις απόκλισης να διορθώνεται είτε µε κατάλληλα εδαφοβελτιωτικά (π.χ. ασβέστωση) είτε µε αντίστοιχα λιπάσµατα. Έτσι, σε ελαφρώς όξινα εδάφη προτιµώνται αλκαλικά λιπάσµατα (π.χ. ασβεστούχος νιτρική αµµωνία) ενώ σε ελαφρώς αλκαλικά εδάφη εφαρµόζονται όξινα λιπάσµατα (π.χ. θειϊκή αµµωνία). Σε ακραίες τιµές ph, µειώνεται η διαθεσιµότητα κάποιων θρεπτικών στοιχείων και παρατηρούνται συµπτώµατα τοξικότητας από κάποια άλλα. Ελαιόδεντρα που αναπτύσσονται σε εδάφη µε κακή στράγγιση εκτός από τον αυξηµένο κίνδυνο εµφάνισης ασθενειών παρουσιάζουν και κακή ανάπτυξη που πολλές φορές συγχέεται µε φυτοπαθολογικά ή θρεπτικά αίτια. Σε υπερβολικά γόνιµα εδάφη µπορεί να παρατηρηθεί το φαινόµενο της βλαστοµανίας κατά το οποίο τα φυτά παρουσιάζουν έντονη βλαστική ανάπτυξη και ελάχιστη έως µηδαµινή καρποφορία. ιαβρωµένα ή υποβαθµισµένα εδάφη πρέπει να αποφεύγονται καθώς χαρακτηρίζονται από µειωµένη γονιµότητα και προϋποθέτουν µεγάλο κόστος εισροών για τη διόρθωσή τους. 2.1.2 Σηµασία των µετεωρολογικών δεδοµένων και του µικροκλίµατος Η καλλιέργεια της ελιάς οριοθετείται σε γεωγραφικό πλάτος µεταξύ 30 ο και 45 ο καθώς σε αυτή τη ζώνη το φυτό αναπτύσσεται και καρποφορεί καλά. Πάνω από το 45 ο παρατηρούνται ζηµιές από χαµηλές θερµοκρασίες ενώ κάτω από το 30 ο τα δέντρα παράγουν καλή βλάστηση αλλά δεν καρποφορούν ικανοποιητικά. Στις περιοχές όπου πραγµατοποιείται η ελαιοκαλλιέργεια το κλίµα είναι µεσογειακό µε ξηρό και θερµό καλοκαίρι και ήπιο και βροχερό χειµώνα. 11
Οι ελαιοκαλλιεργητές πρέπει να ενηµερωθούν για το κλιµατολογικό ιστορικό της περιοχής από τον πλησιέστερο µετεωρολογικό σταθµό πριν αποφασίσουν για τη θέση αλλά και την ποικιλία του ελαιώνα. Στην περιοχή που θα εγκαταστήσουµε έναν ελαιώνα η θερµοκρασία δεν πρεπει να πέφτει συχνά κάτω από -5 ο C καθώς σε τέτοια περίπτωση ζηµιώνονται τα βλαστικά και τα αναπαραγωγικά όργανα του φυτού. Θερµοκρασίες κοντά στους -10 ο C προκαλούν σοβαρές ζηµιές σε κλαδιά, βραχίονες ή και ολόκληρο το δέντρο (Σφακιωτάκης, 1993). Όµως ακόµη και λιγότερο χαµηλές θερµοκρασίες το φθινόπωρο ζηµιώνουν τους καρπούς και υποβαθµίζουν την ποιότητά τους. Η χιονόπτωση µπορεί εκτός από το πάγωµα φυτικών ιστών να προκαλέσει και µηχανικές ζηµιές στα δέντρα καθώς το χιόνι συσσωρεύεται στην κόµη αυξάνοντας το βάρος και σπάζοντας κλαδιά. Η σοβαρότητα της ζηµιάς από παγετό εξαρτάται από: Τη διάρκεια των χαµηλών θερµοκρασιών Τη Σχετική Υγρασία της ατµόσφαιρας Την αντοχή της καλλιεργούµενης ποικιλίας Τις καλλιεργητικές φροντίδες που προηγήθηκαν Όταν η πτώση της θερµοκρασίας είναι σταδιακή το χειµώνα, τα δέντρα µπορεί να αντέξουν έως και -12 ο C χωρίς σοβαρές. Περιοχές µε µεγάλο υψόµετρο καλό είναι να αποφεύγονται διότι συνδυάζουν αυξηµένο κίνδυνο παγετών και βραχύτερη βλαστική περίοδο. Οι ανοιξιάτικοι παγετοί συνήθως δεν αποτελούν περιοριστικό παράγοντα καθώς η άνθηση της ελιάς είναι όψιµη. Η ελιά ανήκει στα φυτά που έχουν ανάγκη χαµηλών θερµοκρασιών στο επίπεδο των 7 ο C το χειµώνα για να διαφοροποιήσουν ανθοφόρους οφθαλµούς. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο σε τροπικές περιοχές η ελιά συνήθως δεν καρποφορεί ικανοποιητικά. Το φαινόµενο είναι γνωστό ως εαρινοποίηση και η έντασή του διαφέρει µεταξύ ποικιλιών. Έτσι σε αντίθεση µε άλλες ποικιλίες που χρειάζονται έως και 2000 ώρες χαµηλών θερµοκρασιών ανά έτος, οι ανάγκες της Κορωνέκης είναι µικρές και καλύπτονται εύκολα ακόµα και στον ήπιο χειµώνα της Κρήτης. 870 600 390 220 90 Εικ 1. Ώρες χαµηλών θερµοκρασιών σε ελαιοκοµικές ζώνες 12
Η ελιά ως θερµοπεριοδικό είδος απαιτεί τουλάχιστον 10 εβδοµάδες κάτω από 12,2 o C για πλήρη διαφοροποίηση ανθέων. Θερµοκρασίες σταθερά κάτω από 7 o C ή πάνω από 15 o C µπορούν να αναστείλουν την καταβολή των ανθέων ενώ θερµοκρασίες χειµώνα υψηλότερες από 20 o C για 2-3 εβδοµάδες µπορεί να εµποδίσουν την έξοδο των ανθοφόρων οφθαλµών από το λήθαργο. Σε χρονιές µε µεγάλη καρποφορία και όψιµη συγκοµιδή αυξάνονται οι απαιτήσεις των δέντρων σε χαµηλές θερµοκρασίες για διαφοροποίηση ανθέων. Ζηµιές στην καλλιέργεια µπορεί να προκληθούν και από υπερβολικά υψηλές θερµοκρασίες. Την άνοιξη µπορεί να εµποδίσουν την ανάπτυξη των ανθέων ενώ και η αυτογονιµοποίηση µπορεί να περιοριστεί από υψηλές θερµοκρασίες κατά την άνθηση λόγω αναστολής της αύξησης του γυρεοσωλήνα. Τέλος, πολύ υψηλές θερµοκρασίες κατά τους καλοκαιρινούς µήνες µπορεί να προκαλέσουν έντονη καρπόπτωση. Ένα επίσης σηµαντικό κλιµατικό στοιχείο αποτελεί και το ύψος των βροχοπτώσεων της περιοχής. Ιδιαίτερα σε ξηρικές καλλιέργειες το ύψος αλλά και η κατανοµή των βροχών καθορίζουν τη διαθεσιµότητα εδαφικής υγρασίας για τα φυτά κατά τα πιο κρίσιµα στάδια που είναι η διαφοροποίηση των οφθαλµών, η άνθηση και η σκλήρυνση του πυρήνα και η ταχεία αύξηση των καρπών. Στην περίπτωση βρώσιµων ποικιλιών όπως η Καλαµών που καλλιεργείται σε κάποιες περιοχές της Κρήτης, το ύψος των βροχοπτώσεων µπορεί να αποτελέσει περιοριστικό παράγοντα για την παραγωγή ποιοτικών καρπών γι αυτό άλλωστε κατά κανόνα εφαρµόζεται άρδευση. Σε διάφορες περιοχές της Κρήτης καταγράφεται ετήσια βροχόπτωση από 200 έως και πάνω από 1000 mm ανάλογα µε τη χρονιά, την περιοχή και το υψόµετρο. Για καλή βλαστική ανάπτυξη και καρποφορία χρειάζονται τουλάχιστον 500-600 mm ανά έτος ενώ έλλειψη εδαφικής υγρασίας προκαλεί µεταξύ των άλλων µειωµένη τελειότητα ανθέων. Εικ. 2. Πιθανά αίτια της σχινοκαρπίας είναι οι µη ευνοϊκές κλιµατικές συνθήκες κατά την περίοδο της άνθησης Από την άλλη πλευρά, βροχή και οι µη ευνοϊκές κλιµατικές συνθήκες κατά την περίοδο της άνθησης µπορεί να προκαλέσει κακή επικονίαση και καρπόδεση και προβλήµατα όπως σχινοκαρπία που είναι ακόµα πιο έντονη σε ζωηρά δέντρα. Στην περίπτωση που εξετάζεται η εγκατάσταση ξηρικού ελαιώνα πρέπει να µελετηθεί το ιστορικό της περιοχής από τον πλησιέστερο µετεωρολογικό σταθµό ενώ ο παραγωγός µπορεί εύκολα να έχει µια εικόνα για τις βροχοπτώσεις στο χωράφι του µε ένα βροχόµετρο. Στην περίπτωση που υπάρχει διαθέσιµο νερό και πρόθεση από τον παραγωγό για εγκατάσταση αρδευόµενου ελαιώνα, το ύψος και η κατανοµή των βροχοπτώσεων δεν αποτελούν περιοριστικούς παράγοντες για την καλλιέργεια. Είναι σηµαντικό όµως να γνωρίζουµε τα συγκεκριµένα δεδοµένα για τον ορθότερο προσδιορισµό των αρδευτικών αναγκών των φυτών, τον κατάλληλο προγραµµατισµό των αρδεύσεων και για την εκτίµηση της οικονοµικότητας της καλλιέργειας, καθώς λιγότερες βροχές συνεπάγονται περισσότερες αρδεύσεις και υψηλότερο κόστος παραγωγής. 13
Καλό είναι να αποφεύγονται περιοχές µε υγρό κλίµα καθώς υψηλή Σ.Υ. δηµιουργεί µυκητολογικά προβλήµατα όπως: Κυκλοκόνιο Γλοιοσπόριο Καπνιά Βερτιτσιλίωση Το στοιχείο αυτό αποκτά ιδιαίτερη σηµασία στην περίπτωση που σκοπεύουµε να εφαρµόσουµε ένα σύστηµα ολοκληρωµένης διαχείρισης που όπως είναι γνωστό στοχεύει στον περιορισµό των εισροών σε φυτοφάρµακα. Καλλιεργητικές φροντίδες που προκαλούν τραυµατισµούς φυτικών ιστών όπως κλάδεµα, συγκοµιδή, όργωµα πρέπει να αποφεύγονται σε µέρες µε υγρασία ή βροχή λόγω του κινδύνου εξάπλωσης του βακτηριακού καρκίνου, ειδικά για ευαίσθητες ποικιλίες όπως η Κορωνέικη. Πριν από την εγκατάσταση ενός ελαιώνα πρέπει να εξετάζονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την ηλιακή ακτινοβολία που δέχεται η κόµη των φυτών καθώς δέντρα µε επαρκή ηλιακό φως παρουσιάζουν καλύτερη βλάστηση και καρποφορία σε αντίθεση µε δέντρα ή βλαστούς που σκιάζονται στους οποίους παρατηρούνται προβλήµατα στην καρποφορία και ξηράνσεις βλαστών. Συγκεκριµένα η σκίαση: Μειώνει τη διαφοροποίηση των ανθέων Μπορεί να προκαλέσει µορφολογική στειρότητα Μπορεί να αναστείλει την άνθηση Μπορεί να µειώσει τη φωτοσυνθετική ικανότητα των φύλλων Ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο παίζει η έκθεση του χωραφιού µε τα νότιας νοτιοανατολικής έκθεσης αγροτεµάχια να δέχονται περισσότερη ηλιακή ακτινοβολία από τα βόρειας ή βορειοδυτικής έκθεσης. Άλλοι παράγοντες είναι η κλίση του χωραφιού, η πυκνότητα φύτευσης και η διάταξη των δέντρων, ο τρόπος ανάπτυξης της ποικιλίας και ιδιαίτερα το κλάδεµα διαµόρφωσης και καρποφορίας. Παρά το γεγονός ότι η ελιά είναι ανθεκτικό είδος στους ανέµους καλό είναι να αποφεύγονται οι παγετόπληκτες περιοχές. Ισχυροί άνεµοι το φθινόπωρο ή το χειµώνα προκαλούν θραύση κλαδιών και βραχιόνων καθώς και καρπόπτωση η οποία συµβαίνει και το καλοκαίρι λόγω θερµών ανέµων. Μικρής εντάσεως άνεµοι βοηθούν στην επικονίαση ενώ υπερβολικά θερµοί, ξηροί ή υγροί άνεµοι εµποδίζουν τη γονιµοποίηση των ανθέων και την ανάπτυξη των καρπών. 2.1.3 Κοινωνικοί και οικονοµικοί παράγοντες της περιοχής Εκτός από τα αγρονοµικά στοιχεία που πρέπει να µελετήσουµε πριν από την εγκατάσταση ενός ελαιώνα πρέπει να συνεκτιµηθούν και εξωτερικοί παράγοντες που αφορούν τη γενικότερη κοινωνικο-οικονοµική κατάσταση της περιοχής. Με δεδοµένες τις υψηλές απαιτήσεις της ελαιοκαλλιέργειας σε εργατικά είναι σηµαντικό να αξιολογηθεί η διαθεσιµότητά τους τόσο συνολικά όσο και κατά εποχή ειδικά σε τουριστικές περιοχές όπου η απασχόληση στην αγροτική παραγωγή δεν αποτελεί προτεραιότητα. Η υποδοµές της περιοχής όπως πχ. οι δρόµοι και η απόσταση από κάποιο ελαιουργείο είναι σηµαντικοί παράγοντες τόσο για την ποιότητα των προϊόντων όσο και για τη διαµόρφωση του κόστους παραγωγής. Στην περίπτωση των βρώσιµων ποικιλιών πρέπει να εξασφαλίζεται από πριν η διάθεση των καρπών δεδοµένης της αυξηµένης φθαρτότητας τους και του λιγότερο πυκνού δικτύου µονάδων επεξεργασίας συγκριτικά µε τα ελαιουργεία. 14
Μια γενικότερη ανάλυση της αγοράς θα βοηθούσε στην αναγνώριση των προτιµήσεων των καταναλωτών και την κατεύθυνση του σχεδιασµού του ελαιώνα προς σύγχρονα συστήµατα διαχείρισης που προµηνύουν καλύτερη βιωσιµότητα της εκµετάλλευσης. 2.2 Επιλογή πολλαπλασιαστικού υλικού Καθοριστικής σηµασίας για την επιτυχή εφαρµογή του συστήµατος ολοκληρωµένης διαχείρισης είναι η επιλογή της κατάλληλης ποικιλίας για τη συγκεκριµένη περιοχή και η χρησιµοποίηση φυτωριακού υλικού υψηλής ποιότητας. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά που αξιολογούµε στην πρώτη περίπτωση είναι η ταχύτητα ανάπτυξης και η πρωιµότητα εισόδου στην καρποφορία, η αντοχή σε κλιµατικά φαινόµενα της περιοχής (παγετοί, υψηλές θερµοκρασίες, υγρασία) και σε παθογόνα (δάκος, κυκλοκόνιο, κλπ), η ανάγκη σταυρεπικονιάσεως, η παραγωγικότητα, η δυνατότητα µηχανοποίησης της συγκοµιδής και η ποιότητα των καρπών και του λαδιού. Όσον αφορά στο φυτωριακό υλικό, ιδιαίτερη επίδραση στα χαρακτηριστικά του ασκεί η µέθοδος που χρησιµοποιήθηκε για την παραγωγή του. Ο πολλαπλασιασµός µε µοσχεύµατα ή ιστοκαλλιέργεια εξασφαλίζει την διατήρηση των ιδιοτήτων της ποικιλίας, δεν απαιτεί εµβολιασµό, δίνει τη δυνατότητα µαζικής παραγωγής φυτών µε καλή ανάπτυξη και πρωιµότερη είσοδο στην καρποφορία. Ο εµβολιασµός σε σπορόφυτα απαιτεί µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα όµως τα συγκεκριµένα φυτά λόγω της ανάπτυξης του ριζικού τους συστήµατος εγκαθίστανται καλύτερα στον ελαιώνα. Εικ. 3. Σκληραγώγηση φυτωριακού υλικού ελιάς 2.3 Σχεδίαση ελαιώνα Κατά τη σχεδίαση του ελαιώνα καθορίζουµε την πυκνότητα φύτευσης και τη διάταξη των δέντρων. Στη συγκεκριµένη χρονική στιγµή βασικό γνώµονα αποτελεί ο τύπος της εκµετάλλευσης που οραµατιζόµαστε. Έτσι, πρέπει να διευκρινίσουµε τα παρακάτω: Βαθµός εντατικοποίησης Προϊόν (ελιές, λάδι) Σύστηµα διαχείρισης Τρόπος συγκοµιδής υνατότητα µηχανοποίησης Ανάγλυφο Ποικιλία Επένδυση ιαθεσιµότητα εργατικών υνατότητα τροποποίησης της φυτείας στο µέλλον Συνοπτικά, τα κυριότερα συστήµατα ελαιοκαλλιέργειας που έχουν εντοπιστεί στην Κρήτη ή που θα µπορούσαν να εφαρµοστούν είναι το παραδοσιακό µε αραιές αποστάσεις γηρασµένων δέντρων, µικρές εισροές και χαµηλό κέρδος, το ηµιεντατικό µε κανονικές αποστάσεις και αυξηµένες εισροές και βιωσιµότητα, το εντατικό µε πυκνές φυτεύσεις και 15