1 John Rawls, Θεωρία της Δικαιοσύνης: από τον καντιανό αντικειμενισμό στην πολιτική του δημόσιου λόγου 1. Πρώτη φάση: Θεωρία της δικαιοσύνης (1971) και καντιανός αντικειμενισμός Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία. Στόχοι: α) μια φιλοσοφική ερμηνεία της δικαιοσύνης για συνταγματικές δημοκρατίες, εκφράζει κοινό πυρήνα δημ. παράδοσης β) εναλλακτική θεμελίωση δικαιοσύνης έναντι ωφελιμισμού (αδύνατη βάση για ίσες ελευθερίες). Πειστική ερμηνεία/εξήγηση βασικών δικαιωμάτων και σύνδεση αυτής της ερμηνείας με ισότητα ευκαιριών και αρχή της διαφοράς. Γενίκευση και νέα επεξεργασία της παραδοσιακής θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου. Το αποτέλεσμα άκρως «καντιανό». Η θεωρία αυτή είναι η καταλληλότερη ηθική βάση για δημ.κοινωνία. Ιδέα της δικαιοσύνης: πρώτη αρετή θεσμών και απαραβίαστο προσώπου Πρόβλημα της δικαιοσύνης: σύγκρουση για την κατανομή οφελών από κοινωνική συνεργασία. Η θεωρία δικαιοσύνης θα συλλάβει αρχές για να επιλέξουμε ρυθμίσεις για τον επιμερισμό δικαιωμάτων και καθηκόντων στους βασικούς θεσμούς και κατανομή οφελών. Ο θεμελιώδης καταστατικός χάρτης μιας εύτακτης ανθρώπινης συνένωσης. Αντικείμενο της δικαιοσύνης: η βασική δομή της κοινωνίας, η κατανομή δικαιωμάτων και καθηκόντων από μείζονες θεσμούς (σύνταγμα και κύριες οικονομικές και κοινωνικές ρυθμίσεις). Κοινωνικό συμβόλαιο: όχι για είσοδο σε κοινωνία ή σχεδιασμό μιας μορφής διακυβέρνησης. Απλώς ότι οι αρχές της δικαιοσύνης για βασικούς θεσμούς πρέπει να αποτελούν το αντικείμενο μιας πρωταρχικής συμφωνίας: «Οι αρχές που θα επέλεγαν ελεύθερα και ορθολογικά άτομα, που επιδιώκουν την προαγωγή των συμφερόντων τους, σε μια αρχική κατάσταση ισότητας όπου ορίζονται οι θεμελιώδεις όροι της ένωσής τους. Αυτές οι αρχές θα ρυθμίσουν κάθε επόμενη συμφωνία...αυτή η ερμηνεία των αρχών της δικαιοσύνης είναι η δικαιοσύνης ως ακριβοδικία». Επιλογή πίσω από πέπλο άγνοιας όπου αγνοούνται φυσικές και κοινωνικές συγκυρίες ατόμων (θέση ατόμου σε κοινωνία, αντίληψη αγαθού, φυσικά πλεονεκτήματα, ψυχολογικές τάσεις). Έτσι κανείς δεν μπορεί να εκμεταλλευθεί τυχαία πλεονεκτήματα της φύσης ή της κοινωνίας, και δεν μπορεί να σχεδιάσει αρχές για να ευνοήσει την ιδιαίτερη θέση του. Εξού και η ακριβοδικία. Καντιανή ερμηνεία: μια τέτοια κοινωνία, ρυθμισμένη βάσει τέτοιων αρχών, θα προσέγγιζε κατά το δυνατόν την εθελοντική ένωση, γιατί οι αρχές της θα ήταν αυτές που θα επιλέγονταν από ελεύθερα και ορθολογικά όντα υπό ακριβοδίκαιες συνθήκες. Υπ αυτή την έννοια, τα μέλη της είναι αυτόνομα και οι υποχρεώσεις τους έχει επιβληθεί από τα ίδια στον εαυτό τους. Το πέπλο της άγνοιας εξοβελίζει ετερόνομους καθορισμούς, επιλέγουμε μόνον ως ελεύθεροι, ίσοι, ορθολογικοί. Όταν τα πρόσωπα δρουν βάσει αυτών των αρχών, δρουν βάσει αρχών που θα επέλεγαν ως ελεύθερα,
2 ίσα, ορθολογικά. Αυτόνομη δράση: από αρχές που θα υιοθετούσαμε ως ελεύθερα/ίσα/ορθολογικά άτομα. Επίσης, αυτές οι αρχές είναι ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ: αναγκαίες από μια κοινή, γενική σκοπιά που ορίζεται από την πρωταρχική συνθήκη. Το πέπλο της άγνοιας διασφαλίζει ισότητα και αντικειμενικότητα. Η «δικαιοσύνη ως ακριβοδικία» -παράδειγμα θεωρίας συμβολαίου. Οι αρχές της δικαιοσύνης είναι αρχές που θα επιλέγονταν από ορθολογικά πρόσωπα, και εξηγούνται και δικαιολογούνται έτσι. Η κατάσταση της επιλογής ενσαρκώνει τους όρους και τις αξίες που προϋποθέτει η δικαιοσύνη νοούμενη έτσι. Η πρωταρχική κατάσταση ενσωματώνει ευρύτερα αποδεκτούς όρους για την παραγωγή δίκαιων αρχών, αφήνοντας απ έξω ό,τι είναι ηθικά αυθαίρετο. Η επιλογή στην πρωταρχική κατάσταση αναπαριστά έναν τρόπο σκέψης και επιχειρηματολογίας για τη δικαιοσύνη. Π.χ. το πέπλο άγνοιας αναπαριστά την ιδέα ότι οι αρχές της δικαιοσύνης δεν θα πρέπει να ευνοούν πλεονεκτήματα που οφείλονται στα τυχήματα της βιολογικής κληρονομιάς ή σε κοινωνικές περιστάσεις. Κύριες συνθήκες: τα άτομα είναι εργαλειακώς ορθολογικά και ικανά να αναπτύξουν ένα αίσθημα δικαίου. Επιλέγουν αρχές που θα διάλεγαν ορθολογικά άτομα που επιδιώκουν την προαγωγή των συμφερόντων τους σε μια θέση ισότητας, για να καθορίσουν τους βασικούς όρους της ένωσής τους. Επιλέγονται δημόσιες αρχές, η επιλογή άπαξ και διαπαντός (γιατί είναι έσχατες και τελικές), λαμβάνονται υπόψη θεμελιώδη ανθρώπινα συμφέροντα και πρωταρχικά αγαθά (αγαθά/μέσα παντός σκοπού: δικαιώματα, ευκαιρίες, εισόδημα πλούτος, αυτοσεβασμός), τα οποία θα διανείμουν οι αρχές του δικαίου. Πρώτη αρχή Κάθε πρόσωπο πρέπει να έχει ίσο δικαίωμα στο πιο εκτενές συνολικό σύστημα ίσων βασικών ελευθεριών που είναι συμβατό με ένα παρόμοιο σύστημα ελευθερίας για όλους Δεύτερη αρχή Κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες πρέπει να διαρρυθμίζονται με τέτοιο τρόπο ώστε και οι δύο: α) να αποβαίνουν προς το μεγαλύτερο όφελος των λιγότερο ευνοημένων (αρχή της διαφοράς), και β) να συνδέονται με αξιώματα και θέσεις ανοικτές σε όλους, υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών. (+αρχές προτεραιότητας) Δικαιολόγηση για επιλογή αρχών: 1) όλοι έχουν θεμελιώδη συμφέροντα που θέλουν να διασφαλίσουν σωμ.ακεραιότητα, ελευθερία αναθεώρησης σχεδίων ζωής, θρησκεία. Εξού και ίσες βασικές ελευθερίες, εφόσον δεν γνωρίζουμε τη θέση μας σε κοινωνία 2) Αρχή της διαφοράς (2 η αρχή, α)) επειδή θέλουμε να κάνουμε τη χειρότερη θέση όσο καλύτερη γίνεται, γιατί μπορεί να ανήκουμε σε αυτή.
3 4 στάδια εφαρμογής των αρχών: αρχική επιλογή αρχών, σύνταγμα με βάση αυτές, ειδικότερη νομοθεσία, απονομή δικαιοσύνης και τήρηση κανόνων από πολίτες. Η πρωταρχική θέση είναι μια σκοπιά αντικειμενική που εκφράζει την αυτονομία μας. Μας επιτρέπει να είμαστε αμερόληπτοι, ακόμη και σε σχέση με πρόσωπα που δεν ζουν συγχρόνως. Το να κοιτάμε την κοινωνία μας από την οπτική αυτής της θέσης σημαίνει να την κοιτάμε sub specie aeternitatis. Η προοπτική της αιωνιότητας είναι μια μορφή σκέψης και αισθήματος που μπορούν να υιοθετήσουν τα έλλογα άτομα μέσα από τον κόσμο (σ.665). Κριτική κοινοτιστών θεωρητικών (M. Sandel, A. MacIntyre, C. Taylor κ.α.) Στην πρωταρχική θέση 1) τα άτομα νοούνται ως «ασώματοι» εαυτοί, ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητες που τα συγκροτούν. Ο Rawls προϋποθέτει ότι μπορούμε να αποστασιοποιηθούμε από τις ιδιαίτερες αξίες μας και να τις αλλάξουμε β) «ακοινωνικός ατομικισμός»: η μέθοδος του συμβολαίου προϋποθέτει ότι τα άτομα σχηματίζονται πριν, και ανεξάρτητα, από την κοινωνία γ) η αυτονομία θεωρείται πρωταρχική αξία. Αλλά το φιλελεύθερο πλαίσιο μπορεί να υποσκάψει την ανάπτυξη άλλων αξιών στις κοινωνίες δ) οικουμενισμός: όλα τα άτομα σε όλα τα κοινωνικά πλαίσια έχουν ως ύψιστο αγαθό/συμφέρον την ελευθερία σχηματισμού και αναθεώρησης της αντίληψής τους για το αγαθό (την ευζωία). Ισχύει αυτό; 2. Δεύτερη φάση: Πολιτικός φιλελευθερισμός. Το πρώτο βήμα για την πολιτικοποίηση της δικαιοσύνης Κύριος στόχος του έργου Πολιτικός Φιλελευθερισμός (1993/1995): να εξηγήσει πώς θα πρέπει να κατανοήσουμε την εύτακτη κοινωνία της δικαιοσύνης ως ακριβοδικίας από τη στιγμή που θα λάβει υπόψη το γεγονός του εύλογου πλουραλισμού και θα ρυθμιστεί από μια πολιτική αντίληψη περί δικαίου. Το ερώτημα του ΠΦ: πώς είναι δυνατόν όσοι υποστηρίζουν ένα περιεκτικό δόγμα, π.χ. ένα θρησκευτικό δόγμα που βασίζεται σε μια θρησκευτική αυθεντία, να υποστηρίζουν ΕΠΙΣΗΣ μια εύλογη πολιτική αντίληψη που υποστηρίζει ένα δίκαιο δημοκρατικό καθεστώς; Είναι δυνατόν μη φιλελεύθερα περιεκτικά δόγματα να είναι συμβατά με μια φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη για τους σωστούς λόγους; Θα πρέπει να τη δεκτούν ως μέρη μιας εύλογης επάλληλης συναίνεσης. Για να το πετύχει αυτό, ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν είναι ένα περιεκτικό δόγμα που θεμελιώνεται στον λόγο. Προτείνει μια πολιτική αντίληψη περί δικαιοσύνης για ένα συνταγματικό δημοκρατικό καθεστώς την οποία μπορούν να υιοθετήσουν ελεύθερα ένα πλήθος από περιεκτικά δόγματα. Επανερμηνεύει έννοιες Θεωρίες Δικαιοσύνης (ελευθερία, ισότητα, πρωταρχικά αγαθά κοκ.) ως πολιτικές, καθιστά τη «δικαιοσύνη ως ακριβοδικία» πολιτική αντίληψη με το δικό της κανονιστικό ιδεώδες, που δεν πηγάζει από περιεκτικά δόγματα.
4 Πολιτική αντίληψη: 1) εύλογη αντίληψη ΜΟΝΟΝ για βασική δομή κοινωνίας 2) αυθυπόσταση. Δεν στηρίζεται σε κανένα άλλο δόγμα 3) το περιεχόμενό της αντλείται από θεμελιώδεις ιδέες που εμπεριέχονται στη δημόσια πολιτική κουλτούρα μιας δημοκρατικής κοινωνίας, όχι της κοινωνικής ζωής εν γένει, αλλά στην παράδοση της δημοκρατικής σκέψης και στους κύριους θεσμούς μιας δημ.κοινωνίας. Πώς μπορεί μια πολιτική φιλοσοφία να βρει μια κοινή βάση ώστε να ορίσει την καταλληλότερη οικογένεια θεσμών που θα διασφαλίσουν την ελευθερία και την ισότητα; Αναζητούμε στη δημόσια κουλτούρα κοινές αρχές και πεποιθήσεις, και προσπαθούμε να τις οργανώσουμε σε μια συνεκτική πολιτική αντίληψη για το δίκαιο. Η θεμελιώδης ιδέα για τη δικαιοσύνη ως ακριβοδικία ενυπάρχει στη δημοκρατική κοινωνία: η κοινωνία νοείται ως ένα δίκαιο σύστημα συνεργασίας, μεταξύ ελεύθερων και ίσων πολιτών, μια εύτακτη κοινωνία που ρυθμίζεται από μια αντίληψη περί δικαίου. Η ιδέα αυτή μπορεί να γίνει αντικείμενο επάλληλης συναίνεσης περιεκτικών δογμάτων που μοιράζονται την ίδια πολ. αντίληψη, χωρίς να στηρίζονται στο περιεχόμενό τους ως δογμάτων κατ αρχήν αλλά στην κοινή πολιτική κουλτούρα. Σε μια πλουραλιστική κοινωνία, η επιβολή ενός περιεκτικού δόγματος θα προϋπέθετε καταπίεση από το κράτος. Ένα δημοκρατικό καθεστώς πρέπει να τυγχάνει της ελεύθερης υποστήριξης της πλειοψηφίας των πολιτών του. Γι αυτόν τον λόγο, η αντίληψή του για τη δικαιοσύνη πρέπει να είναι πολιτική. -βασικές αλλαγές: 1) πολιτική αντίληψη περί προσώπου 2) μόνον για φιλελεύθερες δημοκρατίες. Ποια πολιτική αντίληψη περί προσώπου; «Εύλογοι» πολίτες, βλέπουν ο ένας τον άλλο ως ελεύθερο και ίσο σε ένα σύστημα κοινωνικής συνεργασίας. Έτοιμοι να προσφέρουν αμοιβαία ακριβοδίκαιους όρους κοινωνικής συνεργασίας και να δράσουν βάσει αυτών. «Ακριβοδίκαιοι» όροι: οι πολίτες που τους διατυπώνουν θεωρούν εύλογα ότι εκείνοι προς τους οποίους διατυπώνουν αυτούς τους όρους θα μπορούσαν να τους δεχθούν εύλογα ως ελεύθεροι και ίσοι, όχι με χειραγώγηση. Το κριτήριο της αμοιβαιότητας: η πολιτική αντίληψη έχει το δικό της κανονιστικό ιδεώδες. Αυτή είναι η φιλελεύθερη αρχή νομιμότητας, ισχύει για το σύνταγμα και τη νομοθεσία. Ο πυρήνας μιας αυθυπόστατης πολιτικής αντίληψης περί δικαίου. Όταν εφαρμόζεται, μπορούμε να έχουμε επάλληλη συναίνεση για τους σωστούς λόγους: οι αρχές του δικαίου στηρίζονται σε δημόσιες ιδέες της πολιτικής κουλτούρας της δημοκρατίας, όχι σε περιεκτικό δόγμα, και σε αρχές κοινού δημόσιου λόγου. Στις σύγχρονες κοινωνίες υπάρχει μια οικογένεια ανταγωνιστικών εύλογων πολιτικών αντιλήψεων περί δικαίου. Η «δικαιοσύνη ως ακριβοδικία» είναι η πιο εύλογη φιλελεύθερη πολιτική αντίληψη γιατί ανταποκρίνεται καλύτερα στους τρεις όρους μιας φιλελεύθερης πολιτικής αντίληψης: 1) Ίσα βασικά δικαιώματα 2) Προτεραιότητα αυτών 3) Διασφάλιση επαρκών μέσων παντός σκοπού για να μπορούν οι πολίτες να ασκούν αποτελεσματικά τις ελευθερίες τους (η διαφορά
5 φιλελευθερισμού από τον ελευθερισμό: όχι απλώς τυπικές ελευθερίες που επιτρέπουν τεράστιες ανισότητες χωρίς ίσες ευκαιρίες). Πολιτική ερμηνεία αυτονομίας: όχι πλέον ηθική αυτονομία ιδέωδες προσωπικότηταςόπως στον Καντ. Μόνο πολιτική αυτονομία: ανεξαρτησία πολιτών και ίσο μερίδιο στην πολιτική εξουσία. Πλήρης πολιτική αυτονομία: όταν οι πολίτες δρουν με βάση αρχές δικαίου που ορίζουν τους ακριβοδίκαιους όρους συνεργασίας που θα έδιναν στον εαυτό τους αν αναπαρίσταντο ακριβοδίκαια ως ελεύθερα και ίσα πρόσωπα. Και η συμμετοχή στη συλλογική διαβούλευση. Κριτική Habermas: η διαβούλευση πολιτών σε Rawls περιορίζεται από προκαθορισμένες αρχές δικαίου (από φιλόσοφο ή παλιότερες γενιές). Απάντηση: οι πολίτες είναι πλήρως αυτόνομοι πολιτικά όταν ζουν με βάση ένα εύλογα δίκαιο σύνταγμα που διασφαλίζει την ισότητα και την ελευθερία τους και εφαρμόζεται σε βασική δομή, και πλήρως κατανοούν και υιοθετούν αυτό το σύνταγμα και τους νόμους του, αναθεωρώντας τους όταν το επιτάσσουν οι περιστάσεις με βάση το αίσθημα δικαίου τους. Αν το σύνταγμα δεν είναι δίκαιο, συνεχίζουν προσπάθειες διόρθωσης. Αλλά αν ζουν με βάση ένα δίκαιο σύνταγμα, γιατί δεν είναι πλήρως αυτόνομοι; Δεν μπορούν να αφομοιώσουν στοχαστικά τις διοράσεις ενός παλιού νομοθέτη; Είναι αυτόνομοι αν κατανοούν το δίκαιο σύνταγμα που παλιού νομθέτη και το εφαρμόζουν με νοήμονα τρόπο. Δεν είναι απαραίτητο όλες οι γενιές να διεξάγουν θεμελιώδεις διαβουλεύσεις για το δίκαιο. Δεν χρειάζεται όλες να ιδρύσουν ένα δίκαιο σύνταγμα, όταν διαθέτουν ήδη ένα, αλλά αρκεί να το κατανοούν, να το αποδέχονται και να το εφαρμόζουν ελεύθερα. Γιατί θα πρέπει να νομοθετούμε ένα δίκαιο, εύλογο κλπ. σύνταγμα όταν έχουμε ήδη ένα; Δεν υπάρχει λόγος να μεγιστοποιούμε την πολιτική αυτονομία ως αυτοσκοπό, μόνο όταν χρειάζεται. 3. Τρίτη φάση. Η ιδέα του δημόσιου λόγου αναθεωρημένη (1997). Επιστροφή στη δημοκρατική πολιτική του πλουραλισμού, της σύγκρουσης και της αμφισβήτησης και στο επίπεδο του θεμελιώδους δικαίου Η ιδέα του δημόσιο λόγου προσδιορίζει στο βαθύτερο επίπεδο τις βασικές ηθικές και πολιτικές αξίες που πρέπει να διέπουν τη σχέση της κυβέρνησης μιας συνταγματικής δημοκρατίας με τους πολίτες τους και τη σχέση μεταξύ τους. Βασικό κριτήριο: αμοιβαιότητα. Αναφέρεται σε θεμελιώδη πολιτικά ζητήματα, και στη νομιμοποίηση της νομοθεσίας. Το περιεχόμενό της προσδιορίζεται από μια οικογένεια εύλογων πολιτικών αντιλήψεων δικαιοσύνης. Είναι δημόσιος γιατί είναι ο λόγος ελεύθερων και ίσων πολιτικών και αντικείμενό του είναι το δημόσιο αγαθό σε ζητήματα θεμελιώδους πολιτικής δικαιοσύνης: θεμελιώδεις αρχές του συντάγματος (τα πολ.δικαιώματα) και θέματα βασικής δικαιοσύνης (γύρω από τη βασική δομή της κοινωνίας και τη βασική οικονομική και κοινωνική δικαιοσύνη).
6 Ιδέα πολιτικής νομιμοποίησης βάσει κριτηρίου αμοιβαιότητας: η άσκηση της πολιτικής εξουσίας νομιμοποιείται όταν πιστεύουμε ειλικρινά ότι οι λόγοι που προβάλλουμε για τις πολιτικές μας δράσεις είναι επαρκείς και οι άλλοι πολίτες θα μπορούσαν να τις δεχθούν εύλογα, ως ίσοι και ελεύθεροι σε ένα σύστημα κοινωνικής συνεργασίας, με βάση μια εύλογη πολιτική αντίληψη δικαίου. Διαβουλευτική δημοκρατία, τρία στοιχεία: 1) μια ιδέα δημόσιου λόγου 2) ένα πλαίσιο συνταγματικών δημοκρατικών θεσμών 3) γνώση και επιθυμία εκ μέρους πολιτών να ακολουθήσουν γενικά τον δημόσιο λόγο. Οι πολίτες που διαβουλεύονται υποθέτουν ότι οι λόγοι που δίνουν για πολιτικές αποφάσεις μπορούν να αναθεωρηθούν μέσα από τη συζήτηση με τους άλλους πολίτες. Περιεχόμενο δημόσιου λόγου: πλαίσιο που θεωρεί κάθε πολίτης ως την πιο εύλογη αντίληψη περί δικαίου η οποία εκφράζει πολιτικές αξίες που οι άλλοι/ες θα μπορούσαν εύλογα να δεχθούν ως ίσοι και ελεύθεροι. Το περιεχόμενο καθορίζεται από ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ εύλογων πολιτικών αντιλήψεων. Η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία είναι απλώς μία από αυτές. Βασικό κοινό κριτήριο όλων: η αμοιβαιότητα, και μια λίστα βασικών δικαιωμάτων, ελευθεριών και ευκαιριών σε μια συνταγματική δημοκρατία. Αυτοί οι φιλελευθερισμοί υιοθετούν διαφορετικές ερμηνείες του πολίτη ως ίσου και ελεύθερου και της κοινωνίας ως συστήματος συνεργασίας. Οι ιδέες αυτές μπορούν να ερμηνευθούν με διάφορους τρόπους, και συνεπώς έχουμε διαφορετικές διατυπώσεις των αρχών του δικαίου και των περιεχομένων του δημόσιου λόγου. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός, συνεπώς, δεν προσπαθεί να καθορίσει άπαξ και δια παντός τον δημόσιο λόγο υπό τη μορφή μιας προτιμώμενης πολιτικής αντίληψης περί δικαίου. Οι μορφές του θεμιτού δημόσιου λόγου είναι πάντα περισσότερες του ενός. Νέες ποικιλίες μπορούν να προταθούν κατά καιρούς. Και αυτό είναι σημαντικό να συμβαίνει. Διαφορετικά, τα αιτήματα επιμέρους ομάδων ή συμφέροντα/ενδιαφέροντα που προκύπτουν από την κοινωνική αλλαγή θα αποκλείονταν και δεν θα εκφράζονταν επαρκώς πολιτικά. Ωστόσο, το περιεχόμενο του δημόσιου λόγου ορίζεται από τις αρχές και αξίες της οικογένειας των φιλελεύθερων πολιτικών αντιλήψεων περί δικαίου που πληρούν τρεις όρους: 1) οι αρχές τους αφορούν τους βασικούς πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς 2) μπορούν να παρουσιαστούν ανεξάρτητα από περιεκτικά δόγματα 3) μπορούν να διατυπωθούν με βάση θεμελιώδεις ιδέες που ενυπάρχουν στη δημόσια πολιτική κουλτούρα ενός συνταγματικού καθεστώτος, όπως οι ιδέες περί ελεύθερων και ίσων πολιτών και για την κοινωνία ως ακριβοδίκαιο σύστημα συνεργασίας. Στον δημόσιο λόγο οι ιδέες περί αλήθειας και δικαίου που βασίζονται σε περιεκτικά δόγματα αντικαθίστανται από την ιδέα του πολιτικά εύλογου που απευθύνεται στους πολίτες ως πολίτες.
Ο δημόσιος λόγος δεν προκαθορίζει τις απαντήσεις στα πολιτικά ζητήματα. Μπορεί κάποιος να απορρίπτει μια νόμιμη απόφαση ή νόμο, αλλά να αναγνωρίζει τη νομιμότητά τους γιατί προήλθαν από νόμιμους πολιτικούς θεσμούς. Άρα δεν προβάλει βίαιη αντίσταση, καθώς αυτή είναι παράλογη: επιβάλλει ένα περιεκτικό δόγμα που δεν δέχεται η πλειοψηφία άλλων πολιτών ακολουθώντας τον δημόσιο λόγο. Παρόλα αυτά μπορεί να συνεχίσει με βάση τον δημόσιο λόγο να επιχειρηματολογεί εναντίον της απόφασης ή του νόμου. Ο δημόσιος λόγος δεν κλείνει άπαξ και διαπαντός. 7