«Οικογένεια και Οικογενειακή Πολιτική» ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΩΤΟΣ: «Η Οικογένεια ως Θεσμός» Γιώργος Νικολαΐδης Ψυχίατρος, MD, MA, MSc, PhD Κέντρο για την Μελέτη και την Πρόληψη της Κακοποίησης Παραμέλησης των Παιδιών Διεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού
Οι μετασχηματισμοί της Οικογένειας στους τελευταίους αιώνες
Λειτουργική διάκριση της έννοιας της οικογένειας αλλά και των λειτουργιών που κατά περιόδους επιτελεί Λειτουργία ηµογραφική Παραγωγική Βιολογική Ψυχολογική - Συναισθηµατική Νοµική Εκπαιδευτική Ψυχαγωγική Πολιτική Θρησκευτική Επιστήµες/πεδία λόγου (κατ εξοχήν) ηµογραφία, Στατιστική Οικονοµικά, Στατιστική Βιολογία, Ιατρική Ψυχολογία, Παιδαγωγική, Ιατρική, Κοινωνικές Επιστήµες Νοµική, Κοινωνικές Επιστήµες Παιδαγωγική, Ψυχολογία Κοινωνικές Επιστήµες Πολιτικές & Κοινωνικές Επιστήµες Θρησκειολογία, Κοινωνικές Επιστήµες
Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 2-3 αιώνες Η οικογένεια έχασε αρκετές από τις λειτουργίες της ενώ οι εναπομείνασες μετασχηματίστηκαν και αναπροσαρμόστηκαν Η οικογένεια αναδιπλώθηκε σε μικρότερα σχήματα (πυρηνική, εν συνεχεία χωρίς παιδιά κ.λπ.) Η οικογένεια «ιδιωτικοποιήθηκε» Δημιουργήθηκε το «χάσμα των γενεών» στο εσωτερικό της και αναδύθηκε το «παιδί» ως έννοια Η ηλικιωμένοι από αρχηγοί μετατράπηκαν σε άτομα χρήζοντα βοηθείας/προστασίας/φροντίδας
Μετασχηματισμοί του οικογενειακού θεσμού τους τελευταίους 2-3 αιώνες: σεξουαλικότητα Οι σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας συναισθηματικοποιήθηκαν έντονα Αναδύθηκαν ρόλοι όπως ο «μητρικός» «πατρικός» κ.α. Η σεξουαλικότητα διεγέρθηκε και εν συνεχεία οριοθετήθηκε αυστηρά εντός του οικογενειακού χώρου Με την παράλληλη ανάδυση του «εαυτού» η οικογένεια αποτέλεσε ένα κατ εξοχήν πεδίο σύνδεσης εαυτού και κοινωνίας (οικογένεια ως μηχανισμός ένταξης κοινωνικοποίησης) Παράλληλα, η διεγερμένη σεξουαλικότητα όταν κατευθυνόταν προς εαυτόν γινόταν αντιληπτή ως απειλή για την κοινωνικοποίηση των ατόμων
Η Οικογένεια και το Παιδί
Η «εφεύρεση» του Παιδιού Την ίδια περίπου εποχή ο Διαφωτισμός εφευρίσκει τονάνθρωπο, έναν διαχρονικό Υπερ-Υποκείμενο, ενώ, παράλληλα, η Φροντίδα-του-Εαυτού καθίσταται καθημερινή έγνοια και ενασχόληση ατόμων και οικογενειών (Foucault, 1984). Η «Παιδαγωγική» εφευρίσκεται με στόχο την κάλυψη αυτής της καινοφανούς αναγκαιότητας των οικογενειών ταυτόχρονα με την παν-κοινωνική σταυροφορία των νεοσύστατων εθνικών κρατών για το μητρικό θηλασμό και την προστασία των νεογέννητων και των βρεφών (Schiebinger, 1994).
Η «εφεύρεση» του Παιδιού Κι ακόμα, το νέο πνεύμα του Διαφωτισμού φέρνει την έννοια των Πολιτικών Δικαιωμάτων μαζί με το κρατικό μονοπώλιο της φυσικής βίας. Έτσι, η αναγκαιότητα για πρώιμη εξοικείωση των νεότερων μελών των κοινωνιών με την φυσική βία όχι μόνο εξαλείφεται, αλλά τουναντίον καθίσταται «ύποπτο» καθώς η καταφυγή στο Νόμο γίνεται η κυρίαρχη και τουλάχιστον η θεμιτή για το κράτος μέθοδος επίλυσης διαπροσωπικών διαφορών και συγκρούσεων.
Η «εφεύρεση» του Παιδιού Έτσι, δεν αποτελεί έκπληξη που την ίδια χρονική στιγμή που καταργείται το «Δικαίωμα της Ζωής του Πατέρα» (το νομικό δικαίωμα ο πατέρας να αφαιρεί τη ζωή ενός παιδιού χωρίς να διώκεται για αυτό) στην Γαλλία, στην Βιέννη ο Φρόυντ διατυπώνει τη θεωρία του για την παιδική σεξουαλικότητα και το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα τρόπον τινά ενδοβάλλοντας την επιθετικότητα και την αιμομικτική επιθυμία εσωτερικάεντός της ψυχικής πραγματικότητας καθενός ατομικού υποκειμένου (Foucault, 1966).
Η «εφεύρεση» του Παιδιού Κάτω από αυτές τις συνθήκες συμβαίνει και οι νομοθεσίες τροποποιούνται άρδην π.χ. καταργώντας την υποχρεωτική σωματική τιμωρία των παιδιών στις Σκανδιναβικές χώρες και ο G.B. Shaw διακηρύσσει πως «το λουρί και το ραβδί είναι τα εργαλεία του ηλιθίου» (Baron, 2005, Elliman& Lynch, 2000). Μια καινοφανής για τα μέχρι τότε δεδομένα έννοια ανατέλλει στο στερέωμα της δημόσιας ζωής: το Παιδί όχι τα παιδιά, ούτε το παιδί κάποιου ή κάποιας, αλλά το Παιδί ως υπερ-ιστορικό Υποκείμενο κατ αναλογία με εκείνο του Ανθρώπου Ήταν τότε μόνο ζήτημα χρόνου το νεογέννητο Παιδί να ανακτήσει βαθμιαία τα πολιτικά και κοινωνικά του δικαιώματα
Οικογένεια μορφή και τύποι της στον σύγχρονο κόσμο
Έτσι κάπως φτάνουμε στο σήμερα (του ανεπτυγμένου, δυτικού κόσμου, όμως...) «Η επίδραση των εκτεταμένων οικογενειών και των άλλων συγγενικών μονάδων μειώνεται. Υπάρχει μια τάση προς την ελεύθερη επιλογή συζύγων. Τα δικαιώματα των γυναικών αναγνωρίζονται ευρύτερα, τόσο όσον αφορά στο γάμο όσο και τις οικογενειακές αποφάσεις. Οι γάμοι μεταξύ συγγενών γίνονται όλο και πιο σπάνιοι. Υψηλότερα επίπεδα σεξουαλικής ελευθερίας αναπτύσσονται σε κοινωνίες που ήταν πολύ περιοριστικές. Υπάρχει μια γενική τάση επέκτασης των δικαιωμάτων του παιδιού». (Giddens, 2002)
Γάμοι και διαζύγια στην ΕΕ 1970-2011
Τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Μ. Βρετανία (2013)
Τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Φινλανδία (2009)
Τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Φινλανδία (2015)
Νοικοκυριά και τύποι οικογένειας στην σύγχρονη Ελλάδα (1991-2011) Νοικοκυριά Απογραφή 1991 Απογραφή 2001 Απογραφή 2011 Παντρεµένο ζευγάρι χωρίς παιδιά Παντρεµένο ζευγάρι µε παιδιά Συµβιούντες χωρίς παιδιά Συµβιούντες µε παιδιά Αριθµός(*) Ποσοστό(%) Αριθµός(*) Ποσοστό(%) Αριθµός(*) Ποσοστό(%) 761 23,7 786 22 846 20,5 1573 49,1 1527 47,2 1503 36,4 - - 48 1,3 57 1,4 - - 23 0,6 11 0,3 Μητέρες µε παιδιά 155 4,8 268 7,5 355 8,6 Πατέρες µε παιδιά 38 1,2 51 1,4 64 1,5 Πολυπηρηνικές οικογένειες Νοικονυριό χωρίς πυρηνική οικογένεια 678 21,2 869 24,3 91 2,2 1207 29,2 (*) αριθµός σε χιλιάδες, Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.
Σύγχρονη οικογένεια: τάσεις και μετασχηματισμοί στις ανεπτυγμένες κοινωνίες Διαχρονική αύξηση των οικογενειών χωρίς παιδιά Διαχρονική αύξηση των μονογονεϊκώνοικογενειών (κυρίως λόγω είτε επιλογής είτε διαζυγίου) Διαχρονική αύξηση των οικογενειών με σύνθετα σχήματα ως προς τις σχέσεις συγγένειας ενηλίκων και ανηλίκων Διαχρονική αύξηση τυπικών μορφών αναδοχής παιδιών (με μάλλον υποχώρηση άτυπων μορφών αυτής) και σε συνύπαρξη με βιολογική συγγένεια Διαχρονική ενίσχυση της ατομικότητας εντός της
Οικογένεια: Φύλο, Σεξουαλικότητα, Εξουσία Τα μέλη εντός της οικογένειας αρθρώνονται με βάση ιεραρχικές σχέσεις εξουσίας Οι σχέσεις εξουσίας συνυφαίνονται (αν και δεν ταυτίζονται πάντα) με ρόλους φύλου και σεξουαλικές σχέσεις Παραδοσιακά: πατριαρχικές οικογένειες (ωστόσο, προσοχή: ούτε η μεσαιωνική οικογένεια μοιάζει να ήταν σαν την οικογένεια των αρχών του 20 ου αιώνα, ούτε με τις σύγχρονες οικογένειες αναπτυσσόμενων κοινωνιών!) Κλασσική οικογένεια ως σύστημα με δεδομένους ρόλους (πατρικός/μητρικός, γονεϊκός/παιδιών, γυναικείος/αντρικός κ.α.) Γυναικείο κίνημα, κίνημα Δικαιωμάτων Ανθρώπου: αλλαγή σε συνάρτηση και με τις αλλαγές στον τρόπο και τις σχέσεις παραγωγής Βαθμιαία αναγνώριση εναλλακτικών ταυτοτήτων φύλου και σεξουαλικού προσανατολισμού Ανάγκη αναγνώρισης διαφορετικότητας πλαισίων και θεσμών
Σας ευχαριστώ πολύ! Στοιχεία επικοινωνίας: Ινστιτούτο Υγείας του Παιδιού, ιεύθυνση Ψυχικής Υγείας και Κοινωνικής Πρόνοιας Φωκίδος 7, Αθήνα Email: gnikolaidis@ich-mhsw.gr ich-mhsw@otenet.gr www.ich-mhsw.gr